Πιερ Πάολο Παζολίνι: ο κουρσάρος

Μετάφραση - Σημειώσεις: ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΓΕΡ. ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ Κι εγώ αργοπορημένος στον θάνατο, πρόωρος στην αληθινή ζωή, πίνω τον εφιάλτη του φωτός σαν ακτινοβόλο κρασί.[1] Ένα σχεδόν αυτοβιογραφικό κείμενο του 1966 του Πιερ Πάολο Παζολίνι που δημοσιεύτηκε μεταθανάτια το 1980 από τον Έντσο Σιτσιλιάνο[2]. Το δακτυλογραφημένο κείμενο είχε μείνει κλεισμένο σε ένα συρτάρι χωρίς να δημοσιευτεί ποτέ, και βρέθηκε μετά τον τραγικό θάνατο του συγγραφέα ανάμεσα στα χαρτιά του στο γραφείο του στην οδό Ευφράτη[3]. ΠΟΙΗΤΗΣ ΤΩΝ ΣΤΑΧΤΩΝ[4] Είμαι ένας που γεννήθηκε το 1922 σε μια πόλη γεμάτη καμάρες[5]. Επομένως είμαι σαράντα τεσσάρων χρονών, παρότι δεν μου φαίνεται (μόλις χτες δυο ή τρεις φαντάροι, σ’ ένα δασύλλιο με πουτάνες, με έκαναν είκοσι τεσσάρων χρονών ‒ κακόμοιρα παιδιά, πέρασαν ένα παιδάκι για συνομήλικό τους)· ο πατέρας μου[6] πέθανε το ’59, η μητέρα μου[7] ζει. Κλαίω ακόμα κάθε φορά που σκέφτομαι τον αδερφό μου Γκουίντο[8], αντάρτη που σκότωσαν άλλοι αντάρτες, κομμουνιστές (ανήκε στο Κόμμα Δράσης[9], αλλά μετά από δική μου συμβουλή· ο ίδιος είχε ξεκινήσει την Αντίσταση σαν κομμουνιστής), πάνω στα καταραμένα βουνά ενός αποψιλωμένου συνόρου με μικρούς γκρίζους λόφους και απαρηγόρητες Προάλπεις. Όσον αφορά την ποίηση, ξεκίνησα όταν ήμουν εφτά χρονών: όμως δεν ήμουν πρόωρος παρά μόνο στη βούληση. Ήμουν ένας εφτάχρονος ποιητής σαν τον Ρεμπώ ‒ αλλά μόνο στη ζωή. Τώρα, σε ένα χωριό ανάμεσα σε θάλασσα και βουνό, όπου ξεσπάνε φοβερές καταιγίδες, τον χειμώνα βρέχει πολύ, τον Φλεβάρη φαίνονται ολοκάθαρα τα βουνά σαν γυαλί λίγο πιο πέρα απ’ τα υγρά κλαδιά κι έπειτα ξεπετάγονται οι άοσμες πρίμουλες στα χαντάκια και το καλοκαίρι οι μικροί αγροί με το καλαμπόκι, που εναλλάσσεται με το σκυθρωπό πράσινο του τριφυλλιού, σχεδιάζονται αντίκρυ στον ξεθωριασμένο ουρανό σαν τοπίο μυστηριωδώς ανατολίτικο ‒ τώρα, σ’ εκείνο το χωριό, υπάρχει ένα κασόνι γεμάτο χειρόγραφα ενός από τα πολλά παιδιά-ποιητές. Το σημαντικότερο πράγμα στη ζωή μου υπήρξε η μητέρα μου (προστέθηκε, μόλις τώρα, και ο Νινέτο[10]). Το ’42 σε μια πόλη όπου η χώρα μου μοιάζει τόσο πολύ στον εαυτό της που φαντάζει σαν χώρα ονειρική, με τη μεγάλη ποίηση της μη ποιητικότητας, μελισσολόι σωστό από αγρότες και ελαφριά βιομηχανία, άφθονη ευζωΐα, καλό κρασί, καλό φαγητό, ανθρώπους καλότροπους και άξεστους, λίγο χυδαίους αλλά ευαίσθητους, σ’ εκείνη την πόλη δημοσίευσα το πρώτο μου βιβλιαράκι με στίχους, με τον κομφορμιστικό, για την εποχή, τίτλο «Ποιήματα στην Καζάρσα», αφιερωμένο, για λόγους κομφορμισμού, στον πατέρα μου, που το έλαβε στην Κένυα ‒ βρισκόταν εκεί αιχμάλωτος, αδαές και άκριτο θύμα του φασιστικού πολέμου. Το ξέρω πως χάρηκε εξαιρετικά όταν το έλαβε: ήμασταν άσπονδοι εχθροί αλλά η εχθρότητά μας ήταν μέρος του πεπρωμένου, ήταν έξω από μας. Και σημάδι εκείνου του μίσους μας, αναπότρεπτο σημάδι του, σημάδι μιας επιστημονικής έρευνας που δεν λαθεύει, που δεν μπορεί να λαθέψει, εκείνο το αφιερωμένο σ’ αυτόν βιβλίο ήταν γραμμένο στη διάλεκτο του Φριούλι![11] Τη διάλεκτο της μητέρας μου! Τη διάλεκτο ενός μικρού κόσμου που εκείνος δεν μπορούσε παρά να απαξιώνει, ‒ ή εν πάση περιπτώσει να αποδέχεται με την υπομονή ενός πατέρα… Κι αυτό εξαιτίας μιας πρότερης αντίφασης: μιας από εκείνες, και πάλι, που δεν μπορούν να προδώσουν τους επιστήμονες! Στον τόπο που μιλιούνταν εκείνη η διάλεκτος, αυτός είχε αληθινά ερωτευτεί. Είχε ερωτευτεί τη μητέρα μου. Έτσι, διαμέσου αυτής, ο μικρός, κατώτερος, αγροτικός, σχεδόν σκλαβωμένος κόσμος, που αυτός απαξίωνε, είχε καταστήσει τον ίδιο σκλάβο του: αλλά κι αυτή τη φορά, ο πατέρας μου δεν το ήξερε. Δεν ήξερε πως το αφεντικό του ήταν εκείνος ο έρωτας που μέσω μιας έφηβης γυναίκας (της μητέρας μου!) όμορφης, με ωραίο λαιμό, με εξαιρετικά αθώα ψυχή αγγέλου ακατάλληλου να ζει έξω από τα χωριά, από τους αγρούς δηλαδή, είχε ματαιώσει όλες τις ηθικές βεβαιότητες ενός κακόμοιρου άντρα που είχε φτιαχτεί για να είναι αυτός, το αφεντικό. Έτσι, τώρα εκείνη η διάλεκτος, ήταν κάτι διαβολικό. Ήταν το επίκεντρο μυριάδων άλλων αντιφάσεων. Εκ των οποίων η πιο έντονη συνίστατο στο γεγονός πως δεν μπορούσε να την παραδεχτεί: «διότι» είχε επικυρωθεί από την τυπογραφία και από τις άσπιλες σελίδες ενός βιβλίου με ποιήματα του οποίου ο εικοσάχρονος γιος ήταν ο Συγγραφέας. Επομένως δεν μπορούσε καν να ξεκινήσει τις ανακριτικές του ερωτήσεις καθώς δεν γίνονταν αποδεκτές τέτοιου είδους αντιφάσεις που ήταν κατ’ αυτόν τον τρόπο σαν μαύρα σύννεφα, τρομακτικές βροντές, ένδειξη ολοσχερούς ήττας και θανάτου, στο βάθος του λαμπερού ορίζοντα της περηφάνιας ενός αιχμάλωτου πατέρα. Ωραία λοιπόν, στο τέλος του Πολέμου επέστρεψε στην Ιταλία, με το βιβλιαράκι με τους φριουλάνικους στίχους στη βαλίτσα του. Ιερό κειμήλιο, οικογενειακό αναμνηστικό, πιστοποιητικό μεγαλείου ακόμη και μελλοντικού. Πρέπει να συμπληρώσω πως ο πατέρας