Τόμας Μαν: Ο διχασμένος συγγραφέας

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Θέλω να πω τα πάντα – αυτός είναι ο σκοπός ετούτου του βιβλίου. Τόμας Μαν, Στοχασμοί ενός απολιτικού Στις 4 Αυγούστου του 1914, τα γερμανικά στρατεύματα εισέβαλαν στο ουδέτερο Βέλγιο, και προτού τελειώσει η μέρα, Βρετανία και Γερμανία ήταν σε εμπόλεμη κατάσταση. Τρεις μέρες αργότερα, σε ένα κατά τα άλλα τυπικό γράμμα προς τον αδελφό του, Χάινριχ, ο Τόμας Μαν προέβη σε μια ασυνήθιστη για εκείνον εξομολόγηση: Εξακολουθώ να αισθάνομαι λες και ονειρεύομαι… Τι αποκάλυψη! Πώς θα είναι άραγε η Ευρώπη, εσωτερικά και εξωτερικά, όταν αυτό τελειώσει;… Είναι αρκετά σίγουρο πως αν ο πόλεμος διαρκέσει πολύ, εγώ θα καταλήξω αυτό που λέμε «κατεστραμμένος». Ας είναι! Τι σημασία θα έχει αυτό σε σύγκριση με τις αναστατώσεις, ιδίως τις μεγάλης κλίμακας ψυχικές αναστατώσεις, που αναγκαστικά θα επιφέρει ο πόλεμος; Μήπως θα έπρεπε να είμαστε ευγνώμονες για την εντελώς απροσδόκητη ευκαιρία να γίνουμε μάρτυρες τόσο πελώριων πραγμάτων; Το κύριο συναίσθημά μου είναι μια τρομερή περιέργεια – και επίσης, ομολογώ, μια βαθύτατη συμπόνια γι’ αυτήν τη μισητή απ’ όλους, ακατανόητη, μοιραία Γερμανία. Ο Μαν ήταν τριάντα εννέα. Το πρώτο του μυθιστόρημα, οι Μπούντενμπρουκ, που εκδόθηκε το 1901, τον έκανε διάσημο σε ολόκληρη την Ευρώπη και έμελλε να του χαρίσει το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1929. Μολονότι πέρασαν δύο δεκαετίες για να γράψει κάποιο άλλο μεγάλο μυθιστόρημα, τα διηγήματα και οι νουβέλες του, μεταξύ αυτών και Ο θάνατος στη Βενετία (1912), τον κράτησαν στο κέντρο των λογοτεχνικών πραγμάτων. Ο Μαν ήταν ένα αξιοσέβαστο μέλος του γερμανικού πολιτιστικού κατεστημένου στο Μόναχο όπου ζούσε. Πήγαινε σε συναυλίες, είχε φίλους συνθέτες, διάβαζε Γκαίτε και δεν εξέφραζε ποτέ γνώμη περί τα πολιτικά. Ήταν, όπως το έλεγε κι ο ίδιος, λίγο ωμά, ένας καλός Γερμανός αστός. Όλα αυτά άλλαξαν το 1914. Το γιατί δεν μπορούμε να το ξέρουμε – ήταν σαν να απελευθερώθηκε κάποιος εσωτερικός δαίμονας. Μέσα σε ένα μήνα, ο Μαν μεταμορφώθηκε σε αδιάλλακτο, φλογερό υπερασπιστή της γερμανικής υπόθεσης διεθνώς, γράφοντας άρθρα και δίνοντας διαλέξεις που τον κατέστησαν αγαπημένο παιδί της λαϊκής εθνικιστικής δεξιάς. Καθώς ο πόλεμος τραβούσε σε μάκρος, ο Μαν άφησε στην άκρη τη λογοτεχνική του δραστηριότητα για να αφοσιωθεί πλήρως στους Στοχασμούς ενός απολιτικού[1], ένα κείμενο υπεράσπισης της Γερμανίας απέναντι στη λαίλαπα των «ξένων» δυτικών ιδεών του διαφωτισμού και της δημοκρατίας.[2] Το βιβλίο έφτασε στα βιβλιοπωλεία τον Οκτώβριο του 1918, λίγες εβδομάδες πριν την υπογραφή της εκεχειρίας· μάλλον άκαιρα. Πάνω: Στην εξοχική κατοικία στο Νίντεν, Ιούλιος 1930. Στην άμμο καθιστοί από αριστερά: Κάτια Μαν, Ελίζαμπετ Μαν, Τόμας Μαν, Μίχαελ Μαν, άγνωστος νέος, Αλεξάντερ Φέρμπερ (γιος της υπηρέτριας Μαρίας Φέρμπερ), στο βάθος καθισμένη στο παγκάκι η Μόνικα Μαν. Κάτω: Τόμας Μαν και Κάτια Μαν μπροστά στην είσοδο του σπιτιού στο Πασίφικ Παλισέιντς, στην Καλιφόρνια, 1941. ETH Zurich. Εάν ο Μαν πίστευε ότι οι Στοχασμοί θα σηματοδοτούσαν την απόδρασή του από την πολιτική, ήταν πολύ γελασμένος. Η πολιτική δεν τον σήκωνε έτσι κι αλλιώς. Η μεταπολεμική Γερμανία βυθίστηκε αμέσως στην οικονομική αβεβαιότητα και το πολιτικό χάος, καθώς βίαια, ακραία στοιχεία της δεξιάς και της αριστεράς επιδίωκαν να καταλύσουν τη νεαρή Δημοκρατία της Βαϊμάρης. Στο τέλος, η κρίση εξανάγκασε τον Μαν να πάρει αποστάσεις από πολλές από τις αντιδραστικές πολιτικές απόψεις που είχε εκφράσει στους Στοχασμούς. Το 1930, αφού οι Εθνικοσοσιαλιστές κέρδισαν έναν ανησυχητικά μεγάλο αριθμό εδρών στη βουλή –προειδοποίηση για θύελλα, το είχε αποκαλέσει– ο Μαν έκανε μια ομιλία με τίτλο «Έκκληση στη Λογική», με την οποία αποκάλυπτε τη φανατικά αντιδραστική νοοτροπία που έκρυβε ο ναζισμός: «Ο φανατισμός μετατρέπεται σε μέσο σωτηρίας, ο ενθουσιασμός σε επιληπτική έκσταση, η πολιτική γίνεται όπιο για