Ένας κομμουνιστής Σολζενίτσιν

Βίκτορ Σερζ, Από τον Λένιν στον Στάλιν, μτφρ. Αλεξάνδρα Αδαμτζίλογλου, επιμέλεια Γιάννης Αβραμίδης, Θύραθεν, Θεσσαλονίκη 2021, σελ. 206 Μακάρι να ζούσαμε έναν αιώνα για να καταλάβουμε στο τέλος. Βίκτορ Σερζ, Υπόθεση Τουλάγεφ. Είναι προφανές ότι δεν γίνεται να οργανωθεί μια κοινωνία σύμφωνα με θεωρίες που διαμορφώθηκαν 70 χρόνια νωρίτερα και για άλλου είδους κοινωνίες. Πάρα πολλοί ωστόσο, καίτοι ευφυή και προικισμένα άτομα, ξόδεψαν τις ζωές του σ’ ένα τέτοιο εγχείρημα. Ο Βίκτορ Σερζ αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση. Η ανάγνωση των έργων του αφήνει τον σύγχρονο αναγνώστη γοητευμένο με το ταλέντο του (ταλέντο που μεγαλούργησε στην Υπόθεση Τουλάγεφ), αλλά και απορημένο με τις εμμονές του. «Μα πού πήγες και χαραμίστηκες, άνθρωπέ μου;», είναι η θλιβερή επίγευση κι από τη σύγκριση Λένιν-Στάλιν, στο συγκεκριμένο βιβλίο του. Με μια φαταλιστική αντίληψη, βέβαια, θα μπορούσε να δει κανείς αυτό το «χαράμισμα» σαν το πεπρωμένο του Σερζ. Πεπρωμένο που ξεκινά πριν τη γέννησή του, με τη δολοφονία του Αλέξανδρου Β΄ το 1881. Ο προοδευτικότερος τσάρος στη δυναστεία των Ρομανόφ, αυτός που είχε καταργήσει τη δουλοπαροικία είκοσι χρόνια νωρίτερα (χωρίς να αλλάξει ιδιαίτερα η ζωή των αγροτών, όπως με τον τρόπο του το έδειξε ο Τσέχοφ στον Βυσσινόκηπο), δολοφονείται από την οργάνωση «Λαϊκή Θέληση» (Narodnaya Volya), με μια βόμβα την οποία είχε κατασκευάσει ο εξάδελφος του πατέρα του Σερζ. Ο θείος συλλαμβάνεται και εκτελείται (όπως έξι χρόνια μετά θα εκτελεστεί και ο αδελφός του Λένιν, σε απόπειρα δολοφονίας του επόμενου τσάρου). Ο πατέρας γλιτώνει τον απαγχονισμό στο παραπέντε, καταφεύγοντας στην Ελβετία, όπου γνωρίζει την κόρη φτωχού ευγενούς Πολωνού, με την οποία συμβιώνει σε έσχατη ένδεια και η οποία φέρνει στον κόσμο τον Βίκτορ, το 1890. Μεγαλώνοντας μεταξύ Αγγλίας και Βελγίου, σ’ ένα πολύγλωσσο περιβάλλον εμιγκρέδων επαναστατών οι οποίοι αναζητούσαν τον άρτο τον επιούσιο, πλούσιες βιβλιοθήκες και ευκαιρίες λαϊκών εξεγέρσεων, ο Βίκτορ μαθαίνει την τέχνη της λινοτυπίας σε αναρχικά τυπογραφεία κι αρχίζει να δημοσιογραφεί. Μετέχει σε αναρχικές ομάδες στο Παρίσι, συλλαμβάνεται και φυλακίζεται. Αποφυλακιζόμενος, αναχωρεί για τη Βαρκελώνη, όπου μετέχει στις συγκρούσεις της γενικής απεργίας του 1917, για να σπεύσει στην Πετρούπολη το 1919, εν μέσω πολεμικού κομμουνισμού. Εκεί αρχίζει να υπογράφει τα κείμενά του ως Βίκτορ Σερζ, εγκαταλείποντας το πραγματικό του όνομα: Βίκτορ Λβόβιτς Κιμπάλτσιτς. Δεν εγκαταλείπει όμως, καίτοι αφοσιωμένος διεθνιστής ή ακριβώς γι’ αυτό, το όραμα της Αποκάλυψης – τη βαθιά, όπως φαίνεται, προσδοκία του ρωσικού λαού. Λαού που προσήλθε μόλις τον 10ο αιώνα στον χριστιανισμό και κράτησε την προσδοκία όλων των χριστιανών