μου ενέκρινε τον φασισμό. «Και εδώ βρίσκεται η δεύτερη, δημόσια, αντίφαση: ο φασισμός δεν ανεχόταν τις διαλέκτους, θεωρώντας τες σημάδι της απραγματοποίητης ενότητας αυτής της χώρας στην οποία γεννήθηκα απαράδεκτες και ξεδιάντροπες πραγματικότητες στην καρδιά των εθνικόφρονων.» Γι’ αυτό για εκείνο το βιβλίο μου δεν υπήρξαν βιβλιοκρισίες στα επίσημα περιοδικά. Και ο Τζανφράνκο Κοντίνι[12] αναγκάστηκε να στείλει τη βιβλιοκρισία του (τη μεγαλύτερη, λογοτεχνική, χαρά της ζωής μου) σε μια εφημερίδα του Λουγκάνου. Με το τέλος του φασισμού, άρχισε και το τέλος του πατέρα μου. Ο φασισμός είναι ένα άλλοθι με το οποίο αιτιολογώ το άδικο μίσος μου για εκείνον τον δυστυχή άνθρωπο: και πρέπει ωστόσο να πω πως πρόκειται για ένα μίσος φρικτά αναμιγμένο με τη συμπόνια. Τώρα που είμαι ανάξια σαράντα τεσσάρων χρονών, περίπου στην ηλικία που είχε εκείνος την εποχή των πρώτων μου ποιημάτων, τον βλέπω έξω από τη δική μου ιστορία, σε μια συνθήκη που μου είναι παντελώς ξένη, όπου εγώ είμαι ένας αντικειμενικά ένοχος ήρωας. Γιατί οφείλω να θυμάμαι πως, με την πρωταρχική αγάπη για τη μητέρα μου, ένιωσα αγάπη και γι’ αυτόν: και των αισθήσεων αγάπη. Οφείλω να θυμηθώ τα βηματάκια του τρίχρονου παιδιού που ήμουν, σε μια πόλη μίζερα χαμένη ανάμεσα στα βουνά, με το ήδη κάπως αυστριακό της ύφος, σχεδόν στις πηγές ενός ποταμού με όνομα μουσείου και Πολέμου[13] και μιζέριας, έναν γαλάζιο ποταμό ανάμεσα σε υποαλπικές κροκάλες ‒ τα βηματάκια μου κατά μήκος του ρείθρου ενός δρόμου λουσμένου από έναν ήλιο που δεν ήταν της δικής μου ζωής αλλά της ζωής των γονιών μου, προς το ρείθρο όπου ο πατέρας μου, νεαρός άντρας, ουρούσε… Οφείλω, ακόμη, να προσθέσω, για να ολοκληρώσω αυτή την ιστορία ‒ την υπερβολικά ακατάστατη στο σύνολο του ποιήματός μου ‒ πως εκείνοι οι φριουλάνικοι στίχοι είναι οι ωραιότεροί μου (μαζί με εκείνους που έγραψα μέχρι τα είκοσι τρία, είκοσι τέσσερά μου χρόνια, που δημοσιεύτηκαν αργότερα με τον τίτλο «Η πιο ωραία νιότη», και μαζί με τους σύγχρονους ιταλικούς στίχους που γεννήθηκαν από εκείνη τη βαθιά φριουλάνικη ελεγεία εμένα του αυτοτραυματία, επιδειξιομανή και αυνάνα, ανάμεσα στις μουριές και τα αμπέλια που κοίταζα με το αγνότερο μάτι του κόσμου· εκείνοι οι στίχοι τιτλοφορούνταν «Το Αηδόνι της Καθολικής Εκκλησίας», και το φαλτσέτο τους συνεχίζει να είναι μια φριχτή και διαπεραστική μουσική που, από εκεί κάτω, με γοητεύει και με έλκει προς τα πίσω. Δεν μπορώ να σας πω άλλα πράγματα για την παραμονή μου σ’ εκείνο το χωριό με τις καταιγίδες και τις πρίμουλες, το λίγο ανατολίτικο στα μικροαστικά του σύνορα με την Αυστρία: οπωσδήποτε θα μεριμνήσουν γι’ αυτό ιταλοί φασίστες δημοσιογράφοι ή απλώς αντικομουνιστές. Έφυγα με τη μητέρα μου και μια βαλίτσα καθώς και λιγοστά κοσμήματα που αποδείχτηκαν ψεύτικα, πάνω σ’ ένα τρένο αργό σαν εμπορικό μέσα στην πεδιάδα του Φριούλι που την σκέπαζε ένα ελαφρύ και σκληρό στρώμα χιονιού. Πηγαίναμε προς τη Ρώμη. Είχαμε εγκαταλείψει, λοιπόν, τον πατέρα μου δίπλα σε μια φτωχική σομπίτσα, με την παλιά στρατιωτική του χλαίνη και τα φοβερά του ξεσπάσματα ως κιρρωτικού με παρανοϊκά σύνδρομα. Έζησα […] εκείνη τη μυθιστορηματική σελίδα, τη μοναδική στη ζωή μου: κατά τα λοιπά, τι τα θέλετε, έζησα μέσα σε ένα ποίημα, όπως όλοι οι εμμονικοί. Ανάμεσα στα χειρόγραφά μου είχα και το πρώτο μου μυθιστόρημα: ήταν οι εποχές της ταινίας «Κλέφτες ποδηλάτων» και οι λόγιοι ανακάλυπταν την Ιταλία. (Τώρα εγώ δεν είμαι πια λόγιος, αποφεύγω τους άλλους, δεν έχω τίποτε κοινό με τα βραβεία και τις εκδόσεις τους). Φτάσαμε στη Ρώμη, με τη βοήθεια ενός τρυφερού μου θείου[14], που μου έδωσε λίγο από το αίμα του: εγώ ζούσα όπως μπορεί να ζει ένας θανατοποινίτης πάντα μ’ εκείνη τη σκέψη σαν κάτι ζωντανό πάνω μου, ‒ ατίμωση, ανεργία, μιζέρια. Για κάμποσο καιρό η μητέρα μου αναγκάστηκε να δουλέψει σαν υπηρέτρια. Κι εγώ δεν θα θεραπευτώ ποτέ από αυτό το βάσανο. Γιατί είμαι ένας μικροαστός, και δεν ξέρω να χαμογελάω… σαν τον Μότσαρτ… Σε μια ταινία ‒ που τιτλοφόρησα «Uccellacci e uccellini[15]» – αποπειράθηκα, είναι αλήθεια, να κάνω ένα κωμικό έργο, ύπατη φιλοδοξία ενός συγγραφέα, ‒ αλλά τα κατάφερα μόνο εν μέρει, γιατί είμαι ένας μικροαστός και έχω την τάση να δραματοποιώ τα πάντα. Πώς έγινα μαρξιστής; Ε λοιπόν… περιδιάβαινα ανάμεσα σε κατάλευκα και γαλαζωπά, ανοιξιάτικα ανθάκια, εκείνα που ξεπετάγονται αμέσως μετά τις πρίμουλες, ‒ και λίγο πριν οι ακακίες φορτωθούν με λουλούδια, μυρωδάτα σαν ανθρώπινη σάρκα που αποσυντίθεται στο θεσπέσιο θάλπος της ωραιότερης εποχής ‒ και έγραφα στις όχθες μικρών βάλτων που εκεί κάτω, στο χωριό της μητέρας μου, με ένα από τα μη μεταφράσιμα ονόματα ονομάζονται «fonde»[16], με τα παιδιά, γιούς των χωρικών, που έκαναν το αθώο τους μπάνιο (γιατί ήταν απαθείς απέναντι στη ζωή τους ενώ εγώ τους θεωρούσα συνειδητοποιημένους ως προς την κατάστασή τους) έγραφα τα ποιήματα της συλλογής «Το Αηδόνι της Καθολικής Εκκλησίας»: αυτά συνέβαιναν το ’43: το ’45 συνέβη κάτι