τις μάζες, προλεταριακή εσχατολογία· κι η λογική κρύβει το πρόσωπό της». Όταν ο Χίτλερ ήρθε στην εξουσία το 1933, ο Μαν βρισκόταν σε μια ευρωπαϊκή περιοδεία κι έκανε ομιλίες σχετικά με τον Βάγκνερ. Λίγες μέρες αργότερα, συγγενείς και φίλοι τον παρότρυναν να μην επιστρέψει στο Μόναχο. Όντως, δεν γύρισε ποτέ. Εγκαταστάθηκε εν τέλει στις Ηνωμένες Πολιτείες και έγινε η πιο σημαντική φωνή της κοινότητας των διανοούμενων εμιγκρέδων. Όταν ήρθε πια ο πόλεμος, γύριζε τις ΗΠΑ κάνοντας διαλέξεις υπέρ της δημοκρατίας και έκανε τακτικά ραδιοφωνικά διαγγέλματα στα γερμανικά, τα οποία μεταδίδονταν στην πρώην πατρίδα του. Έγινε αποδέκτης πολλών τιμητικών διακρίσεων, συναντήθηκε με τον πρόεδρο Ρούζβελτ και το 1944 πολιτογραφήθηκε Αμερικανός. Από πολλές απόψεις, οι Στοχασμοί αποδείχθηκαν ο άξονας γύρω από τον οποίο κινήθηκε τελικά το συγγραφικό του πεπρωμένο. Δεν τον υποχρέωσαν απλώς να εμπλακεί με τις πανίσχυρες ιστορικές δυνάμεις της εποχής του, αλλά πιθανώς να τον «ξεμπλόκαραν» και ως μυθιστοριογράφο. Αφότου τελείωσε τη συγγραφή τους, ο Μαν επέστρεψε σε ένα προσχέδιο που είχε κάνει πριν από τον πόλεμο για ένα «σατιρικό έργο… μια ιλαρή σύγκρουση ανάμεσα στη μακάβρια περιπέτεια και στην αστική αίσθηση του καθήκοντος», το οποίο είχε στο μυαλό του ως κωμικό συμπλήρωμα του Θανάτου στη Βενετία. Έξι χρόνια αργότερα το έργο κυκλοφόρησε με τίτλο Το μαγικό βουνό, αυτό το μεγαλειώδες, κωμικοτραγικό βιβλίο με τα πάμπολλα επίπεδα, που μοιάζει να αφορά τα πάντα: τον χρόνο, τον έρωτα, το σώμα και το πνεύμα, τον ανθρωπισμό, τον θάνατο, την πνευματική φώτιση, την πολιτική και το χιόνι. Επένδυσε την επόμενη μιάμιση δεκαετία στη φιλόδοξη βιβλική τετραλογία του, το Ο Ιωσήφ και οι αδελφοί αυτού· ο τελευταίος τόμος κυκλοφόρησε το 1943. Και, προς μεγίστη έκπληξη των πάντων, εξέδωσε το τελευταίο μεγάλο έργο του, το Δόκτωρ Φάουστους, μόλις τέσσερα χρόνια αργότερα. Κι ωστόσο, παρά τη σημασία που είχαν στη ζωή του, οι Στοχασμοί είναι το λιγότερο διαβασμένο και το λιγότερο αγαπητό από τα έργα του Μαν. Οι περισσότεροι αναγνώστες σήμερα βρίσκουν τις απόψεις που εκφράζει εκεί αποκρουστικές, όπως συνέβη τελικά και στον ίδιο τον Μαν. Αυτός είναι και ο λόγος που το αναγνωστικό κοινό του βιβλίου περιορίζεται κυρίως σε ιστορικούς που ενδιαφέρονται για το πνευματικό κλίμα της Γερμανίας κατά τη διάρκεια του πολέμου και επί Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, ή σ’ εκείνους που αντλούν ηθικά και πολιτικά μαθήματα από τη μεταμόρφωση του Μαν σε υπέρμαχο της δημοκρατίας. Εκείνο που έχει την τάση να παραγνωρίζεται όμως είναι το τι επιδίωκε να υπερασπιστεί ο Μαν με το βιβλίο αυτό. Ναι, εναντιωνόταν στην επανάσταση, τη δημοκρατία, τον φιλελευθερισμό, τον διεθνισμό, τον γαλλικό Διαφωτισμό και τον ανεξέλεγκτο βρετανικό καπιταλισμό. Ναι, υπερασπίστηκε τη Γερμανία και τους σκοπούς της στον πόλεμο. Αλλά ποιος ήταν ο «απολιτικός» που ο Μαν θεωρούσε πως χρειαζόταν υπεράσπιση, και γιατί; Παρ’ όλα όσα έχουν γραφτεί σχετικά με τους Στοχασμούς ως ιστορικό και βιογραφικό τεκμήριο, το βιβλίο εξακολουθεί να βρίσκεται στην αφάνεια, παρά την επικαιρότητά του. Γιατί θαμμένη μέσα του ενοικεί μια σημαντική ανάλυση της σχέσης ανάμεσα στην τέχνη και την πολιτική. Ο Μαν έγραφε σε μια χρονική στιγμή, όπως αυτή που ζούμε κι εμείς, όπου οι καλλιτέχνες βρίσκονταν υπό μεγάλη πίεση να δηλώσουν πολιτικό στρατόπεδο και να διαμορφώνουν ανάλογα και το έργο τους. Ο Μαν πάντα αντιστεκόταν σ’ αυτή την πίεση και πάντα ενθάρρυνε και άλλους να πράξουν το ίδιο. Αλλά χρειάστηκε η εμπειρία δύο παγκοσμίων πολέμων για να αναγνωρίσει τελικά πόσο μεγάλη επιρροή έχει ο καλλιτέχνης μέσα σε ένα υγιές πολιτικό περιβάλλον. Και εκεί ακριβώς βρίσκεται το μάθημα αυτής της δύσθυμης και έξαλλης apologia pro vita sua. Ο Τόμας Μαν γεννήθηκε σε οικογένεια αξιοσέβαστων εμπόρων, το 1875 στη Λύμπεκ. Όταν ο πατέρας της οικογένειας πέθανε ξαφνικά το 1891, ο Χάινριχ, που ήταν τέσσερα χρόνια μεγαλύτερος