Η νίκη της Ουκρανίας

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Serhii Plokhy, The Gates of Europe: A History of Ukraine [Οι πύλες της Ευρώπης: Μια ιστορία της Ουκρανίας] (Basic Books) “Tell Them We Are Starving”: The 1933 Soviet Diaries of Gareth Jones, [«Πείτε τους ότι λιμοκτονούμε»: Τα σοβιετικά ημερολόγια 1933 του Γκάρεθ Τζόουνς], επιμ. Lubomyr Y. Luciuk, εισαγωγή Ray Gamache, Kingston, Ontario: Kashtan Press Ray Gamache, Gareth Jones: Eyewitness to the Holodomor, [Γκάρεθ Τζόουνς: Αυτόπτης μάρτυρας του Μεγάλου Λιμού], Cardiff: Welsh Academic Press Το παρακάτω κείμενο της ιστορικού Αν Άπλμπαουμ, με τον παράδοξο τίτλο, δημοσιεύθηκε στην New York Review of Books στις 7 Απριλίου 2016. Είναι σαν να γράφτηκε χθες. Τότε έγραφε για την Ουκρανία μετά την προσάρτηση της Κριμαίας. Ξαναδιαβάζοντάς το κατανοούμε ότι η υπόθεση της Ουκρανίας είναι υπόθεση του ελεύθερου κόσμου. Εκεί διακυβεύονται η ελευθερία, η δημοκρατία, ο πολιτισμός, οι κατακτήσεις του Δυτικού Κόσμου. Μελλοντικά, έμελλε να γίνουν και μεγαλύτερες διαδηλώσεις, να ακουστούν και πιο ευφραδείς ρήτορες, πιο επαγγελματικά σλόγκαν. Αλλά η πορεία που έλαβε χώρα στο Κίεβο μια Κυριακή πρωί, την άνοιξη του 1917 ήταν κάτι το εξαιρετικό αφού ήταν η πρώτη του είδους της σ’ εκείνη την πόλη. Η Ρωσική Αυτοκρατορία είχε απαγορέψει τα ουκρανικά βιβλία, τις εφημερίδες, το θέατρο, ακόμα και τη χρήση της ουκρανικής γλώσσας στα σχολεία. Η δημόσια επίδειξη εθνικών συμβόλων ήταν επικίνδυνη υπόθεση. Αλλά μετά από την επανάσταση του Φεβρουαρίου στο Πέτρογκραντ, όλα φάνταζαν δυνατά. Υπήρχαν σημαίες, το κίτρινο και το μπλε της Ουκρανίας, καθώς και κόκκινες, του κομμουνιστικού αγώνα. Το πλήθος, αποτελούμενο από παιδιά, στρατιώτες, εργάτες, μπάντες και αξιωματικούς, κρατούσε πανώ – «Ανεξάρτητη Ουκρανία με δικό της ηγέτη» ή «Ελεύθερη Ουκρανία σε μια ελεύθερη Ρωσία». Ορισμένοι κρατούσαν πορτρέτα του εθνικού ποιητή Ταράς Σεβτσένκο. Όλοι οι ομιλητές, ο ένας μετά τον άλλο, ζητούσαν από το πλήθος να στηρίξει τη νεοπαγή Κεντρική Ράντα –το «Ανώτατο Συμβούλιο»– που είχε σχηματιστεί λίγες μέρες νωρίτερα και τώρα διεκδικούσε την ηγεσία της Ουκρανίας. Τέλος, στο βήμα ανέβηκε ο άνδρας που είχε μόλις εκλεγεί πρόεδρος της Ράντα. Ο Μιχάιλο Χρουσέφσκι, γενειοφόρος και διοπτροφόρος, ήταν ένας από τους διανοούμενους που πρώτοι τόλμησαν να φέρουν την Ουκρανία στο κέντρο της ιστορίας της. Ο Χρουσέφσκι, συγγραφέας της δεκάτομης Ιστορίας των Ουκρανών–Ρως καθώς και πολλών άλλων βιβλίων, είχε περάσει μεγάλο μέρος της ζωής του στη Γαλικία, την περιοχή της αυτοκρατορίας των Αψβούργων με τον πολωνόφωνο και ουκρανόφωνο πληθυσμό, προκειμένου να γλιτώσει από τις διώξεις της τσαρικής αστυνομίας. Τώρα, αμέσως μετά την επανάσταση, είχε επιστρέψει στο Κίεβο θριαμβευτής. Το πλήθος τον υποδέχτηκε με ζητωκραυγές: «Slava batkovi Hrushevskomu!» – Δόξα στον Πατέρα Χρουσέφσκι! Κι εκείνος απάντησε: «Ετούτη τη μεγάλη στιγμή, ας ορκιστούμε όλοι μας σαν ένας άνθρωπος να παλέψουμε για τον μεγάλο μας σκοπό με ομόνοια και να μην πάψουμε να αγωνιζόμαστε μέχρι να οικοδομήσουμε την ελεύθερη Ουκρανία». Και το πλήθος αποκρίθηκε, όπως ακριβώς έμελλε να αποκρίνονται τα πλήθη και στις διαδηλώσεις στο Κίεβο, ενενήντα χρόνια αργότερα: «Ορκιζόμαστε!».[1] Στον σύγχρονο αναγνώστη μπορεί να φανεί παράξενο ένας ιστορικός να ηγείται ενός εθνικού κινήματος. Αλλά τον δέκατο ένατο και στις αρχές του εικοστού αιώνα, αποτελούσε επαναστατική δραστηριότητα να γράφεις ιστορία της Ουκρανίας. Ακόμα και η ιδέα ότι η Ουκρανία, η οποία λειτουργούσε ως αποικία της Ρωσίας από τον δέκατο όγδοο αιώνα, είχε ιστορία ξεχωριστή από εκείνη της ρωσικής αυτοκρατορίας ήταν άποψη προκλητική, αντικαθεστωτική, επικίνδυνη. Για όσους τολμούσαν να εκφράζουν τέτοιες ιδέες, ο πολιτικός ακτιβισμός δεν απείχε σχεδόν καθόλου. Ειδικά τα βιβλία του Χρουσέφσκι υπογράμμιζαν τον ρόλο του «λαού» στην πολιτική ιστορία της Ουκρανίας και την κεντρική θέση του αγώνα του ενάντια σε διάφορες μορφές τυραννίας. Ήταν απολύτως λογικό να προσπαθήσει να ωθήσει εκείνον ακριβώς τον λαό σε δράση, τόσο θεωρητική όσο και πρακτική. Στο ευρύτερο ευρωπαϊκό πλαίσιο, ούτε κι αυτό ήταν κάτι ασυνήθιστο. Ιστορικοί, ποιητές, καλλιτέχνες έπαιζαν πάντα σημαντικό ρόλο στην εδραίωση και καλλιέργεια της εθνικής ταυτότητας των Ιταλών, των Γερμανών ή και των Πολωνών επίσης. Σήμερα βέβαια τα πράγματα είναι διαφορετικά. Στην Ευρώπη και στις Ηνωμένες Πολιτείες της εποχής μας, με τις σαφώς διαχωρισμένες επαγγελματικές, πολιτικές και ακαδημαϊκές κατηγορίες (και αφήνοντας στην άκρη κάποιες λιγοστές εξαιρέσεις το 1989), δύσκολα θα φανταζόμασταν ιστορικούς να μεταπηδούν τόσο εύκολα στην πολιτική. Ή μάλλον, είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς κάτι τέτοιο οπουδήποτε αλλού εκτός από την Ουκρανία. Ο δικτάτορας Πούτιν σε σχέδιο του Κωνσταντίνου Παπαμιχαλόπουλου. Διότι το ουκρανικό κράτος, που τόσος ενθουσιασμός συνόδεψε την προαναγγελία του το 1917, απέτυχε πολύ σύντομα· η φιλελεύθερη Κεντρική Ράντα του Χρουσέφσκι κατέρρευσε μέσα στις φλόγες ενός καταστροφικού εμφυλίου πολέμου. Διαδοχικές κυβερνήσεις προσπάθησαν και απέτυχαν να διατηρήσουν την εξουσία. Το 1919, το Κίεβο άλλαξε χέρια πάνω από δέκα φορές, όταν μια μαζική εξέγερση χωρικών, πιθανότατα η μεγαλύτερη του είδους στην Ευρώπη, σάρωσε τη χώρα. Μετά από μια παρέμβαση του πολωνικού στρατού και μια έφοδο του Λευκού Στρατού που έφτασε περίπου 200 χιλιόμετρα έξω από τη Μόσχα, οι μπολσεβίκοι έθεσαν επιτέλους υπό τον έλεγχό τους το 1920 τη χώρα η οποία στη συνέχεια έγινε η Σοβιετική Ουκρανία. Το όνειρο της ουκρανικής ανεξαρτησίας χάθηκε ξανά για άλλα εβδομήντα χρόνια. Ως εκ τούτου, εξαφανίστηκε και η ουκρανική ιστοριογραφία· το Κρεμλίνο φοβήθηκε την πιθανώς διαβρωτική της δύναμη. Με εξαίρεση ένα πρώιμο πείραμα «ουκρανοποίησης» τη δεκαετία του 1920, και μερικές περιορισμένου βεληνεκούς απόπειρες τη δεκαετία του ’70, οι Σοβιετικοί ιστορικοί δεν ενδιαφέρθηκαν –για την ακρίβεια δεν τους επιτρεπόταν και να ενδιαφερθούν– για την προέλευση ή την εξέλιξη του ουκρανικού έθνους. Υπήρχε ανοχή για ορισμένες ανούσιες, επίσημα εγκεκριμένες εκδηλώσεις της ουκρανικής ταυτότητας –κυρίως λαϊκοί χοροί και μουσικές– αλλά η πραγματική ουκρανική κουλτούρα υπέκειτο σε σφοδρή καταπίεση ή εξωθούνταν στην παρανομία. Κατά τις διώξεις που συνέβαιναν μαζί με τον ουκρανικό λιμό, οι Ουκρανοί ιστορικοί ήταν ανάμεσα στις χιλιάδες πνευματικές μορφές και τους διανοούμενους της Ουκρανίας που δολοφονήθηκαν από το 1932 έως το 1934. Ο ίδιος ο Χρουσέφσκι αποτέλεσε στόχο διαρκούς προπαγάνδας κατά το 1931. Πέθανε στην εξορία τρία χρόνια αργότερα. Μετά την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της Ουκρανίας το 1991, ο Χρουσέφσκι αποκαταστάθηκε. Μια μεγάλη λεωφόρος στο κέντρο του Κιέβου πήρε το όνομά του – η ίδια όπου διαδηλωτές ενάντια στο διεφθαρμένο ουκρανικό καθεστώς συγκρούστηκαν με τις ειδικές δυνάμεις της αστυνομίας τον Φεβρουάριο του 2014. Κι όμως, μολονότι στην Ουκρανία αναπτύσσεται ταχύτατα ο ιστορικός διάλογος και η δική της εθνική λογοτεχνία, εξακολουθεί να απουσιάζει εντελώς από τη δυτική ιστοριογραφία, τον δυτικό λογοτεχνικό κανόνα, ακόμα και τη δυτική πολιτική συνείδηση: το δικαίωμα της Ουκρανίας να υπάρχει ως έθνος κατ’ αρχάς αμφισβητείται σταθερά στις πρωτεύουσες της Δύσης. Όλα αυτά είναι ένας έμμεσος τρόπος να εξηγήσουμε το σκεπτικό πίσω από το αριστοτεχνικά γραμμένο Οι πύλες της Ευρώπης του Σεργίι/Σεργκέι Πλόχι. Μολονότι κατέχει την έδρα Μιχάιλο Χρουτσέφσκι στο Χάρβαρντ, ο Πλόχι δεν γράφει με σκοπό να διαφωτίσει τους Ουκρανούς ως προς τον εαυτό τους. Αντιθέτως, αποδύεται σε ένα παράλληλο εγχείρημα: γράφει για να διαφωτίσει τους ξένους ως προς την Ουκρανία. Ξεκινά την εισαγωγή του με τρία γεγονότα