εντελώς διαφορετικό. Εκείνα τα παιδιά των χωρικών, όταν μεγάλωσαν λίγο, έβαλαν μια μέρα ένα κόκκινο μαντίλι γύρω απ’ τον λαιμό τους και διοργάνωσαν πορεία προς το κέντρο της περιφέρειας, με τις βενετσιάνικες πόρτες και τα αρχοντικά του. Έτσι έμαθα πως ήταν εργάτες, και πως επομένως υπήρχαν και τα αφεντικά. Τάχτηκα με το μέρος των εργατών, και διάβασα Μαρξ. [...] Μεγάλος είναι ο σπιριτουαλισμός σου, Αμερική! Αλλά θα είναι ακόμα μεγαλύτερος όταν θα απομυθοποιηθεί η αθωότητά του! Αγαπώ τον Γκίνσμπεργκ: είχα καιρό να διαβάσω ποιήματα ενός αδερφού ποιητή ‒ νομίζω από την εποχή, σ’ εκείνο το χωριό με τις καταιγίδες και τις πρίμουλες, όπου διάβασα τα ελληνικά άσματα του Τομαζέο[17] και του Ματσάδο. Κανένας καλλιτέχνης σε καμία χώρα δεν είναι ελεύθερος. Αυτός είναι μία ζώσα διαμαρτυρία. Ο Πάουντ φυλακίζεται όπως ο Σινιάφσκι και ο Ντάνιελ, και ο κος Λένον πιστεύω πως τους σκανδάλισε όλους, ακόμη και τους Ρώσους. [...] Όσο για μένα, δεν πιστεύουν ποτέ έναν αθώο, κι ο ίδιος εξάλλου είναι πολύ απασχολημένος με το να σκέφτεται έναν γαλάζιο ποταμό ανάμεσα σε υποαλπικές κροκάλες, καθώς κυλά μες στον ήλιο των γονέων του, σε άλλες ζωές, σε ζωές ερμηνευμένες με άλλον τρόπο, με μια διαφορετική σημασία της ζωής που δεν είναι καν η σημασία των ονείρων, εάν η ζωή μας δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια σκιά της αληθινής μας ζωής που δεν γνωρίζουμε. Στη Ρώμη, από τη δεκαετία του ’50 μέχρι σήμερα, Αύγουστο του 1966, δεν έκανα τίποτε άλλο από το να υποφέρω και να δουλεύω άπληστα. Δίδαξα, μετά από εκείνη τη χρονιά της ανεργίας και του τέλους της ζωής, σε ένα μικρό ιδιωτικό σχολείο, με αμοιβή είκοσι εφτά δολάρια το μήνα: στο μεταξύ ο πατέρας μου είχε έρθει να μείνει μαζί μας και δεν μιλήσαμε ποτέ για τη φυγή, τη δική μου και της μητέρας μου. Ήταν ένα φυσιολογικό γεγονός, μια μετακόμιση σε δύο χρόνους. Μείναμε σε ένα σπίτι άβαφτο και χωρίς σκεπή, ένα φτωχικό σπίτι, στην περιφέρεια της πόλης, κοντά σε μια φυλακή[18]. Το καλοκαίρι υπήρχε μια παλάμη σκόνη και το χειμώνα ο βάλτος. Αλλά ήταν η Ιταλία, η γυμνή και σφύζουσα Ιταλία, με τα παιδιά, τις γυναίκες της, τις «ευωδιές από τα γιασεμιά και τις φτωχικές της σούπες[19]», τα ηλιοβασιλέματα στα χωράφια του Ανιένε[20], τις στοίβες από σκουπίδια: κι όσο για μένα, είχα τα απόλυτα ποιητικά μου όνειρα. Τα πάντα μπορούσαν, στην ποίηση, να βρουν μια λύση. Μου φαινόταν πως η Ιταλία, η περιγραφή και το πεπρωμένο της, εξαρτιόταν απ’ όσα έγραφα εγώ σ’ εκείνους τους στίχους τους ποτισμένους με άμεση, όχι πια νοσταλγική πραγματικότητα, σαν να την είχα κερδίσει με τον ιδρώτα μου. Βεβαίως, όσο κοστίζει, στην πιο μίζερη εκδοχή της μια οικονομική συνθήκη: δεν είχε σημασία το γεγονός πως ήμουν πλούσιος σε κουλτούρα και έρωτα, είχε περισσότερη σημασία το γεγονός πως, ορισμένες μέρες, δεν ξόδευα ούτε εκατό λιρέτες για να ξυριστώ στον κουρέα: το οικονομικό μου στάτους, παρότι ασταθές και αλλόκοτο, ήταν την περίοδο εκείνη, υπό πολλές έννοιες, όμοιο με των ανθρώπων μεταξύ των οποίων κατοικούσα: ως προς αυτό ήμασταν αδέρφια ή τουλάχιστον ίσοι. Γι’ αυτό, πιστεύω, πως μπόρεσα σε μεγάλο βαθμό να τους καταλάβω. Και για να καταλάβετε τα μη μεταφράσιμα μυθιστορήματά μου, διαβάστε τον πρόλογο του Όσκαρ Λιούις στο επιτυχημένο μυθιστόρημά του[21]: πρόκειται ακριβώς για το ίδιο πράγμα. Και η ιταλική μπουρζουαζία μπορεί, επομένως, να είναι ρατσιστική. Δεν της είχε δοθεί μέχρι τώρα αφορμή· την πρώτη ελάχιστη αφορμή, την προκάλεσαν τα μυθιστορήματά μου. Ένιωσα αυτό που μπορεί να νιώσει ένας νέγρος στο Σικάγο, τρόμο. Αλλά ξεχνάω γρήγορα, και όλοι οι τρόμοι δεν έγιναν παρά κάτι πάνω και δίπλα μου, κάτι ξεχωριστό, εκείνο το πράγμα, κι έτσι το παραμέρισα και υπέφερα βαθιά μέσα μου: εμφανίστηκε ένα έλκος εξαιτίας του οποίου σίγουρα αργά ή γρήγορα θα πεθάνω. Βαρύ πλήγμα για το σπασμένο όνειρο της νεότητάς μου! Η ιταλική μπουρζουαζία γύρω μου είναι σαν μπουλούκι δολοφόνων. Ούτε βεβαίως ευελπιστώ σε καλύτερη υποδοχή από την αμερικανική μπουρζουαζία. Στον κόσμο του κεφαλαίου η ζωή είναι ένα στοίχημα που είτε το κερδίζεις είτε το χάνεις: είναι η ανθρώπινη συνθήκη του αστικού λαϊκισμού. Όποιος αποκαλύπτεται ή βγάζει τα εσώψυχά του ή δεν φοβάται τη γελοιοποίηση, καταλήγει άσχημα: είναι νόμος. Αγαπητοί Αμερικάνοι, όχι ειρηνιστές και όχι σπιριτουαλιστές, δηλαδή εσείς η τεράστια καθωσπρέπει πλειοψηφία, ο Θεός σας είναι ένας ηλίθιος όπως κάθε μέσος πολίτης που επιθυμεί με όλες του τις δυνάμεις και όλη του την ψυχή να είναι όπως όλοι οι άλλοι: και ακριβώς εξαιτίας αυτής της τρελής του αγάπης για την ισότητα, εντέλει την μισεί. Ποιος από σας έκλαψε για τον νεαρό έλληνα θανατοποινίτη τον αντιρρησία συνείδησης; Κάντε μια σύντομη αυτοκριτική: όποιος δεν έχυσε αυτά τα δάκρυα είναι γουρούνι. [...] Μα εγώ δεν γράφω παρά ένα βιο-βιβλιογραφικό ποίημα, ας επιστρέψουμε στο θέμα μας: «Παιδιά της ζωής» και «Μια βίαιη ζωή» είναι οι τίτλοι των δύο μυθιστορημάτων μου που ερεύνησαν το ρατσιστικό