από τον Τόμας, έφυγε από το σπίτι και έγινε ένας λογοτεχνικός νομάς, ζώντας για μικρά διαστήματα σε διαφορετικές πόλεις και χώρες και παράγοντας «αριστερόστροφες» δηκτικές σάτιρες της κοινωνίας και των πολιτικών πραγμάτων επί εποχής Γουλιέλμου. Ο Τόμας είχε επίσης τις δικές του λογοτεχνικές φιλοδοξίες, οι οποίες αποδείχθηκαν ταυτόχρονα σύνδεσμος και πηγή αντιπαραθέσεων με τον Χάινριχ. Επί ένα χρόνο και παραπάνω, ξεκινώντας το 1895, οι δύο αδελφοί ζούσαν μαζί στην Ιταλία, κυρίως στην πόλη Παλεστρίνα, λίγο έξω από τη Ρώμη. Έγραφαν, διάβαζαν ο ένας τα έργα του άλλου, έπαιζαν σκάκι μαζί. Είχαν επίσης αλησμόνητες αντιπαραθέσεις που αποκάλυπταν τις ιδιοσυγκρασιακές τους διαφορές. Ο Χάινριχ ήταν εξωστρεφής και τον έλκυε η ζωή στον νότο, τον οποίο έβρισκε αισθητικά και αισθησιακά ερεθιστικό. Ήταν κοσμοπολίτης και έγραφε εύκολα – υπερβολικά εύκολα, θεωρούσε ο Τόμας, ο οποίος έβρισκε σχεδόν όλα όσα δημοσίευε ο αδελφός του κακόγουστα, επιφανειακά, επιπόλαια. Ο Τόμας ήταν πιο κλειστός και εσωστρεφής. Ίσως έπαιξαν κάποιο ρόλο σ’ αυτό και οι ομοφυλοφιλικές του τάσεις – ένα μυστικό κατ’ ανάγκη επτασφράγιστο. Εξίσου σημαντική υπήρξε και η από νωρίς ιδιαίτερα ανεπτυγμένη του αίσθηση καλλιτεχνικής ακεραιότητας. Ο Χάινριχ δεν είχε κανένα πρόβλημα με τον ρόλο του ως δημόσιου διανοούμενου. Ο Τόμας ήταν πιο παλιομοδίτης και δεν γοητευόταν καθόλου από την μποέμ ιδέα της «τέχνης για την τέχνη», ούτε και από τις επαναστατικές πολιτικές. Έβλεπε την έμφυτη αποστασιοποίησή του ως την πηγή της ελευθερίας του και ως αναγκαία συνθήκη για κάθε σοβαρή τέχνη. Όπως το θέτει και στους Στοχασμούς: «Η εξαίσια υπεροχή της τέχνης έναντι της απλής διανόησης έγκειται στη ζωντανή της πολυσημαντότητα, τη βαθιά της ανεξαρτησία από δεσμεύσεις, στην πνευματική της ελευθερία». Η δέσμευση, η στράτευση, σημαίνει εγκατάλειψη του πόστου σου ως καλλιτέχνη. Κι ωστόσο τον Αύγουστο του 1914 ο Μαν όντως εγκατέλειψε το πόστο του. Η ενθουσιώδης αντίδρασή του σε σχέση με τον πόλεμο, μολονότι δυσνόητη τώρα, ήταν απολύτως συμβατή με το πνεύμα της εποχής. Ο Χάινριχ, αντιθέτως, ήταν ένας από τους ελάχιστους Γερμανούς διανοούμενους που αμέσως εκφράστηκαν ανοιχτά εναντίον του πολέμου δηλώνοντας την ελπίδα να ηττηθεί η Γερμανία και να εγκαθιδρυθεί μια δημοκρατική πολιτεία. Ο Τόμας εξοργίστηκε με τη στάση του Χάινριχ, την οποία χαρακτήρισε υποτιμητικά ως «διακοσμητικό ριζοσπαστισμό» θεωρώντας την ως έκφραση μίσους προς καθετί γερμανικό. Ο Χάινριχ από την πλευρά του έκρινε πως ο αδελφός του δεν είχε καν επίγνωση της πραγματικότητας, κι έγραφε σ’ έναν φίλο του ότι ο Τόμας «απολαμβάνει τον πόλεμο αισθητικά, όπως απολαμβάνει τα πάντα». Ο Χάινριχ ως (κατά την άποψή του) faux artiste, κίβδηλος καλλιτέχνης, λειτουργούσε για τον Τόμας ως μια διαρκής πρόκληση απέναντι στη δική του αίσθηση καθήκοντος, απέναντι στο δικό του κάλεσμα. Σε μια αποκαλυπτική και πολύ οργισμένη επιστολή, έγραφε: «Δεν αντιλαμβάνεσαι το δίκαιο και το ήθος της ζωής μου, διότι είσαι αδελφός μου». Ο Χάινριχ επέδειξε αξιοσημείωτη αυτοσυγκράτηση και δεν έχασε ποτέ την υπομονή του. «Είχα ευθύς εξ αρχής πλήρη επίγνωση της ανταγωνιστικής διάθεσης στο πνεύμα σου», έγραφε, εκφράζοντας και την ελπίδα πως «ίσως συνειδητοποιήσεις ότι δεν είναι ανάγκη να με εκλαμβάνεις ως αντίπαλο». Αλλά ο Τόμας ήταν από εκείνους τους ανθρώπους (και όλοι μας γνωρίζουμε τουλάχιστον έναν τέτοιο) που έχουν ανάγκη έναν αντίπαλο προκειμένου να αναπτύξουν τη δική τους ταυτότητα. Κι όταν ξέσπασε ο πόλεμος, η εικόνα του Χάινριχ ως καλλιτεχνικού του αντιπάλου άρχισε στο μυαλό του Τόμας να γίνεται ένα με την εικόνα των εχθρών της Γερμανίας στο πεδίο της μάχης. Σε μια επιστολή του παραδέχεται ότι «η ανάγκη να βλέπω τα πράγματα με όρους προσωπικούς… με έχει ωθήσει από καιρό να βλέπω τον αδελφό μου κι εμένα ως συμβολική προσωποποίηση του πεπρωμένου [της Γερμανίας]». Ακόμα και για συγγραφέα, ο σολιψισμός του ήταν εκπληκτικός. Τρεις μήνες μετά