της σύγχρονης ουκρανικής ιστορίας –τη διακήρυξη της ανεξαρτησίας το 1991, την Πορτοκαλί Επανάσταση του 2004 και την επανάσταση της Πλατείας Ανεξαρτησίας το 2014– και εξηγεί το κίνητρό του: Για να κατανοήσει κανείς τη ροή των γεγονότων στην Ουκρανία και τον αντίκτυπό τους στον κόσμο, πρέπει να μελετήσει τις ρίζες τους... Το ταξίδι μέσα στην ιστορία μπορεί να μας βοηθήσει στην ερμηνεία των ειδήσεων που μας βομβαρδίζουν καθημερινά και να μας επιτρέψει να αντιδρούμε με σύνεση στα γεγονότα, διαμορφώνοντας έτσι το αποτέλεσμά τους. Το ουκρανικό κράτος που ο Χρουσέφσκι αγωνίστηκε να δημιουργηθεί σήμερα υπάρχει. Για να επιβιώσει όμως, υποστηρίζει ο Πλόχι, πρέπει οι ξένοι να καταλάβουν και την ιστορία της Ουκρανίας. Στο παρελθόν έχουν εκδοθεί και άλλες αγγλόφωνες ιστορίες της Ουκρανίας, με πιο αξιοσημείωτη την Ουκρανία: Μια Ιστορία του Όρεστ Σουμπτέλνι και το έργο Μια Ιστορία της Ουκρανίας του Πολ Ρόμπερτ Μαγκότσι.[2] Η εκδοχή του Πλόχι είναι πιο ολιγοσέλιδη, πιο σφιχτή και πιο ξεκάθαρα εστιασμένη στο θέμα που τον ενδιαφέρει περισσότερο: την ανάδυση της ουκρανικής εθνικής ταυτότητας από ένα περίπλοκο συνονθύλευμα σλαβικών και σκανδιναβικών φύλων, καθολικών και ορθόδοξων δογμάτων, μογγολικών εισβολών και φυσικά μέσα από το πλέγμα των αυτοκρατορικών επιδιώξεων της Πολωνίας, των Αψβούργων και της Ρωσίας. Η σύγκρουση με τη Ρωσία αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ουκρανικής ιστοριογραφίας, αφού τα δύο έθνη μοιράζονται έναν κοινό πρόγονο: το κράτος των Ρως του Κιέβου, εκείνη την πρώιμη μεσαιωνική αυτοκρατορία της οποίας οι ηγέτες ασπάστηκαν τον βυζαντινό χριστιανισμό και έχτισαν τις πανέμορφες θολωτές εκκλησίες και τα μοναστήρια του Κιέβου. Ουκρανοί, Ρώσοι και Λευκορώσοι διεκδικούν την πόλη ως πνευματική τους γενέτειρα, κι αυτός είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους οι Ρώσοι δυσκολεύονται τόσο πολύ να αντιληφθούν την Ουκρανία ως ξεχωριστό κράτος. Ο μακρόχρονος συσχετισμός της Ουκρανίας με την Πολωνία έχει προσδώσει στο δυτικό ήμισυ της χώρας διαφορετικό χαρακτήρα, όχι όμως και διαφορετική ταυτότητα. Ο Πλόχι φροντίζει ιδιαίτερα να καταρρίψει τον μύθο που θέλει τη χώρα του σαφώς διαιρεμένη ανάμεσα σε μια «Ανατολική» και μια «Δυτική» κουλτούρα, ή ανάμεσα στον ανατολικό και τον δυτικό χριστιανισμό. Το πολύ επιτυχημένο βιβλίο του Σάμιουελ Χάντινγκτον, Η σύγκρουση των πολιτισμών περιελάμβανε έναν χάρτη που χάραζε μια τέτοια ακριβώς γραμμή στην Ουκρανία. Ο Πλόχι επισημαίνει ότι δύσκολα θα έβρισκε κανείς καθολικούς σε μεγάλο μέρος της περιοχής που ο Χάντινγκτον τοποθετεί στη «δυτική» πλευρά. Ακόμα χειρότερα, ο χάρτης αδυνατεί να εξηγήσει την ύπαρξη της ελληνικής καθολικής εκκλησίας της Ουκρανίας (των ουνιτών), η οποία δημιουργήθηκε τον 16ο αιώνα –ο Πλόχι της αφιερώνει ολόκληρο κεφάλαιο– και αποτελεί πραγματικό υβρίδιο, αφού ορκίζεται πίστη στη Ρώμη αλλά χρησιμοποιεί ορθόδοξο τελετουργικό. Μολονότι «δεν πρέπει να είναι κανείς υπερβολικά αυστηρός με τους χαρτογράφους», ο Πλόχι εξηγεί: «Είναι δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να χαράξει κανείς μια ευθεία γραμμή σε μια χώρα σαν την Ουκρανία». Εξίσου φορτισμένο, εξίσου περίπλοκο και, σε αυτή την απολύτως δίγλωσση χώρα, εξίσου παρεξηγημένο είναι και το γλωσσικό ζήτημα. Κατά τη διάρκεια του «πολέμου της Γαλικίας για το αλφάβητο», όπως τον αποκαλεί ο Πλόχι, το 1859, η αυτοκρατορία των Αψβούργων, η οποία είχε τότε υπό την εξουσία της τη σημερινή δυτική Ουκρανία, προσπάθησε να επιβάλει στους Ουκρανούς υπηκόους της το λατινικό αλφάβητο ώστε να εξασφαλίσει ότι δεν θα εκρωσιστούν. Την ίδια περίπου εποχή, η ρωσική αυτοκρατορία, στην άλλη πλευρά των συνόρων, απαγόρευε στους υπηκόους της να χρησιμοποιούν οποιοδήποτε άλλο αλφάβητο εκτός του κυριλικού, σε μια προσπάθεια να αποτρέψει τον εκπολωνισμό τους. Λίγα χρόνια αργότερα, οι ρωσικές αρχές απαγόρεψαν