ιταλικό μίσος. Γράφτηκαν στο μέσον της δεκαετίας του ’50. Ενώ οι τίτλοι των ποιητικών μου συλλογών που γράφτηκαν παράλληλα, είναι: «Οι στάχτες του Γκράμσι», «Η θρησκεία του καιρού μου», «Ποίηση σε σχήμα τριαντάφυλλου». Στην τελευταία μου αυτή συλλογή κάτι διερράγη: ίσως ήταν η όχι ακόμη άμεσα γνωστή σε μένα παρουσία της καινούριας αμερικανικής αριστεράς, και της μακρινής δράσης του Γκίνσμπεργκ. Αποστάτησα ψευδώς από το καθήκον αλλά επειδή ξέρω πως το καθήκον είναι απαράβατο και μάλιστα σήμερα περισσότερο από ποτέ. Και σήμερα, θα σας πω, πως δεν πρέπει να μοχθούμε μόνο για να γράφουμε, αλλά για να ζούμε: πρέπει να αντιστεκόμαστε στο σκάνδαλο και στην οργή, περισσότερο από ποτέ, αθώοι σαν σφάγια, σκοτεινοί, ακριβώς, σαν θύματα: οφείλουμε να διαλαλήσουμε όσο ποτέ την περιφρόνησή μας για την μπουρζουαζία, να ουρλιάξουμε ενάντια στη χυδαιότητά της, να φτύσουμε πάνω στην πλασματικότητά της που την όρισε ως πραγματικότητα, να μην υποχωρήσουμε ούτε σε μία πράξη ούτε σε μία λέξη στο ολοκληρωτικό μίσος εναντίον της, εναντίον των αστυνομιών της, των δικαστηρίων, των τηλεοράσεων, των εφημερίδων της: και εδώ εγώ, μικροαστός που δραματοποιεί τα πάντα, που έχει λάβει καλή ανατροφή από μια μητέρα στο ηδύ και άτολμο πνεύμα [...] της αγροτικής ηθικής, θα ήθελα να πλέξω έναν έπαινο στη βρωμιά, στη μιζέρια, στα ναρκωτικά και στην αυτοκτονία: εγώ προνομιούχος μαρξιστής ποιητής που διαθέτει εργαλεία και ιδεολογικά όπλα για να μάχεται, και αρκετό μοραλισμό για να καταδικάζει την αγνή πράξη του σκανδάλου, εγώ, βαθιά καθωσπρέπει, πλέκω αυτόν τον έπαινο διότι τα ναρκωτικά, η αηδία, η οργή, η αυτοκτονία, αποτελούν, μαζί με τη θρησκεία, τη μόνη ελπίδα που απομένει: αγνή διαμαρτυρία και δράση με τις οποίες αναμετριέται η τεράστια αδικία του κόσμου […] Ένα θύμα δεν είναι απαραίτητο να ξέρει και να μιλά. Τη δεκαετία του ’60 γύρισα την πρώτη μου ταινία, που, όπως είπα, έχει τον τίτλο «Accattone»[22]. Γιατί μεταπήδησα από τη λογοτεχνία στον κινηματογράφο; Αυτή είναι, μεταξύ των προβλεπόμενων ερωτήσεων μιας συνέντευξης, μια αναπόφευκτη ερώτηση, και ήταν όντως. Απαντούσα, λοιπόν, πως το έκανα για να αλλάξω τεχνική πως είχα ανάγκη μια καινούρια τεχνική για να πω κάτι καινούριο ή, το αντίστροφο, πως πάντα έλεγα το ίδιο πράγμα, και γι’ αυτό έπρεπε να αλλάξω τεχνική: ανάλογα με τις παραλλαγές της εμμονής μου. Μα ήμουν μόνο εν μέρει ειλικρινής καθώς έδινα αυτή την απάντηση: η αλήθεια βρισκόταν σε όσα είχα κάνει μέχρι τότε. Στη συνέχεια κατάλαβα πως επρόκειτο για μια λογοτεχνική τεχνική που ανήκε σχεδόν στην ίδια γλώσσα που χρησιμοποιείται για τη συγγραφή: μα ήταν, αυτή καθαυτή μια γλώσσα… Και τότε, λοιπόν, ομολόγησα τους σκοτεινούς λόγους που κυριάρχησαν σε αυτή την επιλογή μου: πόσες φορές οργισμένα και απερίσκεπτα είχα πει πως ήθελα να αποποιηθώ την ιταλική μου υπηκοότητα! Ε, λοιπόν, αν εγκατέλειπα την ιταλική γλώσσα, και μαζί μ’ αυτήν, σταδιακά, και τη λογοτεχνία, αποποιούμουν την εθνικότητά μου. Έλεγα όχι στις μικροαστικές μου καταβολές, γύριζα τις πλάτες σε ό,τι συγκροτεί την ιταλικότητα, διαμαρτυρόμουν, αφελώς, σκηνοθετώντας μια αποστασία που την ίδια ώρα που με ταπείνωνε και με ευνούχιζε ταυτόχρονα με ενθουσίαζε κιόλας. Αλλά δεν ήμουν, ακόμη, παντελώς ειλικρινής. Διότι ο κινηματογράφος δεν είναι μόνο μία γλωσσική εμπειρία αλλά, όντας ακριβώς μια γλωσσική αναζήτηση, είναι και μία φιλοσοφική εμπειρία. Μια μέρα πήγαινα, σαν ψάρι έξω από το δίχτυ, στον ξερό αέρα στις παρυφές ενός έρημου, άρρωστου μες στο γαλάζιο ακρωτηρίου, και τώρα θα σας πω τι μου συνέβη και πώς έγιναν όντως τα πράγματα. Πήγαινα, εκείνη τη μέρα, σ’ έναν ξερό δρόμο, με τα χέρια παρόμοια ξερά και το μυαλό μου επίσης ‒ θα σας πω πως μόνο το υπογάστριό μου ήταν ζωντανό, όπως εκείνο το ακρωτήρι μες στο ανώφελο γαλάζιο. Όλοι οι μύθοι είχαν καταρρεύσει και αποσυντεθεί αλλά τουλάχιστον στο ακρωτήρι μερικοί ήταν ακόμα ζωντανοί. Κοντολογίς, σπρωγμένος από το ζωντανό υπογάστριο και τη μυωπία μου, κατευθύνθηκα οδηγώντας μες στον ξερό ήλιο πάνω σ’ ένα μικρό κομμάτι ασφάλτου ανάμεσα σε μερικά φθινοπωρινά αλλά ακόμα θερινά βάτα, προς το μέρος μιας αγροικίας μοναχής στον ήλιο, με ζωηρά σχέδια από παλιούς τοίχους και παλιούς σύρτες και παλιά δίχτυα και παλιούς ασπρογάλανους πασσαλοφράχτες ‒ βρισκόμαστε στην Ιταλία ‒ όπου ο ήλιος ανάμικτος με τη βροχή βρώμαγε γλυκά. Εκεί μέσα ήταν ένα βλοσυρό αγόρι με ποδιά, (νομίζω πως θυμάμαι), με πυκνά μαλλιά σαν γυναίκας, χλωμό και τεταμένο δέρμα, μια κάποια παρανοϊκή αθωότητα στα μάτια, σαν ταγμένος άγιος, σαν παιδί που θέλει να μοιάζει στην καλή μητέρα του. Ουσιαστικά ‒ το κατάλαβα αμέσως ‒ ένας δύστυχος μανιακός: στον οποίο η άγνοια παρείχε παραδοσιακές βεβαιότητες, μετατρέποντας την πτωματική αυστηρή νεύρωση του υπάκουου γιου που ταυτίζεται με τους πατεράδες. Πώς σε λένε, με τι ασχολείσαι, πηγαίνεις για χορό, έχεις κοπέλα, πόσα βγάζεις από τη δουλειά, ήταν τα θέματα με τα οποία υποχώρησα στην πρώτη