το ξέσπασμα του πολέμου, μήνες γεμάτους ένταση, ο Μαν δημοσίευσε το πρώτο του πολιτικό άρθρο, το «Σκέψεις εν καιρώ πολέμου», το οποίο σκανδάλισε όχι μόνο τον αδελφό του αλλά και την κοινή γνώμη του λογοτεχνικού κόσμου διεθνώς. Πώς ήταν δυνατόν, αναρωτιούνταν οι Ευρωπαίοι ομότεχνοί του, ο συγγραφέας των τόσο αριστοτεχνικών και λεπταίσθητων Μπούντενμπρουκ να έχει γράψει φράσεις σαν κι αυτές; Δεν είχαμε πιστέψει στον πόλεμο· η πολιτική μας σκέψη ήταν ανίκανη να αναγνωρίσει την ανάγκη για μια ευρωπαϊκή καταστροφή… Κάπου βαθιά μέσα μας αισθανόμασταν ότι ο κόσμος, ο κόσμος μας, δεν μπορούσε πια να συνεχίσει όπως μέχρι τώρα. Ήμασταν εξοικειωμένοι με αυτόν τον κόσμο της ειρήνης και της επιπολαιότητας… Έναν απαίσιο κόσμο, που δεν υπάρχει πια – ή μάλλον δεν θα υπάρχει όταν η καταιγίδα θα έχει περάσει! Μήπως δεν ήταν ένας κόσμος τον οποίο λυμαίνονταν τα παράσιτα του πνεύματος σαν σκουλήκια; Μήπως δεν έζεε από την αποφορά της αποσύνθεσης του πολιτισμού; Το άρθρο δεν ήταν τίποτε λιγότερο από κήρυξη πολέμου – ενός πολέμου, κατά την ορολογία του Μαν, υπέρ της πνευματικής καλλιέργειας («Kultur»), και ενάντια στην υποκρισία της προόδου, του «πολιτισμού» («Zivilisation»). Σύμφωνα με αυτή τη φθαρμένη, τώρα πια, διάκριση, ο «πολιτισμός» περιλαμβάνει τις έννοιες της λογικής, του σκεπτικισμού, του ανθρωπισμού, της δημοκρατίας και της προόδου, ενώ η καλλιέργεια έχει κάτι πιο αρχέγονο, που αντλεί ενέργεια από τη σκοτεινή πλευρά της ανθρώπινης φύσης και παράγει βαθύτερα αισθήματα και συνεπώς σπουδαιότερη τέχνη. Αυτό που επιθυμούσαν η Γαλλία και η Αγγλία, και ο Χάινριχ, όπως πίστευε ο Τόμας, ήταν να καταστραφεί η καλλιεργημένη Γερμανία και να αντικατασταθεί από ένα εξημερωμένο, πολιτικά εκδημοκρατισμένο, παρακμιακό καπιταλιστικό έθνος ακαλλιέργητων αστών. «Θέλουν να μας κάνουν χαρούμενους», γράφει περιφρονητικά, αλλά εμείς οι Γερμανοί αρνούμαστε «να υποκύψουμε στην εκπολιτιστική διαδικασία». Οι «Σκέψεις εν καιρώ πολέμου» αποτελούν την καλύτερη εισαγωγή στους ασαφείς Στοχασμούς. Κι ωστόσο, αυτό το μεταγενέστερο έργο είναι πιθανό να μην είχε γραφτεί καν αν δεν είχε προηγηθεί μια δραματική παρέμβαση του Χάινριχ. Απαντώντας στην πρόκληση των «Σκέψεων» και μιας ομιλίας που είχε κάνει ο Τόμας με θέμα τον Φρειδερίκο τον Μέγα, δημοσίευσε ένα μακροσκελές διαπρύσιο άρθρο το 1915 που έβαζε στο στόχαστρο τους εθνικιστές διανοούμενους όπως ο αδελφός του. Υπό τον απλό τίτλο «Ζολά», αποτελεί μια μελοδραματική αφήγηση του ρόλου του Εμίλ Ζολά στην Υπόθεση Ντρέυφους, συγκρίνοντας εμμέσως τους προπολεμικούς Γερμανούς διανοούμενους με τους ανέντιμους, αντιδραστικούς πολέμιους του Ντρέυφους στη Γαλλία. Ο Τόμας εξέλαβε το άρθρο ως βαθιά προσωπική επίθεση. Ιδιαίτερα επώδυνο στάθηκε το σχόλιο του Χάινριχ ότι οι αντι-Ντρεϋφιστές, και συνεκδοχικά και ο Τόμας, «ανήκαν στο σύνολο των ποταπών, των εφήμερων. Διαλέγει κανείς ανάμεσα στη στιγμή και την ιστορία και φθάνει στο τέλος να παραδεχθεί ότι υπήρξε με όλα του τα χαρίσματα ένας διασκεδαστικός ψωμοκόλαξ». Όταν ο Τόμας διάβασε αυτή την παράγραφο, διέκοψε κάθε σχέση με τον αδελφό του. Μολονότι ζούσαν σε απόσταση μικρότερη από δύο χιλιόμετρα μεταξύ τους στο Μόναχο, δεν ξαναμίλησαν ποτέ μέχρι το 1922. Προσπερνούσαν σιωπηλοί ο ένας τον άλλο στην όπερα, βλέπονταν από απόσταση στις κηδείες, αλλά μέχρι εκεί. Ο Χάινριχ συνέχισε να γράφει τα μυθιστορήματά του και έγινε ακόμα πιο εξέχων στρατευμένος διανοούμενος της αριστεράς. Ο Τόμας κλείστηκε στον εαυτό του και προσηλώθηκε εμμονικά στην αποστολή να βάλει τα πράγματα σε τάξη. Οι Στοχασμοί δεν είναι μια συμβατική διατριβή με σκοπό να πείσει τους αναγνώστες για μια συγκεκριμένη άποψη. Είναι η καταγραφή ενός θυμωμένου νου που προσπαθεί να κατανοήσει τον εαυτό του, ένα ασταθές μίγμα από υψηλό λόγο και ξιφουλκίες, αποστασιοποίηση και επιθετικότητα, ακόμα και αγριότητα. Περιέχει ορισμένες αξιομνημόνευτες παρεκβάσεις περί γερμανικού χαρακτήρα, ευρωπαϊκής