του 10ου αιώνα, ότι όπου να ’ναι έρχεται η Δευτέρα Παρουσία – η ανάκτηση του Παραδείσου. Έτσι προσκολλάται στον Τρότσκι και στον στόχο της διεθνούς επανάστασης. Διότι τι είδους Αποκάλυψη θα ήταν αυτή που θα συντελούνταν σε μία μόνο χώρα, όπως είδε τον σοσιαλισμό ο Στάλιν; Προβεβλημένο μέλος της Κομιντέρν, στέλνεται στο Βερολίνο το 1923, για να προωθήσει την κομμουνιστική επανάσταση, αλλά εγκαταλείπει τη Γερμανία μετά το «πραξικόπημα της μπυραρίας», το οποίο έβαλε τον Χίτλερ στις πολιτικές εξελίξεις. Επιστρέφει στη Ρωσία για να συνεχίσει να παρέχει τις υπηρεσίες του στην Τρίτη Διεθνή, γνωρίζεται με ξένους λογοτέχνες (μεταξύ των οποίων ο Καζαντζάκης και ο Παναΐτ Ιστράτι), συντάσσεται με την αριστερή αντιπολίτευση, διαφωνεί με παλιούς συντρόφους, φυλακίζεται και ξαναφυλακίζεται. Χάρη στη φιλία του Ρομαίν Ρολάν με τον Στάλιν, απελαύνεται στη Γαλλία, ελάχιστα πριν τη συστηματική εξόντωση κάθε αντιπολίτευσης με τις δίκες της Μόσχας. Όπως κάποτε ο πατέρας του, γλιτώνει κι αυτός στο παραπέντε. Στη Γαλλία γράφει, μεταξύ άλλων, και το Από τον Λένιν στον Στάλιν, το 1937. Μα κι από τη Γαλλία γλιτώνει στο παραπέντε, όταν εισβάλλουν οι Ναζί, για να βρεθεί στο Μεξικό λίγο μετά τη δολοφονία του Τρότσκι. Εκεί, σ’ ένα πολύγλωσσο περιβάλλον εμιγκρέδων και πάλι, ολοκληρώνει πολλά από τα έργα του και πεθαίνει το 1947, έχοντας εκδηλώσει λίγο πριν τον θάνατό του, με επιστολή στον παλιό του γνώριμο Αντρέ Μαλρώ, την υποστήριξή του στον στρατηγό Ντε Γκολ! Το αν έχουμε να κάνουμε με αδιάλλακτο επαναστάτη ο οποίος, μετά την εμπειρία του ναζισμού, συμβιβάζεται με τη μετριοπάθεια ή με έναν χιλιαστή που εγκαταλείπει το χιλιαστικό όνειρο πριν πεθάνει, μένει προς συζήτηση. Τις αντιφάσεις των απονενοημένων αγώνων τις βλέπει κανείς ανάγλυφες στο βιβλίο του Σερζ. Ακόμα και η πιθανή κατάληξη στη μετριοπάθεια, καίτοι το βιβλίο γράφηκε δέκα χρόνια πριν από τον θάνατό του, προοικονομείται στη σ. 92: «Η σοσιαλιστική επανάσταση μπορεί, σε καιρούς κινδύνου, να αναγκαστεί να χρησιμοποιήσει τα παλιά όπλα που άφησε η μπουρζουάδικη κοινωνία, ωστόσο πρέπει να βρει τα δικά της. Μπορεί να προοδεύσει μονάχα βελτιώνοντας τις υλικές και ηθικές συνθήκες των μαζών. Περισσότερη ευμάρεια και ελευθερία, λιγότερα ψέματα, περισσότερη αξιοπρέπεια, σεβασμός στον άνθρωπο. Ο σοσιαλισμός που προχωράει αλλιώς υποκύπτει σε ένα είδος εσωτερικής αντεπανάστασης, απαξιώνεται και κινδυνεύει να αυτοκτονήσει. Το 1928 βουτήξαμε με το κεφάλι σ’ αυτό το είδος σοσιαλισμού». Οι επόμενες σελίδες –το υπόλοιπο μισό βιβλίο– καταγράφουν θηριωδίες του σταλινισμού και τις πανωλεθρίες τής υπό την ηγεσία του Στάλιν Κομμουνιστικής Διεθνούς. Από τις επινοήσεις συνωμοσιών και τις σκληρές τιμωρίες, ώστε να καλυφθούν οι αστοχίες της σχεδιασμένης οικονομίας, μέχρι