ορμή της παλιάς μεσημεριανής ερωτικής επιθυμίας σαν ξεραμένο ψάρι, παίρνοντας να πιω Κόκα Κόλα. Έχετε δει το Ευαγγέλιό μου[23], έχετε δει τα πρόσωπα του Ευαγγελίου μου. Δεν μπορούσα να κάνω λάθος, γιατί ενίοτε, όταν γυρίζεις μια ταινία πρέπει να αποφασίσεις σε λίγα λεπτά: δεν λάθεψα ποτέ, στα πρόσωπα, στα πρόσωπα […] γιατί η λίμπιντο και η δειλία μου με ανάγκασαν να αναγνωρίζω καλά τους όμοιούς μου. Αναγνώρισα αμέσως κι αυτόν μέσα σε λίγα λεπτά, τον δύστυχο μανιακό της αγροικίας που την πολιορκούσε ο ήλιος. Ο χειμώνας ερχόταν, να καταρρίψει τον ήλιο που είχε επιβιώσει […] από τις περιπέτειες, κι ο χειμώνας ερχόταν, και ήταν εκεί στο πρόσωπό του, με τα σκοτάδια, τα σιωπηλά του σπίτια, την […] αγνότητά του. Έκανα πίσω. Αλλά όχι τόσο έγκαιρα ώστε να μη νιώσει, σαν γυναίκα, τον τρόμο για τον πατέρα που δεν μοιάζει με τους πατεράδες που είχαν συγκροτήσει, προκειμένου αυτή να παραμείνει υπάκουη, τον κόσμο. Ε, λοιπόν, δεν ξέρω αρχικά ποια μικρή εξουσία εκείνου του εγκαταλειμμένου απ’ τους ανθρώπους ακρωτηρίου και πολιορκημένου από τους ηλίθιους και καθωσπρέπει αστούς που έρχονταν από τη Ρώμη τον πίστεψε. Τον πίστεψε στη συνέχεια δεν ξέρω ποιος διοικητής με πρόσωπο στραπατσαρισμένο από ένα πεπρωμένο μίζερα κοσμικό. Τον πίστεψε ένας δικαστής που είχε στα μάτια την ίδια έκφραση του άσπρου τράγου, κάτοικου μιας νεόδμητης οικοδομής, σ’ εκείνη την αλλοπρόσαλλη συνοικία που είχε υπό την ευθύνη του. Τον πίστεψε τέλος ο Πρόεδρος του δικαστηρίου που με καταδίκασε σε είκοσι ή τριάντα μέρες, όπως ήταν το τυπικό. Ο νεαρός με τη χλωμάδα του αγίου είχε αφηγηθεί πως είχε μπει στο εργαστήρι του, εκείνη την ηλιόλουστη μέρα, ένας κακοποιός με μαύρο καπέλο, που είχε φορέσει ένα ζευγάρι μαύρα γάντια, είχε οπλίσει ένα πιστόλι με μια χρυσή σφαίρα, του είχε επιβάλει να παραδοθεί και είχε κλέψει από το συρτάρι του περίπου τρία δολάρια. Έπειτα, καθώς έφευγε, τον είχε απειλήσει, διότι αυτός, το θύμα, είχε αρπάξει, για να αμυνθεί, ένα μαχαίρι. Σας αφηγήθηκα αυτά τα πράγματα με όχι ποιητικό ύφος για να μη με διαβάσεις όπως διαβάζεται ένας ποιητής. Υπήρχε έπειτα στην Ιταλία ένας κάποιος Σαλβατόρε Παλιούκα[24], βουλευτής δεν ξέρω ποιου κόμματος, υπήρχε κάτω, στον Νότο του Λέβι[25], ανάμεσα σε ξερά από τις προσχώσεις χωριά στον ήλιο όπου μεγαλώνουν υπέροχα ελαιόδεντρα και υπέροχα σπάρτα. Αγνοώντας ελαιόδεντρα και σπάρτα, όπως εγώ αγνοούσα την ύπαρξή του, αυτός ο Κύριος Σαλβατόρε Παλιούκα είδε τη δική μου ιστορία στην πλοκή του Accattone, και κατάλαβε πως ένας μελαχρινός με αστραφτερά δόντια, σαν αγριεμένος λύκος με θανατερή κλωτσιά, λεγόταν Σαλβατόρε Παλιούκα. Θεώρησε πως προσβλήθηκε, με μήνυσε, κέρδισε τη δίκη και εισέπραξε πολλά εκατομμύρια ως αποζημίωση. Σου το αφηγήθηκα αυτό με όχι ποιητικό ύφος για να μη με διαβάσεις όπως διαβάζεται ένας ποιητής. Μια μέρα στις αρχές της δεκαετίας του ’60 (την περίοδο που συνέβαιναν όλα αυτά) παρέδωσα σε έναν μικρό βασιλιά του κινηματογράφου, ονόματι Αμάτο[26] και στον συνεταίρο του Αμορόζο ένα σενάριο που είχε τον ρουστίκ τίτλο: «Ricotta»[27]. Ίσως έχετε δει αυτή την ταινία μου στο Φεστιβάλ της Νέας Υόρκης πριν από μερικά χρόνια. Σ’ εκείνο το σενάριο που είχε γραφτεί όπως γράφει ένας συγγραφέας, υπήρχαν μερικές έντονες λέξεις και ελάχιστο τακτ απέναντι στη θρησκεία της Καθολικής μπουρζουαζίας της χώρας μου. Για έναν από τους πολλούς λόγους που εσύ, κριτικέ του κινηματογράφου, ξέρεις καλά, η ταινία ματαιώθηκε, ο Αμάτο πέθανε, και ο Αμορόζο κίνησε δίκη εναντίον μου με την κατηγορία πως το προκλητικό για τον μέσο θεατή σενάριό μου τον εμπόδισε να πραγματοποιήσει την ταινία του. Θα ήταν σαν ο κύριος Χ[28] να παρέδιδε στον Ψ, κατά παραγγελία του ίδιου του Ψ, ένα χειρόγραφο ιδιαιτέρως γλυκερό, κατάλληλο μόνο για καλόγριες, και ο κύριος Ψ, μην θεωρώντας το καλό, για τους δικούς του λόγους, να τον έσερνε σε δίκη διότι το υπερβολικά ροζ χρώμα του σεναρίου του Χ, του γλυκού Χ, να τον είχε εμποδίσει να πραγματοποιήσει την ταινία που ήθελε. Έχασα και αυτή τη δίκη και δεν ξέρω με πόσες δεκάδες εκατομμύρια αναγκάστηκα να αποζημιώσω τον κύριο Αμορόζο έχοντας καταστραφεί οικονομικά από εκείνη την πρώτη μου απόπειρα με ένα σενάριο ακατάλληλο για τους μέσους Ιταλούς. [...] Σου το αφηγήθηκα κι αυτό με όχι ποιητικό ύφος για να μη με διαβάσεις όπως διαβάζεται ένας ποιητής. Έτσι εξέπεσε η εκτίμησή μου για την ποίηση, τυπική εκτίμηση των παιδικών ηλικιών που πιστεύουν στην αιωνιότητα· ψευδαίσθηση που δεν απορρίπτει τους εθνικισμούς καθώς πιστεύει, ασυνείδητα, (με παιδικό πάθος) στην απολυτότητα της γλώσσας ενός έθνους· στη χρήση της στο τραγούδι ή στη μουσική (που είναι απολύτως παράλογη μόλις περάσει κανείς το τελωνείο)· ψευδαίσθηση που δεν απορρίπτει ούτε τη λογική και τον κλασικισμό (ένας φουκαριάρης φιλόλογος μπορεί να επαναδομήσει λέξη προς λέξη ‒ αυτή την απομονωμένη και καθηλωμένη στη σιωπή λέξη ‒ την αποκομμένη περίοδο λόγου, μια δύστυχη περίοδο χωρίς ιδέες, χωρίς θρησκεία ει