ιστορίας, ρωσικής λογοτεχνίας, καθώς και για τους πνευματικούς φάρους του Μαν, τον Σοπενχάουερ, τον Βάγκνερ και τον Νίτσε. Υπάρχουν όμως και κομμάτια που μοιάζουν σχεδόν να έχουν βγει από το Υπόγειο του Ντοστογιέφσκι ή τις Αναμνήσεις από τη νευρασθένειά μου του Πάουλ Σρέμπερ, όπου μπερδεύεται η καθαρότητα και η φαντασία και η μελαγχολία με τέτοιο τρόπο που οι αναγνώστες δεν μπορούν ποτέ να ξέρουν ποια από τις προσωπικότητες του συγγραφέα να περιμένουν πως θα συναντήσουν παρακάτω. Κατά καιρούς αισθάνεται κανείς σαν ψυχαναλυτής που ακούει έναν καθαρά συνειρμικό μονόλογο ο οποίος περιστρέφεται γύρω από ένα ακόμα αφανές κέντρο· και άλλοτε, σαν αυτόπτης μάρτυρας σε εξορκισμό. Αν διαβαστούν ως πολιτικό κείμενο, οι Στοχασμοί αποτελούν ένα κλασικό δείγμα αντιδραστικής σκέψης του 20ού αιώνα. Όλα τα γνωστά θέματα είναι εκεί: ο λαϊκός εθνικισμός, η ρομαντικοποίηση του πολέμου, η περιφρόνηση προς τη λογική, η εχθρότητα προς τη δημοκρατία, ο χλευασμός προς τον ανθρωπισμό, ακόμα και ο κοπετός για τον εξαμερικανισμό. Όπως και στις «Σκέψεις εν καιρώ πολέμου», το κείμενο βρίθει από δηλώσεις σαν την παρακάτω: Ας ξεκουμπιστεί, λοιπόν, η ξενόφερτη κι αποκρουστική συνθηματική λέξη «δημοκρατικός»! Ποτέ δεν θ’ αποκτήσει τη γερμανική ιθαγένεια το μηχανιστικό-δημοκρατικό κράτος της Δύσης. Ας εκγερμανίσουμε τη λέξη, ας πούμε «φιλολαϊκός» αντί για «δημοκρατικός». Ας ιδωθεί η τελεολογική λειτουργία του πολέμου ως επιβεβαίωση, διατήρηση και ενίσχυση του εθνικού χαρακτήρα: αυτή είναι η μέγιστη άμυνα απέναντι στη ρασιοναλιστική κατάρρευση της εθνικής κουλτούρας. Το πιο δυσνόητο απ’ όλα στους Στοχασμούς είναι το πώς θεωρούσε ο Μαν ότι δηλώσεις εχθροπάθειας σαν κι αυτή μπορούσαν να αποτελέσουν υπεράσπιση του «απολιτικού» ανθρώπου. Τι να εννοεί, αναρωτιέται κανείς, με τη λέξη «πολιτική»; Πρέπει να φτάσουμε στο ένα τρίτο του βιβλίου για να διαβάσουμε τελικά το εξής: «Πολιτική είναι το αντίθετο του αισθητισμού». Πρόκειται σαφώς για τον πιο ιδιότυπο ορισμό που θα μπορούσε ποτέ να δοθεί στη λέξη. Αποκαλύπτει ωστόσο ότι εδώ η «πολιτική» είναι στην πραγματικότητα ένας γενικός όρος που περιλαμβάνει όλους τους παράγοντες της σύγχρονης ζωής που κατά τον Μαν απειλούν αυτό που ο Άγγλος φιλόσοφος Μάικλ Όουκσοτ αποκάλεσε κάποτε εμπνευσμένα «φωνή της ποίησης στον διάλογο της ανθρωπότητας». Αυτή η αρχέγονη διάκριση μεταξύ αισθητικής και πολιτικής κρύβεται πίσω από αναρίθμητες αντιπαραθέσεις που συναντά κανείς στο βιβλίο: τέχνη εναντίον διάνοιας, ψυχή εναντίον κοινωνίας, ειρωνεία εναντίον ηθικισμού, έθνος εναντίον δημοκρατικής πολιτείας, οι ιδέες του 1914 εναντίον των ιδεών του 1789 κ.ο.κ. Εκείνα στα οποία αντιτίθεμαι εγώ, ο «απολιτικός άνθρωπος», μοιάζει να λέει ο Μαν μέσα από τις πληθωρικές λεκτικές περικοκλάδες του, είναι όλα αυτά. (Όλοι οι αντιδραστικοί έχουν κι ένα «όλα αυτά».) Ποιος είναι, λοιπόν, ο διανοούμενος υπέρμαχος της «πολιτικής»; Ο Μαν τον αποκαλεί Πολιτισμολόγιο (Zivilisationslitterat), όρος μάλλον αντιπαθητικός ακόμα και στα γερμανικά, τον οποίο ο Άγγλος μεταφραστής Walter D. Morris αποδίδει ως «civilization’s literary man». (Ιδανική μετάφραση ίσως να ήταν: «Χάινριχ»). Ο Μαν εννοούσε το Literat του όρου με έννοια αρνητική, με την έννοια του αυτάρεσκου, ερασιτέχνη γραφιά που αισθάνεται πως οφείλει να γίνει ηθικός καθοδηγητής του κόσμου. Αυτός ο ανθρώπινος τύπος πιστεύει στη δικαιοσύνη και στην πρόοδο και στη δημοκρατία, πάνω απ’ όλα όμως πιστεύει ότι η τέχνη καθεαυτή δεν έχει κανένα τελικό σκοπό, ότι αποτελεί απλώς ένα εργαλείο για την προώθηση του πολιτισμού και την επίτευξη ανθρωπιστικών πολιτικών στόχων. Ο Literat (πολιτισμο)λόγιος είναι ο αντίποδας, στην ουσία ο εχθρός, του σοβαρού καλλιτέχνη· είναι κάποιος που ευαγγελίζεται ότι «θέλει να υποχρεώσει το πνεύμα και την τέχνη να υποταχθούν σε ένα δημοκρατικό μεσσιανικό δόγμα». Κι όσο αυτός ο τύπος αποθρασύνεται, το πνευματικό περιθώριο μέσα στο οποίο μπορεί να λειτουργήσει ο σοβαρός