συλλήβδην τις ουκρανικές εκδόσεις. Τον 20ό αιώνα, τα ουκρανικά είχαν βρεθεί για μια ακόμα φορά στο περιθώριο, ενώ τα ρωσικά έγιναν η de facto επίσημη γλώσσα της Σοβιετικής Ένωσης. Δεδομένου ότι η προαγωγή της γλώσσας τους υπήρξε τόσο στενά συνυφασμένη με την εθνική τους ανεξαρτησία –και η απαγόρευση της γλώσσας, αντίστοιχα, με την πολιτική τους υποταγή– δεν φαίνεται καθόλου παράξενο ότι οι Ουκρανοί οργανώθηκαν με επίκεντρο αυτό το θέμα όχι μόνο το 1917, αλλά και την περίοδο της περεστρόικας του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ. Την εποχή εκείνη, μετά από εβδομήντα χρόνια αργής πορείας του εκρωσισμού, μόνο το 40% των Ουκρανών χρησιμοποιούσαν πια τη γλώσσα του τόπου τους στην καθημερινή τους ζωή. Ωστόσο, μόλις μπόρεσαν σχημάτισαν την Εταιρεία της Ουκρανικής Γλώσσας, την πρώτη μετα-σοβιετική κοινωνική ένωση. Στα τέλη του 1989, η εταιρεία αριθμούσε 150.000 μέλη. Δύο χρόνια αργότερα, η Ουκρανία ήταν ανεξάρτητη. Τα συναισθήματα που γεννά η γλώσσα αποτελούν, φυσικά, τη βάση της αμφιλεγόμενης απόφασης του ουκρανικού κοινοβουλίου το 2014 –μιας απόφασης που ανακλήθηκε γρήγορα– να καταργηθούν τα ρωσικά ως επίσημη γλώσσα. Από μια άλλη οπτική, εξηγούν τουλάχιστον εν μέρει τη σύγχρονη τάση της Μόσχας να χειραγωγεί την Ουκρανία, στάση που σε καμία περίπτωση δεν περιορίζεται μόνο εντός του Κρεμλίνου. Η ιδέα ότι τα ουκρανικά «δεν είναι στ' αλήθεια γλώσσα», ότι είναι η ιδιόλεκτος που χρησιμοποιούν κάποιοι χωρικοί, είναι πολύ διαδεδομένη μεταξύ των μορφωμένων Ρώσων, και αυτό δεν αποτελεί έκπληξη: κάπως έτσι αντιμετώπιζαν οι ρωσόφωνοι τους ουκρανόφωνους επί δύο ολόκληρους αιώνες. Αλλά βέβαια καινούργια δεν είναι ούτε και η άποψη ότι η Ουκρανία –που κάποτε ήταν γνωστή ως «Μαλορόσσια» ή «Μικρή Ρωσία»– είναι μη νόμιμο κράτος, ότι δεν είναι πραγματικό κράτος και δεν μετράει πραγματικά ως έθνος. «Η ιστορία της Μικρής Ρωσίας είναι σαν τον παραπόταμο που ενώνεται με τον κεντρικό ποταμό της ρωσικής ιστορίας», έγραφε ο Βισσαριόν Μπελίνσκι, επιφανής θεωρητικός του ρωσικού εθνικισμού τους 19ου αιώνα. «Οι Μικρορώσοι ήταν ανέκαθεν φυλή και ποτέ λαός, πόσο δε μάλλον, κράτος». Το 1920, ο Ρώσος πρίγκιπας Αλεξάντρ Βολκόνσκι, εξόριστος τότε, έγραψε από την αρχή την ιστορία της Ρωσίας για το γαλλικό κοινό, υποστηρίζοντας ότι η Ουκρανία αποτελούσε ένα πλαστό δημιούργημα του γερμανικού ιμπεριαλισμού.[3] Το 2008, ο πρόεδρος Πούτιν είπε στον Τζορτζ Γ. Μπους ότι «η Ουκρανία δεν είναι χώρα». Ακόμα και σήμερα, η σχέση της Ρωσίας με την Ουκρανία παραμένει σχέση πρώην αποικιοκράτη με πρώην αποικία. Για να γίνει πιο σαφές, ας σκεφτούμε πώς αντιμετωπιζόταν μέχρι πρόσφατα η Ιρλανδία από τη Μεγάλη Βρετανία, ή η Αλγερία από τη Γαλλία. Ταυτόχρονα, ο ρωσικός φόβος απέναντι στην Ουκρανία, ή μάλλον ο ρωσικός φόβος για αναταράξεις προερχόμενες από την Ουκρανία, έχει πολύ μακρά ιστορία πίσω του. Η εξέγερση του Μαζέπα το 1708, οι συγκρούσεις με τους Κοζάκους και, η πιο επώδυνη όλων, η επανάσταση των χωρικών του 1919, άφησαν το σημάδι τους στις σχέσεις των δύο εθνών. Ο Στάλιν μιλούσε εμμονικά περί απώλειας ελέγχου στην Ουκρανία και περί σχεδίων της Πολωνίας ή άλλων ξένων δυνάμεων να υπονομευτεί η σταθερότητα στην Ουκρανία. Πιο πολύ απ’ όλα όμως φοβόταν τους εσωτερικούς συσχετισμούς δυνάμεων στην Ουκρανίας. Ήξερε ότι οι Ουκρανοί αντιμετώπιζαν με καχυποψία την κεντρική εξουσία, ότι οι Ουκρανοί χωρικοί είναι στενά δεμένοι με τη γη και τις παραδόσεις τους, και ότι, κατά συνέπεια, ο ουκρανικός εθνικισμός αποτελούσε μια ενοποιητική δύναμη που θα μπορούσε να σταθεί απέναντι στον μπολσεβικισμό και να προκαλέσει ακόμα και την κατάρρευσή του. Πωλ Νας, Φτιάχνουμε έναν νέο κόσμο (1918), Imperial War Museums, Λονδίνο. Πράγμα που συνέβη, όπως επισημαίνει επίσης ο Πλόχι, το 1991. Στο προηγούμενο βιβλίο του, με τίτλο The Last Empire [Η τελευταία αυτοκρατορία], ο Πλόχι αφηγείται