μη μόνο με την ελάχιστα, εντέλει, θρησκευτική λατρεία της ποίησης στη λογοτεχνία). Αλλά όχι μόνο εξέπεσε η εκτίμησή μου γι’ αυτήν την ποίηση που είναι της μικρής ιστορίας της εποχής μου (εντός της οποίας βρίσκομαι εγκλωβισμένος χωρίς να μπορώ να αναλογιστώ έστω και ένα μόνο πρόσωπο, ακόμη και το πιο ξένο, ένα μόνο βιβλίο, ακόμη και το πιο λησμονημένο), αλλά για την ίδια την ποίηση. Δεν είναι αυτή που έχει σημασία, λοιπόν, ποτέ. Τουλάχιστον εάν νοείται ως ποίηση. Η γλώσσα της δράσης, της ζωής που αναπαρίσταται είναι τόσο ανεξάντλητα πιο σαγηνευτική! Είναι αυτή που επαναδομείται από ένα βιβλίο ποίησης ‒ευθύς μόλις το κλείσεις‒: αυτή είναι πριν και μετά: στο μέσον υπάρχει ένα εκφραστικό όχημα που την ανακαλεί, αυτό είναι όλο. Έργο σαμάνων. Μόνο η αγάπη γι’ αυτή τη γλώσσα του μη-εγώ που εκφράζεται με ίσα δικαιώματα, ίση δύναμη του εγώ, δίνει στον ποιητή τη δεξιότητα. Αλλά το λειτούργημα του ποιητή ως ποιητή είναι όλο και πιο ασήμαντο. Και είναι άραγε απαραίτητο να εισάγει τη ζώσα γλώσσα σε μία συμβατική γλώσσα για να την απελευθερώσει, αποδίδοντας εκείνη που είναι, ζώσα, στον αναγνώστη; Δεν ξέρει, αυτός, να συνομιλήσει με την πραγματικότητα; Η ταπεινή αξία του ποιητή είναι να την ανακαλέσει έτσι όπως ο ίδιος την βλέπει; Μα είναι σοβαρό αυτό; Γιατί δεν την θαυμάζει σιωπηλά, ‒ ως άγιος, και όχι ως λόγιος; Ωστόσο τι κάνουν τα βράδια οι νέοι στις επαρχιώτικες πόλεις τους ή και στις μεγάλες μητροπόλεις ακόμη από το να μιλάνε για λογοτεχνία; Με τα φατριαστικά τους βήματα, κατά μήκος των δρόμων που μόλις ανακάλυψαν τους γεμάτους κρυφά νοήματα και ιστορία; Ανακαλύπτοντας τους λόγιους, όπως τις πουτάνες ή τα μυστήρια μιας συνοικίας, ή τις συνήθειες της κοινωνικής ζωής που είναι πλέον δικές τους, ενώ είναι ακόμη των πατεράδων τους (που γι’ αυτό ετοιμάζουν έναν πόλεμο προκειμένου να τους στείλουν στον θάνατο); Καθώς αναρωτιόμουν γι’ αυτά στο φως του αυγουστιάτικου ήλιου στο έρημο Μανχάταν, (όπως σας έλεγα), μαθαίνω πως εγώ (που μόνο μέσω της λογοτεχνίας μπόρεσα να είμαι ποιητής) δεν είμαι πλέον λόγιος. Είναι συνυφασμένο στο πεπρωμένο μου να θυμάμαι χαμηλούς λόφους σ’ ένα ποτάμι με εξαίσια διάφανα μπλε νερά πάνω στα μικρά χαλίκια, πρώτα ανάμεσα σε κροκάλες σαν οστεοφυλάκια μες στα θλιβερά πράσινα χέρσα χωράφια, ανάμεσα στους αμπελώνες έπειτα (τους τρελούς για καλοκαίρι, υγρασία, για ξεθωριασμένη σχεδόν ανατολίτικη σιωπή) των λόφων, και τέλος ανάμεσα σε εγγειοβελτιώσεις που η μυρωδιά τους αρκεί να ανάψει, για δυο άγρια μάτια και ένα άγρια αγνό στέρνο, την εξάντληση που σε περισφίγγει και προκαλεί επιθυμία θανάτου. Πάνω σ’ εκείνους τους θλιμμένους λόφους ‒αληθινά νεκροταφεία, χωρίς άνθη‒ πολέμησαν ενάντια στους φασίστες και τους Γερμανούς, και ο αδερφός μου, όπως σας είπα, άφησε εκεί τα δεκαεννιά του χρόνια, σαν γεράκι που μόλις είχε μάθει να πετάει, και πετούσε τόσο όμορφα. Αυτό που εσείς, με μια ζάρα ειρωνικού αλλά αντιπαθητικού χαμόγελου (που παραμορφώνει το ψευδώς σίγουρο πρόσωπό σας, πρόσωπο άρρωστων ανθρώπων) ονομάζετε, υπογραμμίζοντάς το πομπωδώς, το «καθήκον», βιώνεται, εδώ και δεκαπέντε περίπου χρόνια, ως παράσιτο πάνω στο κλέος και την οδύνη για εκείνα τα νεκροταφεία. Δηλαδή, δεν υπήρξε. Τώρα αρχίζει να υφίσταται. Τώρα που εκείνα τα νεκροταφεία χωρίς άνθη έχουν κι αυτά την ανθοφορία τους. Και ο φίλος μου ο Μοράβια[29] φοβάται, ίσως εξαιτίας του άγχους της αντιδημοτικότητας, όταν δεν θέλει να το καταλάβει. Και μαζί του, και πολύ χειρότερα απ’ αυτόν (που μύχια τείνει με μία ατάραχη βούληση να κατανοήσει) όλοι οι άλλοι που στην Ιταλία φέρουν το όνομα και τη λειτουργία των «λόγιων». Όλοι αποποιούνται εκείνο το καθήκον με τη σιωπηρή, νευρωτική θέληση των κολάκων: άλλοι το κάνουν με συντριβή, άλλοι φουσκώνοντας το στέρνο σαν πουτάνες. Εγώ δεν θέλω να ξαναγυρίσω σ’ εκείνους τους λόφους, ούτε σαν τουρίστας ούτε σαν επισκέπτης τάφων, θέλω να είναι σαφές. Κι εγώ, κι εγώ τους ξέχασα. Και δικαίως! Στη δράση τους και στην ιδεολογία που την υπαγόρευε, σαν μορφή ύψιστης κατήχησης, έκανα τη νεανική μου εξέγερση. Έλαβα ίσως και μερικές ανεξίτηλες συνήθειες ηθικής και αξιοπρέπειας. Όμως δεν ξαναγυρίζω, σ’ εκείνα τα μέρη που υπάρχουν, αλλά είναι αόρατα. Σ’ αυτό το σημείο δεν θέλω να συγκινηθώ με αφορμή τα δικά μου κριτήρια, για το γεγονός δηλαδή πως το «καθήκον», όχι μόνο δεν τελείωσε, αλλά ίσα ίσα τώρα αρχίζει. Ποτέ η Ιταλία δεν ήταν τόσο μισητή. Πέραν των άλλων, με την προδοσία των διανοούμενων, με τον ρεβιζιονισμό του Κομμουνιστικού Κόμματος, λύκου που αυτή τη φορά είναι όντως πρόβατο, ‒ ο σύντροφος Λόνγκο[30] στο Σπίγκελ είχε μια μορφή λόγιου κόλακα που προσποιείται απελπισμένα πως συμβαδίζει με την εποχή, αποκρούοντας έτσι κάθε παλιγγενετική βία του κομμουνισμού: ναι, και ο κομμουνιστής είναι αστός. Αυτή είναι πλέον η ρατσιστική μορφή της ανθρωπότητας. Ίσως, το να αντιτάσσεται κανείς σε όλα αυτά δεν σημαίνει να γράφει ως στρατευμένος, αλλά, θα έλεγα, να ζει. Όσο για τα μελλοντικά