καλλιτέχνης γίνεται όλο και πιο εχθρικό και αποπνικτικό. Η παρακάτω παράγραφος θα μπορούσε να είχε γραφτεί και σήμερα: Η προγραφή και η αποπομπή πνευμάτων διαφορετικού φρονήματος συνάδει … πλήρως με την αντίληψή του περί ελευθερίας. … Με το να πιστεύει πως κατέχει την αλήθεια, «την εκ-τυ-φλω-τι-κή αλήθεια», η φιλαλήθειά του έχει πρόβλημα. … [Ζ]ει με την πλάνη ότι έχει το δικαίωμα, την ηθική υποχρέωση, μάλιστα, να ξαποστείλει στον βαθύτερο βόρβορο κάθε πνευματικότητα που δεν θέλει και δεν μπορεί να παραδεχθεί ως φως και αλήθεια ό,τι για τον ίδιο λάμπει τόσο απαράμιλλα. Υπάρχει μόνο ναι ή όχι, πρόβατα και ερίφια, «διαλέξτε». Ανοχή και αναβολή θα ήσαν εγκλήματα. Πιστεύει πως έχει την υποχρέωση να διασώσει την ψυχή του με το να μην διατηρεί ούτε ώρα παραπάνω μια φαινομενική, έστω, σχέση με πεισματάρηδες τρελούς που δεν βλέπουν ότι ο ίδιος βλέπει». Αυτό που χάνεται σε μια τέτοια συνθήκη είναι η ιδιαίτερη οπτική του ίδιου του καλλιτέχνη: «Λησμονεί κανείς ότι οι πεποιθήσεις βρίσκονται οπουδήποτε και πως ο καθένας μπορεί να τις πάρει και να τις κάνει δικές του». Ωστόσο τι άλλο μπορεί να είναι οι Στοχασμοί εκτός από μανιφέστο; Και τι άλλο περιέχει εν αφθονία αν όχι πεποιθήσεις που βρίσκονται σκορπισμένες στους δρόμους κάθε γερμανικής πόλης και χωριού του 1914; Η πλήρης έλλειψη αυτοσυνειδησίας του Μαν ως προς αυτό το στοιχείο είναι που καθιστά τους Στοχασμούς τόσο καθηλωτικούς ως ψυχολογική μελέτη. Σε μεγάλο μέρος του κειμένου ο Μαν παύει να είναι καλλιτέχνης και μετατρέπεται απλώς στον τύπο του αντιδραστικού. Και έμελλε να του πάρει χρόνια για να το αναγνωρίσει. Ο κόσμος στον οποίο γεννήθηκαν οι Στοχασμοί ήταν πολύ διαφορετικός από τον κόσμο στον οποίο έγινε η σύλληψη της ιδέας τους. Το σοκ της γερμανικής ήττας και η τιμωρητική Συνθήκη των Βερσαλλιών, σε συνδυασμό με τον πληθωρισμό, είχαν μεταμορφώσει το ιδεολογικό τοπίο. Προς μεγάλη του θλίψη, ο Μαν είδε το όνομά του να συνδέεται με μορφές της δεξιάς τις οποίες απεχθανόταν, όπως ο Όσβαλντ Σπένγκλερ, και φορτωμένος θαυμαστές που είχαν εκλάβει υπερβολικά κυριολεκτικά τις ρητορικές φιοριτούρες των Στοχασμών περί κατάπτωσης του πολιτισμού και της δαιμονικής ρίζας της κουλτούρας. Φτάνοντας στο 1922, ένιωθε πια επιτακτική την ανάγκη να δράσει. Έδωσε μια διάλεξη, «Περί της γερμανικής πολιτείας», όπου υποστήριζε τη δημοκρατία της Βαϊμάρης και έθετε εαυτόν επισήμως απέναντι στα αντιδραστικά πάθη που αποκαλούσε «συναισθηματική χοντροκοπιά». Αλλά η ομιλία του δεν άλλαξε κανενός τη γνώμη· το μόνο που κατάφερε ήταν να τον βάλει στο στόχαστρο των ακροδεξιών εφημερίδων, μια από τις οποίες κυκλοφόρησε με τίτλο «Το παράκανε ο Μαν!». Πορτρέτο του Τόμας Μαν, περ. 1938. Συλλογή Eidgenössische Technische Hochschule Zürich: Αρχεία Τόμας Μαν. Βιβλιοθήκη Ομοσπονδιακού Πολυτεχνείου Ζυρίχης (ETH Zurich). Η πραγματική του αντιπαράθεση με την αντιδραστική σκέψη ξετυλίχτηκε πλήρως στο Μαγικό βουνό. Η αρχική νουβέλα επρόκειτο να περιστρέφεται γύρω από έναν νεαρό, κάπως ονειροπόλο αστό ονόματι Χανς Κάστορπ, ο οποίος βρίσκεται σε ένα ελβετικό σανατόριο και ανακαλύπτει πως έχει γίνει αντικείμενο παιδαγωγικής και δήθεν πολιτικο-φιλοσοφικής αντιπαράθεσης ανάμεσα σε έναν Ιταλό ανθρωπιστή και ορθολογιστή ονόματι Σεττεμπρίνι (μια κωμική εκδοχή του Χάινριχ) και έναν συντηρητικό προτεστάντη πάστορα ονόματι Μπούνγκε (μια εκδοχή του Τόμας). Τα σημειωματάρια του Μαν από αυτή την περίοδο έχουν χαθεί ή καταστραφεί, κι έτσι δεν ξέρουμε τι τέλος σκόπευε να δώσει στη νουβέλα. Εκείνο που ξέρουμε όμως είναι ότι όσο η ιδεολογική ατμόσφαιρα γινόταν όλο και πιο τοξική στα πρώτα χρόνια της Βαϊμάρης, ο Μαν αποφάσισε να μετατρέψει τη νουβέλα σε ένα πιο φιλόδοξο μυθιστόρημα που να αντικατοπτρίζει την τρέχουσα κατάσταση. Ο μειλίχιος πάστορας Μπούνγκε μεταμορφώθηκε σε έναν από τους πιο αξέχαστους μυθοπλαστικούς χαρακτήρες, τον Λέο Νάφτα –έναν πικρόχολο, άσχημο εβραίο δανδή με ιησουιτική εκπαίδευση, που κηρύττει ένα