λεπτομερώς την ιστορία εκείνης της χρονιάς. Στο Οι πύλες της Ευρώπης μας υπενθυμίζει εν συντομία πόσο σημαντικές στάθηκαν οι αποφάσεις που έλαβε το Κίεβο εκείνη τη χρονιά. Με δεδομένη τη φύση της παρούσας σύγκρουσης, είναι χρήσιμο να θυμόμαστε τουλάχιστον την εξής λεπτομέρεια: την 1η Δεκεμβρίου του 1991, με 84% ποσοστό συμμετοχής στις εκλογές, το 90% των Ουκρανών ψηφοφόρων κάθε εθνοτικής καταγωγής, ψήφισε υπέρ της ανεξαρτησίας από τη Σοβιετική Ένωση. Φυσικά, η μεγαλύτερη υποστήριξη προήλθε από τη δυτική Ουκρανία –στο Τερνοπόλ το ποσοστό ήταν 99%– αλλά και στην Οδησσό, στο Χάρκοβο, ακόμα και στο Ντονέτσκ, τα ποσοστά δεν ήταν πολύ χαμηλότερα. Μετά από εκείνη την ψηφοφορία, ο πρόεδρος της Ουκρανίας Λεονίντ Κραβτσούκ αρνήθηκε να υπογράψει συνθήκη συνεργασίας με τη Ρωσία, κι ο εφιάλτης του Στάλιν γίνεται πραγματικότητα: η επικράτηση του ουκρανικού εθνικισμού και η απώλεια της Ουκρανίας έφερε το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης. Ο Πούτιν γνωρίζει, φυσικά, αυτή την ιστορία, και φοβάται και αυτός ότι αν η Ρωσία «χάσει» την Ουκρανία –που στην εποχή μας σημαίνει να χάσει την οικονομική και πολιτική της επιρροή– αυτό μπορεί να αποσταθεροποιήσει και το δικό του αυταρχικό καθεστώς. Διότι αν η Ουκρανία γίνει υπερβολικά «ευρωπαϊκή» –αν συγχωνευθεί καθ’ οποιονδήποτε τρόπο επιτυχώς με τη Δύση– τότε οι Ρώσοι ενδέχεται να αρχίσουν να αναρωτιούνται: Αφού το έκανε η Ουκρανία, γιατί όχι κι εμείς; Ο Πλόχι εξηγεί επίσης ότι μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, το όλο αυτοκρατορικό εγχείρημα της Ρωσίας είχε ως επίκεντρο την ιδέα της συνένωσης των ρωσόφωνων σε ένα κράτος: «Η Ουκρανία αποτέλεσε το πρώτο πείραμα για το μοντέλο αυτό εκτός συνόρων της Ρωσικής Συνομοσπονδίας». Αν όμως οι ρωσόφωνοι Ουκρανοί δεν θέλουν να υπαχθούν στο ρωσικό κράτος –και όπως φαίνεται όντως δεν θέλουν– τότε δεν μπορεί να υπάρξει ρωσική αυτοκρατορία. Και αυτή η αποτυχία μπορεί να έχει αντίκτυπο και στον ίδιο τον Πούτιν. Η προσάρτηση της Κριμαίας ώθησε τον Πλόχι να συμπυκνώσει την περίπλοκη, χιλιετή ιστορία της χώρας σε έναν ευσύνοπτο τόμο γραμμένο στα αγγλικά. Ταυτόχρονα όμως τα ίδια γεγονότα ώθησαν άλλους να πάρουν τον αντίθετο δρόμο, να αναζητήσουν στη λιγότερο γνωστή ιστορία της χώρας πρόσωπα και θέματα που θα μπορούσαν να έχουν απήχηση στη Δύση. Μια από τις πιο συναρπαστικές τέτοιες ιστορίες, που ξαναβγήκε στην επιφάνεια και δημοσιεύτηκε αρκετές φορές τα τελευταία χρόνια είναι η περίπτωση του Γκάρεθ Τζόουνς, ενός Ουαλού δημοσιογράφου που υπήρξε ένας από τους ελάχιστους ξένους αυτόπτες μάρτυρες του ουκρανικού λιμού. Αυτή η ανθρώπινης υπαιτιότητας συμφορά προκλήθηκε εν μέρει από το χάος της κολεκτιβοποίησης, αλλά ακόμα πιο άμεσα από τη μαζική κατάσχεση των τροφίμων. Το φθινόπωρο και τον χειμώνα του 1932 και 1933, ομάδες «συλλεκτών σιτηρών» πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι και μάζευαν οτιδήποτε φαγώσιμο από χιλιάδες χωριά της Ουκρανίας, καθώς και οτιδήποτε μπορούσε να πουληθεί ή να γίνει αντικείμενο ανταλλαγής. Ο σκοπός ήταν να τροφοδοτηθούν οι πόλεις της Ρωσίας που πεινούσαν, να τρομοκρατηθούν οι χωρικοί που στο παρελθόν είχαν εξεγερθεί και να παταχθεί μια και καλή ο ουκρανικός εθνικισμός. Το αποτέλεσμα ήταν κάπου τέσσερα εκατομμύρια νεκροί. Την εποχή εκείνη, ο Τζόουνς ήταν ένας 27χρονος δημοσιογράφος και πρώην γραμματέας του Βρετανού πρωθυπουργού Ντέιβιντ Λόυντ-Τζωρτζ. Απέκτησε τη βίζα χάρη στις επαφές του –οι Σοβιετικές αρχές ήλπιζαν πως θα μπορούσαν να τον εκμεταλλευτούν για να ασκήσουν επιρροή στο πρώην αφεντικό του– αλλά στην πραγματικότητα βρέθηκε εκεί για να συλλέξει υλικό για μια σειρά άρθρων που σκόπευε να γράψει για λογαριασμό βρετανικών και αμερικανικών εντύπων. Συνάντησε πλήθος σοβιετικών αξιωματούχων, συζήτησε με άλλους δυτικούς δημοσιογράφους στη Μόσχα κι ύστερα έλαβε την άδεια να επισκεφθεί ένα