μου έργα… θα δεις… μια μέρα ένα νεαρό να έρχεται σ’ ένα όμορφο σπίτι όπου ένας πατέρας, μια μητέρα, ένας γιος και μια κόρη, ζουν πλουσιοπάροχα, σε μια συνθήκη που δεν ασκεί αυτοκριτική, σαν να ήταν μια ολότητα, η αγνή και απλή ζωή· υπάρχει και μια υπηρέτρια (από μέρη του υποπρολεταριάτου)· έρχεται ο νεαρός, όμορφος σαν Αμερικάνος, και αμέσως, πρώτη πρώτη, τον ερωτεύεται η υπηρέτρια και σηκώνει τα βρακιά της. Αυτός της δίνει τη γλυκιά, βαριά οργή του μέλους του. Τον ερωτεύεται, στη συνέχεια, ο γιος· κοιμούνται οι δυο τους στο δωμάτιο του γιού με τα απομεινάρια της παιδικής ηλικίας· και στον γιο αυτός χαρίζει το μεταξωτό του μέλος, πιο ενήλικο και ρωμαλέο· και το ίδιο, συγκαταβατικό και γενναιόδωρο, δώρο διότι αυτός είναι ο δωροδότης, θα κάνει και στη μητέρα, θαυμάστρια των ρούχων του, του παντελονιού, της φανέλας, του σώβρακου, που άφησε μια ζεστή καλοκαιρινή μέρα σε μια έπαυλη, στο Τυρρηνικό πέλαγος· επίσης το ίδιο δώρο θα κάνει και στον πατέρα, σε ένα ρόλο ως πατέρας του πατέρα ‒ καθώς αυτός, με αμφίσημη μητρική γλυκύτητα, και, κατ’ όνομα, πατέρας ‒ στον πατέρα που ξυπνά τα χαράματα από έναν πόνο στην κοιλιά που τον κόβει στα δύο, και ανακαλύπτει, καθώς σηκώνεται να πάει στην τουαλέτα τη σιωπηλή ομορφιά της τέταρτης πρωινής ώρας με τον ήλιο ήδη αστραφτερό … θα ανακαλύψει τον έρωτά του με την ίδια έκπληξη με την οποία ανακάλυψε εκείνο τον ήλιο: έναν έρωτα σαν εκείνον του Ίλια Ίλιτς[31] για τον νεαρό χωρικό και υπηρέτη του· αλλά συνειδητοποιημένος και δραματικός διότι ο ηλικιωμένος βιομήχανος με το πρόσωπο του Όρσον Γουέλς, είναι ένας μικροαστός, και δραματοποιεί τα πάντα. Το ίδιο δώρο του μέλους, όσο ο πατέρας είναι άρρωστος ‒και πριν ακόμη κι από τον πατέρα‒ αυτός θα κάνει στη δεκατετράχρονη κόρη, την ερωτευμένη με τον πατέρα της, και που το ανακαλύπτει, ο φλογισμένος νεαρός, μέσα από τα ερωτευμένα μάτια του πατέρα. Έπειτα ο νεαρός θα φύγει: ο δρόμος στο βάθος του οποίου εξαφανίζεται απομένει για πάντα έρημος. Και ο καθένας, στην αναμονή, στην ενθύμηση, σαν απόστολος ενός όχι εσταυρωμένου αλλά απολωλότος Χριστού, έχει το πεπρωμένο του. Και ένα θεώρημα: και κάθε πεπρωμένο είναι ένα πόρισμα. Τα πεπρωμένα είναι αυτά που ξέρεις, τα πεπρωμένα του κόσμου εκεί όπου εσύ με το αντιπαθητικό αντικομουνιστικό σου χαμόγελο, και εγώ με το παιδικό αντιαστικό μου μίσος, είμαστε αδέρφια: ξέρουμε ήδη τα πάντα! Πώς σε καταλαμβάνει μια κρίση πανικού και πώς ένα δεκατετράχρονο κορίτσι θύμα καταλήγει στο κρεβάτι μιας κλινικής, με τόσο σφιχτές γροθιές που ούτε σκαρπέλο δεν θα μπορούσε να τις ανοίξει, πώς ένα αγόρι μονολογεί σαν τρελό ζωγραφίζοντας και επινοώντας νέα τεχνικές ωσότου να γίνει ένας Τζακομέτι, ένας Μπέικον, με το θέαμα των εικαστικών του φαντασμάτων σύμβολα της τραγωδίας του κόσμου σε μια άρρωστη ψυχή δυσώδη από τον άθλιο φθόνο του κακού· πώς μια μεσήλικη, όμορφη ακόμη, και φροντισμένη γυναίκα δεν μπορεί να ξεχάσει τον Χριστό της Εκκλησίας και ταυτόχρονα, αφού χαθεί, δεν μπορεί να αντισταθεί στην επιθυμία να χαθεί, ξανά, και έτσι ζει ανάμεσα σε εύκολα αγόρια και χριστιανικές αγωνίες· και πώς τέλος ένας πατέρας που είχε μπερδέψει τη ζωή με την κτήση, αφού κατακτηθεί και αγαπηθεί, χάνει τη ζωή του, την πετάει: χαρίζει δηλαδή την κτήση του ‒ ένα εργοστάσιο στην περιφέρεια της μεγάλης πόλης ‒ στους εργάτες του· και χάνεται στην έρημο, σαν τους Εβραίους. Περιπτώσεις συνείδησης, όλες αυτές. Η υπηρέτρια, αντίθετα, γίνεται μια παρανοϊκή αγία, πηγαίνει στην αυλή του παλιού φτωχικού σπιτιού της, σιωπά, προσεύχεται, και κάνει θαύματα, γιατρεύει κόσμο, τρώει μοναχά τσουκνίδες, μέχρι που τα μαλλιά της γίνονται πράσινα, και τέλος, για να πεθάνει, παραγγέλνει να την θάψουν κλαίγοντας από μια μπουλντόζα και τα δάκριά της καθώς αναβλύζουν από τη λάσπη γίνονται θαυματουργή κρήνη. Πριν από τον Πατέρα και τη Μητέρα, στον επίγειο παράδεισο, υπήρχε ένας Πρώτος Πατέρας· μες στη δική του θέρμη, πρωταρχικά, ζήσαμε. Μα έπειτα, το πλέον σημαντικό πράγμα υπήρξε η αγάπη της μητέρας με την οποία ταυτιστήκαμε διότι δεν μπορούμε να ζήσουμε αν δεν ταυτιστούμε με κάποιον. Δεν μπορούμε, επομένως, να κατανοήσουμε την όποια αγάπη που δεν εμπεριέχει τη μητρική γλυκύτητα. Έτσι εκείνος ο πρώτος Πατέρας εμπεριέχει τη γλυκύτητα της Μητέρας. Σε μια αστική οικογένεια, όμως, αυτός δεν είναι σε θέση παρά μόνο να προκαλέσει ηθικά δράματα. Η θρησκεία, η θρησκεία της άμεσης σχέσης με τον Θεό είναι πολύ προγενέστερη της αστικής. Οι εργάτες στέκονται και κοιτάζουν απαθείς. Θα σου αποκρύψω, φίλε μου, αυτά που σε στάσιμα και επεισόδια, και χορούς αντί για συνενώσεις πλάνων θα γράψω για τη σιωπή του Πυλάδη, που θα γίνει εξέγερση και προδοσία, ενάντια στον φίλο της αισθησιακής εφηβείας, με το υψωμένο μέλος, τον πρίγκιπα σοσιαλιστή, Ορέστη, και για τον εκφυλισμό ορισμένων εξαγνισμένων Ερινύων που απομονώθηκαν στα εορταστικά όρη του ουρανού και στον ουρανό χάθηκαν: για την επιστροφή αυτών των Ερινύων στην πρότερή τους κατάσταση