εκκεντρικό μίγμα καθολικού ολοκληρωτισμού και μαρξιστικής επαναστατικότητας, και που λαχταρά την αιματηρή αποκάλυψη που θα φέρει τη Βασιλεία του Θεού επί Γης. Οι αντιπαραθέσεις του Νάφτα με τον Σεττεμπρίνι ξεκινούν σαν μεταξύ αστείου και σοβαρού ρητορικές επιδείξεις με σκοπό να προσεταιριστούν τον Χανς. Καθώς όμως η ιστορία προχωρά, γίνεται σαφές ότι κανένας από τους δύο χαρακτήρες δεν είναι απόλυτα συνεπής στις απόψεις του και ότι οι διαφορές μεταξύ τους πάνε πολύ βαθύτερα από την απλή λεκτική αντιπαράθεση. Ο Σεττεμπρίνι μπορεί να είναι ένας αφελής ορθολογιστής, αλλά ξέρει τον εαυτό του. Ο Νάφτα διακατέχεται από ένα σκοτεινό πνεύμα πρόθυμο να πιαστεί από οποιαδήποτε ιδέα μπορεί να τροφοδοτήσει την κοσμική του μνησικακία – εξού και η έκταση συγκρητισμού των ιδεών του που ξεκινούν από τη μεσαιωνική θεολογία και φτάνουν ώς το Κεφάλαιο. Ο Νάφτα είχε λόγους να μισεί τον κόσμο –ως παιδί είχε δει τον πατέρα του σταυρωμένο στη διάρκεια ενός πογκρόμ, ενώ κι ο ίδιος πεθαίνει τώρα από φυματίωση– ωστόσο η αντίδρασή του ήταν να μετουσιώσει τον θυμό του σε μια δολοφονική πολιτική θεολογία. Δεν είναι ούτε άνθρωπος της συμβατικής συντηρητικής δεξιάς, ούτε και της αριστεράς· είναι ένας «επαναστάτης της αντίδρασης» που φιλοδοξεί να συλλάβει το μέλλον μέσω της πατρότητας ενός πολιτισμού που θα γεννηθεί από τη μήτρα ενός χαμένου παρελθόντος. Ο Μαν αντιλαμβάνεται και διατυπώνει τέλεια αυτή την οπτική σε μια ομιλία του από το 1930: Διακηρύχθηκε μια νέα πνευματική στάση της ανθρωπότητας, η οποία δεν επρόκειτο να έχει καμία σχέση με αστικές ιδέες και αρχές όπως η ελευθερία, η δικαιοσύνη, η κουλτούρα, η αισιοδοξία, η πίστη στην πρόοδο… Εκφράστηκε ως μια ανορθολογική επιστροφή στο παρελθόν, θέτοντας την έννοια της ζωής στο κέντρο της σκέψης της… Παρουσιάστηκε ως φόρος τιμής στην εσωτερικότητα της ζωής η Χθόνια Μητέρα, το σκότος της ψυχής, ο ιερός αναπαραγωγικός κάτω κόσμος. Καθότι συγγραφέας των Στοχασμών, ο Μαν κατανοούσε αυτή τη «νέα πνευματική στάση» εκ των έσω. Όταν τελικά ο Νάφτα αυτοκτονεί με μια σφαίρα στο κεφάλι προς το τέλος του Μαγικού βουνού, δεν μπορούμε παρά να σκεφτούμε ότι και ο Μαν σκότωσε κάτι μέσα του. Στο ίδιο συμπέρασμα μοιάζει να καταλήγει και ο Βάλτερ Μπένγιαμιν. Σε μια επιστολή του προς τον Γκέρσομ Σόλεμ το 1925, ο Μπένγιαμιν γράφει ότι ενώ απεχθανόταν τον συγγραφέα των «Σκέψεων εν καιρώ πολέμου», ερωτεύτηκε το Μαγικό βουνό. «Το μόνο που μπορώ να φανταστώ είναι ότι ο συγγραφέας βίωσε κάποιου είδους εσωτερική αλλαγή όσο έγραφε. Για την ακρίβεια, είμαι σίγουρος ότι αυτό συνέβη». Πράγματι, ο Μαν υπέστη μια εσωτερική αλλαγή από το 1914 και μετά. Όχι όμως πλήρη. Το δοκίμιο «Κουλτούρα και πολιτική» (1939) είναι ό,τι πιο κοντινό σε mea culpa έγραψε ποτέ του σε σχέση με το πολιτικό παραλήρημα των Στοχασμών. Στο κείμενο αυτό περιγράφει πώς ο τρόπος που μεγάλωσε τον είχε εκπαιδεύσει έτσι ώστε να βλέπει τη δημοκρατία ως απειλή για την κουλτούρα και την εσωτερική ελευθερία του καλλιτέχνη. Κι ωστόσο «όσον αφορά τη σύνδεση ανάμεσα στην ηθική και την κοινωνική ελευθερία ελάχιστα καταλάβαινα κι ακόμα λιγότερο ενδιαφερόμουν». Η κληρονομιά του απολιτικού Γερμανού που είχε κάποτε δοξάσει, τώρα αναγνώριζε πως ήταν ένας κοσμοϊστορικός εφιάλτης: Η λεπταίσθητη περιφρόνησή του για τη δημοκρατική επανάσταση τον κατέστησε εργαλείο μιας άλλης επανάστασης: μιας επανάστασης αναρχικής, σε κατάσταση αμόκ, που σκοπό είχε να απειλήσει τα θεμέλια και τις εκφάνσεις της δυτικής ηθικής και του πολιτισμού μας συνολικά· μιας παγκόσμιας επανάστασης με την οποία ούτε καν η εισβολή των Ούνων το πάλαι ποτέ δεν μπορεί να συγκριθεί. Παρ’ όλα αυτά ο Μαν ουδέποτε αποκήρυξε τις αισθητικές ιδέες που εξέφρασε στους Στοχασμούς. Ούτε διατύπωσε καμιά μεταμέλεια για την κριτική του στον πολιτικά στρατευμένο καλλιτέχνη. Κι αξίζει να αναρωτηθούμε γιατί. «Η αντικειμενικότητα είναι ελευθερία»: αυτή η φράση λειτουργεί σχεδόν σαν επωδός στους Στοχασμούς, και