εργοστάσιο κατασκευής τρακτέρ στο Χάρκοβο. Επιβιβάστηκε στο τρένο από τη Μόσχα, αλλά κατέβηκε νωρίτερα από το κανονικό. Επί τρεις μέρες περπατούσε παράλληλα με τις γραμμές χωρίς επίσημη συνοδεία ή επιτήρηση, περνώντας από είκοσι και περισσότερα χωριά και κολεκτίβες και καταγράφοντας τις σκέψεις και τις εντυπώσεις του. Ο Τζόουνς πέθανε νέος –υποτίθεται ότι δολοφονήθηκε από Κινέζους ληστές ενώ διέσχιζε την Εσωτερική Μογγολία το 1935– τα σημειωματάριά του όμως σώθηκαν. Τη δεκαετία του ’80 ανακαλύφθηκαν στο σπίτι της αδελφής του στην Ουαλία από τον μικρανιψιό του, Νάιτζελ Κόλλεϋ, ο οποίος επιμελήθηκε τη μεταγραφή και δημοσίευσή τους. Στο «Πείτε τους ότι λιμοκτονούμε» περιλαμβάνονται μεταγραμμένα τα κείμενα από τα σημειωματάρια αλλά και η συγκινητική φωτοαναπαραγωγή τους, με εισαγωγή του Κόλλεϋ και του Ρέι Γκάμας, συγγραφέα του Γκάρεθ Τζόουνς: Αυτόπτης μάρτυρας του Μεγάλου Λιμού. Τα σημειωματάρια δεν αποτελούν λογοτεχνικά έργα. Τα κείμενα γράφονταν βιαστικά, με ρωσικές και ουαλικές λέξεις διάσπαρτες μαζί με τα αγγλικά και πολλές προτάσεις ημιτελείς. Επειδή όμως καταγράφουν άμεσες εντυπώσεις και γεγονότα τη στιγμή που συνέβαιναν διαθέτουν μια ασυνήθιστη φρεσκάδα: Πέρασα τα σύνορα από τη Μεγάλη Ρωσία και μπήκα στην Ουκρανία. Παντού μιλούσα σε περαστικούς χωρικούς. Όλοι έλεγαν την ίδια ιστορία. «Δεν υπάρχει ψωμί. Έχουμε πάνω από 2 μήνες να δούμε ψωμί. Πολλοί πεθαίνουν». Στο πρώτο χωριό δεν υπήρχαν πια πατάτες ενώ κόντευε να τελειώσει και το απόθεμα σε burak (πατζάρια). Όλοι έλεγαν: «Τα βόδια ψοφάνε, nechevo kormit» [δεν έχουμε τι να τα ταΐσουμε]. Κάποτε θρέφαμε τον κόσμο & τώρα πεινάμε εμείς. Πώς να σπείρουμε όταν μας έχουν μείνει τόσο λίγα άλογα; Πώς θα δουλέψουμε στα χωράφια όταν είμαστε τόσο αδύναμοι από την έλλειψη τροφής;» Έπειτα πρόλαβα έναν γενειοφόρο χωρικό που προχωρούσε λίγο πιο μπροστά. Πιάσαμε κουβέντα. Μιλούσε ουκρανικά ρωσικά. Του έδωσα ένα κομμάτι ψωμί και τυρί. «Αυτό δεν το αγοράζεις πουθενά ούτε με 20 ρούβλια. Απλώς δεν υπάρχουν τρόφιμα». Συνεχίσαμε να προχωράμε και να μιλάμε. «Πριν τον πόλεμο όλα αυτά ήταν χρυσά. Είχαμε άλογα και αγελάδες και γουρούνια και κότες. Τώρα έχουμε καταστραφεί... Είμαστε καταδικασμένοι». Αργότερα, στο Χάρκοβο, ο Τζόουνς είδε χιλιάδες ανθρώπους σε ουρές για ψωμί, πέρασε μια βραδιά στο θέατρο –«Το κοινό: πολύ κραγιόν αλλά καθόλου ψωμί»– και μίλησε με ανθρώπους για την πολιτική καταπίεση και τις μαζικές συλλήψεις που συνέβαιναν σε ολόκληρη την Ουκρανία ταυτόχρονα με το λιμό: Ήρθε και μια άλλη γυναίκα. «Είναι βάναυσα σκληροί τώρα πια στα εργοστάσια. Έτσι και λείψεις μια μέρα, απολύεσαι, σου παίρνουν το δελτίο για το ψωμί & δεν μπορείς πια να βγάλεις διαβατήριο. «Η ζωή είναι εφιάλτης. Δεν μπορώ να μπω στο τραμ, μου τσακίζει τα νεύρα. «Είναι πιο φρικτά παρά ποτέ. Αν πεις έστω και μια λέξη τώρα πια μέσα στο εργοστάσιο, σε έχουν διώξει. Δεν υπάρχει ελευθερία...» Και μια άλλη οικογένεια: «...Διώξεις παντού. Τρόμος παντού. Κάποιος γνωστός μας είπε: “Ο αδελφός μου πέθανε, αλλά ακόμα κείται εκεί πέρα & δεν ξέρουμε πότε θα τον θάψουμε γιατί έχει ουρές για τις ταφές”». «Δεν υπάρχει ελπίδα για το μέλλον». Τα άρθρα του Τζόουνς, που γράφτηκαν με βάση αυτές τις σημειώσεις, προκάλεσαν μεγάλη αίσθηση. Το ίδιο και η συνέντευξη τύπου που έδωσε στο Βερολίνο αφού έφυγε από τη Σοβιετική Ένωση. Οι περιγραφές του σχετικά με τον λιμό, τόσο οι προφορικές όσο και οι γραπτές, εξόργισαν το σοβιετικό Υπουργείο Εξωτερικών, που εν συνεχεία απαγόρεψε σε όλους τους δυτικούς δημοσιογράφους οποιαδήποτε μετακίνηση εκτός Μόσχας χωρίς ειδική άδεια. Τα σχόλιά του τράβηξαν επίσης την προσοχή του Γουόλτερ Ντουράντι των New York Times, του διασημότερου ξένου ανταποκριτή στη Μόσχα εκείνη την εποχή. Ο Ντουράντι διέψευσε τον Τζόουνς σε ένα άρθρο με τίτλο «Οι Ρώσοι πεινούν αλλά δεν λιμοκτονούν», ένα από τα πολλά που έγραψε αντιτιθέμενος