τη διακινδύνευση της ήττας στον ισπανικό εμφύλιο (ο Σερζ γράφει σε μέρες που ο πόλεμος δεν έχει ακόμα κριθεί), εξαιτίας ραδιουργιών για πλήρη κυριαρχία των σταλινικών στο δημοκρατικό στρατόπεδο. Άθλιος συντονισμός γεωργικής και βιομηχανικής παραγωγής∙ αγρότες που αδιαφορούν για τις σοδειές τους, αφού θα τους τις αποσπάσουν με τη βία∙ εργάτες που κάνουν ότι δουλεύουν κι επιβιώνουν με μικροκλοπές∙ εξορίες και εκτελέσεις δήθεν ενόχων, ενώ οι πραγματικά υπεύθυνοι οχυρώνονται πίσω από μιαν αδιάλλακτη γραφειοκρατία. Γραφειοκρατία αποτελούμενη από ανθρωπάκια που υπερασπίζονται τα προνόμιά τους με το να αλληλοκαταγγέλλονται και ν’ αλληλοεξοντώνονται, σε μια διοικητική κακοφωνία η οποία, όμως, επιτρέπει στον Στάλιν να κρατά την μπαγκέτα του μαέστρου. Ανάμεσα στα δικά του σχόλια, ο Σερζ παρεμβάλλει επιστολές διαφόρων κολλεκτιβοποιημένων αγροτών, οι οποίες παρουσιάζουν την αθλιότητα της ζωής στα κολχόζ, και μαρτυρίες από εκτοπισμένους στα πρώτα «νησιά» του Αρχιπελάγους το οποίο, τριανταπέντε χρόνια αργότερα, θα περιγράψει αναλυτικά ο Σολζενίτσιν. «Η Σοβιετική Ένωση έχει τα πιο αχανή στρατόπεδα συγκέντρωσης στον κόσμο. Εκείνα στο Κεμ-Σολοβέτσκι (Λευκή θάλασσα), στην Καραγάντα (Κεντρική Ασία), στις εκβολές του ποταμού Πεχόρα και άλλα, καταλαμβάνουν ολόκληρες περιοχές» (σ. 110). Εντούτοις, κατά την παράθεση τέτοιων επιστολών, ο Σερζ εκθειάζει όσους ταυτόχρονα δηλώνουν: «ποτέ δεν θα εγκαταλείψουμε την κομμουνιστική μας ιδεολογία, δεν θα λατρέψουμε τον νεκροθάφτη της επανάστασης»! Πολλοί άλλοι όμως, από ιδιοτέλεια ή τυφλότητα, δείχνουν να λατρεύουν τον «νεκροθάφτη». Και κάποιοι, οι πιο κυριολεκτικά «τραγικοί», τον υποστηρίζουν ενώ τον μισούν, πιστεύοντας ότι το δίλημμα είναι: φασισμός ή σοσιαλισμός. Άρα, μια ΕΣΣΔ που γίνεται μεγάλη στρατιωτική δύναμη αξίζει κάθε υποστήριξη, έστω και αν έχει πίσω της «την πιο εξαθλιωμένη ενδοχώρα» (σ. 129). Εξάλλου, «θα ’ρθει μια μέρα που οι εργάτες της Σοβιετικής Ένωσης θα αναθυμούνται τον σταλινικό εφιάλτη μ’ εκείνη την περιέργεια, ανάμικτη με αηδία, που μας προκαλούν κάποιες ζοφερές σελίδες του παρελθόντος» (σ. 183). Αισιόδοξη κατάληξη, για βιβλίο που καταγράφει τις ζοφερές συνθήκες υπό τις οποίες διαβιούν οι εργάτες του πρώτου «κράτους εργατών». Αλλά ας μην ξεχνάμε, και πάλι, ότι ο Σερζ γράφει το 1937 – ενόσω οι δίκες της Μόσχας συνεχίζονται και ο Τρότσκι ετοιμάζεται να ιδρύσει την Τέταρτη Διεθνή. Το βιβλίο δεν θα μπορούσε να κλείνει αλλιώς, λοιπόν, αφού το πρώτο μισό του συνιστά ύμνο στην Οκτωβριανή Επανάσταση: στην αποφασιστικότητα του Λένιν και την ιδιοφυία του Τρότσκι∙ στο πόσο έτοιμοι ήταν αμφότεροι να τουφεκίζουν «δειλούς και κερδοσκόπους» (σ. 49)∙ στο πώς «το τρένο του Τρότσκι βρίσκεται σε όλα τα σημεία του μετώπου» (σ. 51), συντονίζοντας, εμψυχώνοντας