ο Μαν εννοούσε κάτι διαφορετικό από ό,τι αυτό που κάποιοι αντιλαμβάνονται ως επιστημονική αντικειμενικότητα. Αντί για μια αποστασιοποιημένη, απαλλαγμένη από προσωπικές οπτικές θέαση της πραγματικότητας, η καλλιτεχνική αντικειμενικότητα είναι αυτό που μας κρατά σε στενή επαφή με το συγκεκριμένο το πραγμάτων· υποδηλώνει κάτι καθορισμένο, απτό, μια αμεροληψία, μια επίγνωση του απτού παρόντος. Σημαίνει, θα μπορούσε να πει κανείς, ότι επιτρέπουμε στα πράγματα να είναι αυτό που είναι, ότι δεν τα οικειοποιούμαστε για να εξυπηρετήσουμε κάποιον περιορισμένης εμβέλειας σκοπό, στενεύοντας έτσι τα συμφραζόμενα και τη σημασία τους. Εκείνο που αγαπούσε ο Μαν στη λογοτεχνία του 19ου αιώνα, σε αντίθεση με τη λογοτεχνία του 18ου, ήταν αυτό που αποκαλούσε ουσιαστική υπηρεσία προς την πραγματικότητα, εννοώντας την πολυσημία της, την αντίστασή της σε κάθε είδους τυποποίηση. Οι συγγραφείς που θαύμαζε περισσότερο –μεταξύ αυτών, ο Φλωμπέρ, ο Ντοστογιέφσκι και ο Τουργκένιεφ– έβλεπαν τη ζωή στερεοσκοπικά, από πολλές οπτικές γωνίες ταυτοχρόνως. Το ίδιο και ο Τολστόι, σημειώνει ο Μαν, ώσπου φόρεσε εκείνο τα παράταιρο χριστιανικό ματογυάλι και κατέληξε σκέτη πλήξη. Ο πολιτικός καλλιτέχνης έχει μια αποστολή που υπερβαίνει όλα τα άλλα: πρέπει να μεταμορφώνει την τρισδιάστατη πραγματικότητα σε ένα απλό δισδιάστατο σκαρίφημα το οποίο διδάσκει κάτι. Όποια όψη της πραγματικότητας δεν εξυπηρετεί την ιδέα αυτή, είναι για εκείνον απαγορευμένη. Ο αισθητιστής αντλεί ό,τι επιθυμεί από την πραγματικότητα και περνά τα πάντα μέσα από το φίλτρο της φαντασίας του, έχοντας ανά πάσα στιγμή επίγνωση ότι ενδέχεται, υπό διαφορετική γωνία, όλα να φανούν διαφορετικά. Το χάρισμά του είναι «να παρουσιάζει οπτικές, να διαχειρίζεται διαλεκτικές, να επιτρέπει πάντα σε όποιον μιλά τη δεδομένη στιγμή να έχει δίκιο». Ο Μαν αναπτύσσει την ιδέα αυτή σε μια άκρως διαφωτιστική παράγραφο σχετικά με το Πατέρες και γιοι του Τουργκένιεφ, το οποίο δέχτηκε πανταχόθεν κριτικές όταν πρωτοεκδόθηκε καθώς κανένας από τους χαρακτήρες της ιστορίας δεν συμπεριφερόταν με τον τρόπο που περίμεναν οι συμμετέχοντες στη μεγάλη «μηδενιστική» συζήτηση που σοβούσε στη Ρωσία των μέσων του 19ου αιώνα. Το κοινό, παρατηρεί ο Μαν, δεν συγχώρησε στον Τουργκένιεφ το γεγονός ότι αντιμετώπισε με ίση συμπάθεια και τους συντηρητικούς και τους αντιδραστικούς και τους φιλελεύθερους και τους επαναστάτες ριζοσπάστες. Το βιβλίο έτυχε αρνητικής υποδοχής διότι οι αναγνώστες του περίμεναν να διαβάσουν ένα μανιφέστο. Και αντ’ αυτού βρέθηκαν να έχουν φορτωθεί ένα έργο τέχνης. Κάποια στιγμή ο Μαν έμαθε ότι η πολιτική και η καλλιτεχνική ελευθερία είναι συμβατές. Ποτέ του όμως δεν εγκατέλειψε την πεποίθηση ότι η καλλιτεχνική ελευθερία μπορεί να χρησιμεύσει ως διαδικασία ελέγχου για τα όσα ισχυρίζεται ή διεκδικεί η πολιτική. Ακόμα και σε περιόδους κρίσης και μεγάλης αδικίας, ή ίσως και ειδικά τότε, είναι απαραίτητη μια κάποια εσωτερική απόσταση από το μάτι του κυκλώνα. Είναι σημαντικό ότι ενώ ο καλλιτέχνης Τόμας Μαν έγινε δημοκράτης πολιτικά, ουδέποτε έγινε δημοκράτης καλλιτεχνικά – κι αυτή είναι μια λεπτή μα κρισιμότατη διάκριση. © MARK LILLA 2022 — Μετάφραση: Μαργαρίτα Ζαχαριάδου Σε μια παλιότερη εκδοχή του άρθρου αναφέρεται ότι ο Μαν δεν έγραψε κανένα άλλο μυθιστόρημα μετά τους Μπούντενμπρουκ και πριν από το Μαγικό βουνό· ωστόσο το 1909 εξέδωσε τη Βασιλική Μεγαλειότητα, που όμως δεν επαινέθηκε από τους κριτικούς. [1] Σ.τ.Μ.: Οι Στοχασμοί ενός απολιτικού κυκλοφόρησαν στα ελληνικά το 1999 από τις εκδόσεις Ίνδικτος σε μετάφραση Μαντώς Πουλή. [2] Το δοκίμιο αυτό θα δημοσιευθεί, με ελαφρώς διαφορετική μορφή, ως εισαγωγή σε μια νέα έκδοση του Reflections of a Nonpolitical Man, όπου θα συμπεριληφθούν και τα δοκίμια του Μαν «Σκέψεις εν καιρώ πολέμου» (1914) και «Περί της γερμανικής πολιτείας» (1922), που θα κυκλοφορήσει από τη New York Review of Books στις 18 Μαΐου.

Τόμας Μαν: Ο διχασμένος συγγραφέας

Σύνδεση