στη χρήση της λέξης «λιμός» σε σχέση με τη Σοβιετική Ένωση. Τα κίνητρα του Ντουράντι, ο οποίος κατ’ ιδίαν έλεγε σε διπλωμάτες ότι ο λιμός είναι πραγματικός, ουδέποτε διευκρινίστηκαν. Ίσως επιδίωκε να διατηρήσει το δίκτυο των επαφών του στη Μόσχα. Ή, έχοντας υπερασπιστεί και στο παρελθόν τις πολιτικές του Στάλιν, μπορεί να ήθελε να προστατέψει το όνομά του ως δημοσιογράφου. Για το δημοσιογραφικό του έργο είχε κερδίσει το 1932 το βραβείο Πούλιτζερ. Ο ένας από τους άλλους δύο δυτικούς δημοσιογράφους που αποκάλυψαν τον λιμό, ο Μάλκολμ Μάγκεριτζ, έγραψε κάμποσα άρθρα για τον Guardian του Μάντσεστερ. Κι ο Ζορζ Σιμενόν, ο διάσημος Βέλγος συγγραφέας αστυνομικών, δημοσίευσε επίσης ένα κείμενο για τις λίγες εκείνες παράξενες μέρες που πέρασε στη λιμοκτονούσα Οδησσό, όπου του είπαν ότι οι malheureux, οι άθλιοι που έβλεπε να ζητιανεύουν στους δρόμους δεν άξιζαν οίκτο διότι ήταν άτομα που δεν είχαν προσαρμοστεί στο καθεστώς. «Δεν υπάρχει τίποτε άλλο γι’ αυτούς εκτός από τον θάνατο».[4] Η φωνή του Ντουράντι όμως είχε μεγαλύτερη επιρροή, και οι σοβιετικές προσπάθειες να μην βγει προς τα έξω η αλήθεια κράτησαν πολλά χρόνια. Η ιστορία του λιμού δεν εξαφανίστηκε ακριβώς, απλώς θάμπωσε, ξεχάστηκε. Το ίδιο και ο Γκάρεθ Τζόουνς. Κι ωστόσο, τις δύο προηγούμενες δεκαετίες η μοίρα των δύο δημοσιογράφων αντιστράφηκε. Το έργο του Ντουράντι αμφισβητήθηκε. Το 2003 η επιτροπή του Πούλιτζερ συζήτησε το ενδεχόμενο να του αφαιρεθεί εκ των υστέρων το βραβείο. Η ζωή του Τζόουνς από την άλλη έγινε ντοκιμαντέρ από τον Γκάνας στο BBC το 2012 καθώς και θέμα εκθέσεων στο πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ και στο Λονδίνο. Η φήμη του Τζόουνς αναβίωσε εν μέρει και χάρη στη γενικότερη προσπάθεια της ουκρανικής κυβέρνησης να πει την ιστορία του λιμού. Μετά την Πορτοκαλί Επανάσταση του 2004, η κυβέρνηση του προέδρου Βίκτορ Γιούστσενκο ανήγειρε μνημεία για τον λιμό και χρηματοδότησε τη σχετική ιστορική έρευνα. Το άνοιγμα αρχείων της μυστικής αστυνομίας, του Κομμουνιστικού Κόμματος και της σοβιετικής κυβέρνησης, τόσο στο Κίεβο όσο και σε άλλες πόλεις της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, έδωσε ώθηση σε νέες έρευνες πάνω σε πολλές όψεις του λιμού αλλά και άλλων θεμάτων. Αλλά η πολιτική της Ουκρανίας σε σχέση με την ιστοριογραφία είναι, από αυτή την άποψη, λιγότερο σημαντική απ’ όσο η ίδια η ανεξαρτησία της. Για να το θέσουμε πολύ απλά, η εγκαθίδρυση ενός ουκρανικού κράτους κάνει τον Τζόουνς να φαντάζει λιγότερο περιθωριακός, πιο κεντρικής σημασίας. Ως προς αυτό, οι προσπάθειες του Χρουσέφσκι και του Πλόχι έχουν ήδη καρποφορήσει. Αν μη τι άλλο, είναι πλέον σαφές ότι ο Τζόουνς περιέγραφε έναν τόπο πραγματικό, έναν τόπο που υπήρχε στους χάρτες, όσο ανακριβείς κι αν είναι ενίοτε οι χάρτες αυτοί. Τώρα που η ύπαρξη της Ουκρανίας γίνεται ευρύτερα κατανοητή και αποδεκτή, θα υπάρχουν περισσότερες τέτοιες ιστορίες, περισσότερες αναθεωρήσεις. Δεν συμβαίνει και πολύ συχνά, οι μετατοπίσεις στο ευρωπαϊκό πολιτικό σκηνικό να ανοίγουν νέες δυνατότητες στους ιστορικούς. Αλλά έστω κι αν δεν πετύχει τίποτε παραπάνω, η επανάσταση στην Ουκρανία έχει ήδη κάνει αναγνώστες και συγγραφείς ιστορίας να σκεφτούν δυο φορές όλα όσα νομίζουν ότι ξέρουν. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2021 — Μετάφραση: Μαργαρίτα Ζαχαριάδου Σημ. ARB: Η παραγωγός της ταινίας του BBC Χίτλερ, Στάλιν και Μίστερ Τζόουνς Τερέζα Τσέρφας έστειλε μια σχετική επιστολή που δημοσιεύθηκε στο επόμενο τεύχος της New York Review of Books. Θα ήθελα να συνεισφέρω μια μικρή διόρθωση στο έξοχο άρθρο της Αν Άπλμπαουμ με τίτλο «Η νίκη στην Ουκρανία» (NYR, 7 Απριλίου). Κατά την παρουσίαση του βιβλίου Γκάρεθ Τζόουνς: Αυτόπτης μάρτυρας του Μεγάλου Λιμού παραλείπει να αναφέρει ότι ο Τζόουνς διέθετε θαυμάσιες επαφές με τη Γερμανία και ότι η επίσκεψή του στη Μόσχα τον Μάρτιο του 1933 