και φέρνοντας σε νικηφόρο πέρας την περίοδο του πολεμικού κομμουνισμού, ενώ ο Στάλιν παραμένει «άσημος κατά τον εμφύλιο» κι επικρατεί στη συνέχεια, «επανδρώνοντας διάφορες υπηρεσίες με δικά του άτομα» (σ. 63). Μερικοί ύμνοι αφιερώνονται και σε άλλους Μπολσεβίκους (Νικολάι Μουράλοφ, Βλαντίμιρ Σμιρνόφ), οι οποίοι αποτέλεσαν την «αριστερή αντιπολίτευση» μετά τον θάνατο του Λένιν, κι εμφατικά τονίζεται ότι ο Λένιν «άρρωστος, με εγκεφαλικό, ξόδεψε τις τελευταίες του δυνάμεις αναζητώντας όπλα ενάντια στο χειρότερο και πιο άμεσο κακό: τον γραφειοκρατικό εκφυλισμό του κόμματος» (σ. 63). Δεδομένου ότι ο Σερζ φτάνει στην Πετρούπολη το 1919, όσα αναφέρει στο πρώτο μισό του βιβλίου τα έχει μάθει εκ των υστέρων. Και η εκδοχή του, για πολλά, συνιστά αναπαραγωγή μπολσεβίκικης προπαγάνδας. Παράδειγμα η μαρτυρία του αφοσιωμένου γάλλου κομμουνιστή Ζακ Σαντούλ, για τις λεηλασίες των χειμερινών ανακτόρων και τους βιασμούς των γυναικών στρατιωτών που τα υπερασπίζονταν. Μαρτυρία που με ευκολία ο Σερζ αξιολογεί ως ψευδή, σχολιάζοντας: «ίσως μερικές στρατιωτίνες δεν τις μεταχειρίστηκαν με το σεβασμό που οφείλεται σε αφοπλισμένο εχθρό, αλλά, γενικά, δεν υπήρξαν υπερβολές»! (σ. 42). Επίσης, για την απόπειρα δολοφονίας του Λένιν το 1918 από την σοσιαλεπαναστάτρια Φάνια Κάπλαν, η οποία είχε περάσει ένδεκα χρόνια σε τσαρικά κάτεργα και θεωρούσε τον Λένιν άρπαγα των επιτευγμάτων της επανάστασης του Φεβρουαρίου, βεβαιώνει ότι: «ο Λένιν επέμεινε να μην την τουφεκίσουν» και ότι: «αν και ανακοινώθηκε η εκτέλεσή της, η Ντόρα [sic] Κάπλαν ήταν ζωντανή πολλά χρόνια αργότερα». Αλλά όλοι οι τότε μπολσεβίκοι γνώριζαν πως μετά από βασανιστήρια τριών ημερών η Κάπλαν εκτελέστηκε και η σορός της πυρπολήθηκε, ώστε να κυκλοφορούν φήμες για δήθεν εξόρισή της και να εξαίρεται ο Ντζερζίνσκι (ο επικεφαλής της Τσεκά), ο οποίος είχε πράγματι προτείνει την «κατάργηση της θανατικής ποινής» (σ. 51), αλλά δεν την εφάρμοσε ποτέ. Επιπλέον, ενώ ο Σερζ ταυτίζει τη Ρωσική με τη Γαλλική Επανάσταση («ίδια ιστορική κατάσταση σε δύο διαφορετικές χώρες, ύστερα από ένα μεσοδιάστημα εκατόν είκοσι πέντε χρόνων» (σ. 49), βλέποντας μάλιστα την μετά τον θάνατο του Λένιν περίοδο σαν «Διευθυντήριο» και τον Τρότσκι σαν κάποιον που αρνήθηκε να γίνει Βοναπάρτης (σ. 65-66), δεν διανοείται να συγκρίνει την Φάνια Κάπλαν με την Σαρλότ Κορντέ. Διότι η σύγκριση θα του έβγαζε τους Σοσιαλεπαναστάτες κάτι σαν τους Γιρονδίνους και τον Λένιν έναν αιμοχαρή Ζαν-Πωλ Μαρά. Κοντολογίς, ο ευφυέστατος και χαρισματικός Βίκτορ Σερζ γράφει παγιδευμένος στην παγίδα όλων των κομμουνιστών, τροτσκιστών ή όχι. Την παγίδα να πρέπει, ενώ καταγγέλλουν τον Στάλιν, να υπερασπίζονται τον Λένιν. Το 1937, όταν γράφει το Από τον Λένιν στον Στάλιν, μπορεί να επιμένει