ακολούθησε αμέσως μετά από ένα πολύ παραγωγικό ταξίδι στο Βερολίνο, όπου ο Αδόλφος Χίτλερ, λίγες βδομάδες νωρίτερα, είχε ανακηρυχθεί καγκελάριος του Ράιχ. Παραλείποντας αυτό, χάνει μια πολύ ενδιαφέρουσα πτυχή της ιστορίας τού πώς κατάφερε ο Τζόουνς να αποκτήσει από πρώτο χέρι μαρτυρίες για τον λιμό της Ουκρανίας. Ως παραγωγός της ταινίας του BBC Hitler, Stalin and Mr. Jones είχα πρόσβαση σε άγνωστα μέχρι τώρα ντοκουμέντα από τα αρχεία του ρωσικού Υπουργείου Εξωτερικών σε σχέση με την επίσκεψη του Γκάρεθ Τζόουνς στη Ρωσία το 1933. Τα ντοκουμέντα αυτά αποτελούν συναρπαστικό γραπτό υλικό στο οποίο δεν γίνεται αναφορά σε κανένα από τα δύο βιβλία για τον Γκάρεθ Τζόουνς που παρουσιάζονται εδώ. Η βίζα που εξασφάλισε ο Τζόουνς ως γραμματέας του Λόυντ Τζωρτζ όντως του πρόσφερε τεράστιο πλεονέκτημα (έφερε τη σφραγίδα «БЕСПЛАТНО» που σημαίνει «δωρεά»), υπήρχε όμως και το γεγονός ότι είχε πρόσκληση από τον γενικό πρόξενο της Γερμανίας να τον επισκεφθεί στο Χάρκοβο (την τότε πρωτεύουσα της σοβιετικής Ουκρανίας), πράγμα που αποτελούσε την τέλεια δικαιολογία για να επισκεφθεί την ευρύτερη περιοχή. Δεν «έλαβε άδεια» να επισκεφθεί το εργοστάσιο των τρακτέρ, απλώς το έκανε στο πλαίσιο του γενικότερου σχεδίου του να παραπλανήσει τις αρχές. Την παραμονή του ταξιδιού του στα νότια, συναντήθηκε με τον σύντροφο Ουμάνσκι, τον δημοσιογραφικό ακόλουθο της Λαϊκής Επιτροπής Εξωτερικών Υποθέσεων. Στο ημερολόγιο του Τζόουνς υπάρχει το ραντεβού, και στη σελίδα της επόμενης μέρας βρίσκουμε το όνομα «Μπροντόβσκι», ενώ δίπλα η σημείωση «αφ. Χάρκοβο 9.30» έχει διαγραφεί. Από τα ρωσικά αρχεία προκύπτει ότι Μπροντόβσκι ήταν ο άνθρωπος του σοβιετικού Υπουργείου Εξωτερικών στο Χάρκοβο, το όνομα του οποίου έδωσε στον Γκάρεθ Τζόουνς ο Ουμάνσκι όταν συναντήθηκαν στη Μόσχα. Μόλις βρέθηκε στο Χάρκοβο, ο Τζόουνς έστειλε μια περιχαρή καρτ ποστάλ στην πατρίδα, διασκεδάζοντας προφανέστατα με το στρατήγημά του: Λίγα λόγια μόνο για να σας πω ότι περνάω υπέροχα στο Χάρκοβο με τον Γερμανό πρόξενο, ο οποίος είναι θείος του Έρικ Σούλερ και εξαιρετικά ευγενικός μαζί μου. Αύριο βράδυ θα πάμε όλοι στην όπερα για να δούμε το «Ευγένιος Ονέγκιν» (του Πούσκιν) και την Πέμπτη θα ταξιδέψω μαζί με τον Γερμανό γενικό πρόξενο με το «Βέλος», το θαυμάσιο αυτό τρένο, σε βαγκον-λι, για Μόσχα, όπου θα φτάσουμε Παρασκευή πρωί. Τα ρωσικά έγγραφα αποκαλύπτουν ότι όντως έδωσε το παρών στο τοπικό γραφείο της Λαϊκής Επιτροπής Εξωτερικών Υποθέσεων στο Χάρκοβο, αλλά κατά μάλλον ευτυχή σύμπτωση ο Μπροντόβσκι δεν βρισκόταν εκεί. O Τζόουνς άφησε την κάρτα του αλλά δεν επέστρεψε εκ νέου. Όταν η συνέντευξη τύπου του Τζόουνς σχετικά με το λιμό έγινε γνωστή στις ΗΠΑ και στη Βρετανία, οι σοβιετικές αρχές έκαναν τα αδύνατα δυνατά για να ανακαλύψουν πώς μπόρεσε ο Τζόουνς να διαπράξει κάτι τέτοιο χωρίς να γίνει αντιληπτός. Τα επίσημα ρωσικά έγγραφα που μετέφρασα και δημοσίευσα στο σύνολό τους στο άρθρο μου «Περιγράφοντας τον λιμό του Στάλιν» (Kritika, φθινόπωρο του 2013), φωτίζουν όχι μόνο το μοναδικό αυτό επίτευγμα του Τζόουνς, αλλά και την όχι και τόσο αποτελεσματική λειτουργία της σοβιετικής NKVD την εποχή εκείνη. Μια προσεκτική ανάγνωση των εγγράφων αυτών μπορεί επίσης να «κάνει αναγνώστες και συγγραφείς ιστορίας να σκεφτούν δυο φορές όλα όσα νομίζουν ότι ξέρουν». Τερέζα Τσέρφας Λονδίνο [1] Για περισσότερα σχετικά με τον Hrushevsky, βλ. Serhii Plokhy, Unmaking Imperial Russia: Mykhailo Hrushevsky and the Writing of Ukrainian History (University of Toronto Press, 2005). [2] Orest Subtelny, Ukraine: A History και Paul Robert Magosci, A History of Ukraine (Σ.τ.Μ.). [3] Το Ukraine: La vérité historique επανακυκλοφόρησε πρόσφατα (Παρίσι: Éditions des Syrtes, 2015). [4] Georges Simenon, “Peuples qui ont faim,” στο Mes Apprentissages: Reportages, 1931–1946, επιμ. Francis Lacassin (Παρίσι: Omnibus, 2001).

Σύνδεση