ότι «ο Λένιν επαναλάμβανε ακούραστα: μην πιέζετε τους αγρότες…» (σ. 103), αλλά δεν θέλει να δει πως αυτό που είχε ξεκινήσει ο Λένιν μόνο ένας Στάλιν μπορούσε να το ολοκληρώσει. Εγκωμιάζει τον Λένιν που υποσχόταν «προοδευτικό μαρασμό του κράτους» κι ένα «σοβιετικό κράτος που δεν θα είναι όπως όλα τα άλλα, αλλά μια απέραντη κομμούνα εργατών» και καγχάζει τον Στάλιν επειδή διακήρυσσε ότι «προχωρούμε προς την κατάργηση του κράτους μέσω της ενδυνάμωσης του κράτους» (σ. 90-91). Δεν βλέπει όμως ότι αυτή, ακριβώς, είναι η πεμπτουσία της διαλεκτικής. Στην ίδια «παγίδα» με τον Σερζ βρισκόταν και ο Άρθουρ Καίσλερ, στα ίδια μάλιστα χρόνια. Το 1940, ενόσω ο Σερζ γράφει την Υπόθεση Τουλάγεφ, ο Καίσλερ εκδίδει το Μηδέν και το άπειρο, όπου βάζει τον ήρωά του, τον συνεπή μπολσεβίκο Ρουμπάσοφ, να ομολογεί εγκλήματα που δεν έχει διαπράξει ώστε να μην εκθέσει το Κόμμα. Αλλά, αμέσως μετά, ο συγγραφέας αποσύρεται από την πολιτική. Μεταξύ Κομισάριου και Γιόγκι (τίτλος του τελευταίου πολιτικού βιβλίου του, το 1945), ο Καίσλερ επιλέγει τον «Γιόγκι». Αντίθετα ο Σερζ, τραγικότερος ασφαλώς, επιμένει να αμφιρρέπει με όλους τους δικούς του ήρωες. Τους κάνει, έτσι, δραματουργικά πιο ενδιαφέροντες από τον Ρουμπάσοφ. Ο συγγραφέας, όμως, δεν παύει να πιστεύει, σε πείσμα του εδραιωμένου πλέον σταλινισμού, ότι «οι εργαζόμενες μάζες κάποια μέρα θα ξυπνήσουν και θα ανανεώσουν τον αγώνα για τον σοσιαλισμό» (σ. 136). Με τα παιδικά του οράματα να μένουν αναλλοίωτα. Στην αρχή του Από τον Λένιν στον Στάλιν, οι εκδότες παραθέτουν απόσπασμα άρθρου του Φρανσουά Μασπερό (εκδότη των έργων του Σερζ) στην εφημερίδα Le Monde, τον Δεκέμβριο του 1998: «Στον σημερινό μετα-σοβιετικό κόσμο», έγραφε ο Μασπερό, «το έργο του Σερζ παραμένει, ως μαρτυρία του 20ού αιώνα, απαραίτητο για όποιον δεν θέλει να πεθάνει ηλίθιος». «Ne pas mourir idiot» –μην πεθάνεις ηλίθιος– είναι μια ορθότατη γαλλική συμβουλή η οποία, σε πλαίσιο οικειότητας και αστεϊσμών, δίνεται σε όσους γερνούν αγνοώντας κρίσιμες αλήθειες της ζωής. Ίσως να την ακολούθησε και ο Σερζ, στον βαθμό που, αλληλογραφώντας με τον Μαλρώ λίγο πριν πεθάνει, υποστήριξε τον Ντε Γκολ. Είτε επρόκειτο για συμβιβασμό με τη μετριοπάθεια είτε για οριστική εγκατάλειψη του χιλιαστικού ονείρου, ήταν, τελικά, ένα βήμα προς την ενηλικίωση. Αργοπορημένο βήμα, μα με τους καλλιτέχνες τα πράγματα είναι πάντα πιο πολύπλοκα. Αν είσαι ένας σωστός άνθρωπος που βρέθηκε στη λάθος πλευρά της ιστορίας, καλό είναι να το αντιληφθείς, έστω στις τελευταίες σου στιγμές. Αλλά ο σπαρακτικός διχασμός, σε όλα τα προηγούμενα χρόνια, σε κάνει πιο πολυδιάστατο και άρα πολύ σημαντικότερο συγγραφέα. Για τους σημερινούς αναγνώστες, λοιπόν, ευτυχώς που ο Σερζ άργησε να καταλάβει.

Ένας κομμουνιστής Σολζενίτσιν

Σύνδεση