στην πόλη που, μαζί τους, απελευθερώθηκε από τη μοναρχία· για την αναδίπλωση της Ηλέκτρας, κόρης που αγάπησε τον Άνακτα πατέρα και τώρα είναι φασίστρια όπως είναι κανείς φασίστας μες στη σκυθρωπή νοσταλγία των λανθασμένων του καταβολών· για τη φυγή του Πυλάδη στα όρη των Ερινύων που έγιναν Ευμενίδες, τις θεές των παρτιζάνων και για την ξαφνική αγάπη που ενώνει έναν παρτιζάνο με έναν άλλον παρτιζάνο· για την προετοιμασία της μάχης και την επιστροφή επικεφαλής ενός άτακτου στρατού ‒του μυστηριώδη στρατού των βουνών‒· για τη συμμαχία ανάμεσα στη φασίστρια Ηλέκτρα και τον ελευθεριακό Ορέστη υποστηρικτή των μεταρρυθμίσεων στην πόλη που είχε γίνει εύπορη και ακμαία· για την παρέμβαση της Αθηνάς που προστατεύει την Ηλέκτρα και τον Ορέστη, παιδιά της λογικής, και τα ενώνει, κάνοντας να σωπάσει το ουρλιαχτό των αρχαίων Ερινύων που πλανώνται στο νέο άστυ· για την αβεβαιότητα του Πυλάδη απέναντι στην πλουτισμένη πόλη που δεν τον χρειάζεται πια· τη συνάντησή του τη νύχτα της παραμονής πριν τη μάχη με τον παλιό φίλο της εφηβείας που παρέμεινε νέος, όμορφος όπως τον καιρό των πρώτων τους ερώτων όταν οι γυναίκες ήταν άγνωστες· και την εγκατάλειψή τους σε συζητήσεις για τον έρωτα και την ψυχή που δεν έχουν τίποτε κοινό με την παρούσα πραγματικότητα, και που τους συνδέει· και, τέλος, για τη μοναξιά του Πυλάδη στο τέλος της νύχτας που, πριν χαράξει, πρέπει να πάρει μια απόφαση. Κι έπειτα, πιστεύεις, πως μπορείς να ονειρευτείς κάτι, να μην το θυμάσαι, και από αυτό το ίδιο όνειρο να αλλάξει η ζωή σου; Πιστεύεις πως ένας πατέρας μπορεί να ονειρευτεί τον εαυτό του να αγαπάει τον γιο του, δεν ξέρω με ποια ιδιότητα, αν του ίδιου πατέρα ως παιδιού ή ενός ξένου που είναι ο πατέρας του πατέρα (παιδιού) ή η ταύτιση του εαυτού με τη μητέρα του… Κανείς, ούτε κι εγώ, δεν θα μάθει ποτέ γι’ αυτό το όνειρο. Αλλά ο πατέρας θα έχει αλλάξει όλη του τη ζωή. Θυμάσαι τον Ηρακλή που ζητά από τον γιο του να καλέσει όλους τους πιο ρωμαλέους συντρόφους του να τον σηκώσουν στις πλάτες, ως την κορυφή του βουνού κοντά στο άστυ, το βουνό του άστεως προορισμό προσκυνητών και παιδικών περιπετειών όπως συμβαίνει στους προβιομηχανικούς κόσμους; Κι όταν φτάσουν στην κορυφή, ο γιος και τα άλλα παιδιά, θα έπρεπε να του ετοιμάσουν την πυρά και να τον θανατώσουν; Μπες σ’ εκείνο το όνειρο, αν είσαι πατέρας. Εσύ, πατέρα, που ενδεχομένως άδολα, είσαι συνεργός των πατεράδων που θέλουν να ελευθερωθούν από τα παιδιά τους στέλνοντάς τα να πεθάνουν στους πολέμους στους τόπους του Άλλοθι, την άπω Ανατολή της ιστορίας. Εδώ, για μια φορά, ο πατέρας δεν επιθυμεί τον θάνατο αλλά την αγάπη του γιου του. Γίνεται αυτός ο γιος, και μες στο νεαρό γιο του, βλέπει ίσως τον πατέρα, και τον αγαπά, δεν θέλει να τον σκοτώσει, αλλά να σκοτωθεί απ’ αυτόν, δεν θέλει να τον κατακτήσει, αλλά να κατακτηθεί απ’ αυτόν. Ναι, αλλά εκείνος ο πατέρας είναι ένας αστός της εποχής μας, έχει μια βιομηχανία κάτω από τα βουνά της Μπριάντσας[32] (γιορτινά στον oυρανό και στον ουρανό χαμένα): πώς θα μπορέσει να αποδεχτεί τις συνέπειες εκείνου του ονείρου που εξάλλου δεν θυμάται; Θα τις αποδεχτεί διαστρεβλώνοντάς τες. Ξέροντας και μη ξέροντας. Θα κάνει με τρόπο ώστε να τον πιάσει ο γιος γυμνό πάνω από τη μητέρα του. Θα γυρέψει αφορμές για να πλήξει τον γιο, και, άρα, να χτυπηθεί απ’ αυτόν. Θα επιτεθεί στον γιο για να τον προσελκύσει, για να είναι το επίκεντρο της ζωής του. Έως ότου ο γιος, ο ήπιος σαν τον Μότσαρτ γιος, ο ειρηνιστής και αντιρρησίας συνείδησης, θα φύγει από το εύπορο σπίτι, έχοντας ακούσει από τον παραληρηματικό πατέρα μια ερωτική εξομολόγηση. Δεν θα τον μισήσει ‒σου λέω‒ ο γιος (ένα από τα νέα παιδιά, τα τόσο καλύτερα από μας), και, αν μπορούσε ποτέ να το κάνει, θα έδινε στον επαίτη πατέρα όλο του το χρυσάφι θα τον αγαπούσε έτσι όπως αγαπούν τα λαϊκά παιδιά, για λίγα μόνο δολάρια, αυτόν που δεν έχει τη δύναμη να είναι άντρας και που τον καλεί, επομένως, σαν σωτήρα του… Φεύγει, στους ατέλειωτους δρόμους του κόσμου με μια κοπέλα που δεν είναι παρά μια πουτάνα, και ένα φίλο: ούτε θα μαθευτεί ποτέ για ποιον προορίζεται η αγάπη του παρότι αυτός, βεβαίως, βυθίζει το χρυσάφι του στον κόλπο της κοπέλας. Έρχεται ο πατέρας του, παραμονεύει, τον βρίσκει, ασελγεί πάνω στην κοπέλα, πίσω από την πόρτα κρυφοκοιτάζει τον έρωτά τους, ανακαλύπτει αυτό που έχει ο γιος του χωρίς κανένα μυστήριο, όπως έχουν όλοι, κι όμως γι’ αυτόν είναι φριχτά, ανυπόφορα μυστηριώδες. Δεν μπορεί να ζήσει πια ο πατέρας αφού είδε μπροστά του εκείνον τον έρωτα, μπαίνει και πλήττει θανάσιμα τον γιο που βγαίνει κλαίγοντας και χαιρετώντας τη ζωή από το δωμάτιο των χίλιων και μίας συνουσιών της ζωής του. Πεθαίνει. Και πάνω στο νεκρό του κορμί ο πατέρας σκύβει για να κουμπώσει το ανοιχτό παντελόνι, εκεί πάνω στην πάναγνη λάμψη της φανέλας του. Ο πατέρας, μετά από πολλά χρόνια, όπως στα αισθηματικά μυθιστορήματα, ολοκληρώνει το μακρύ όνειρο της ζωής του ρεμβάζοντας στο ανάχωμα ενός σταθμού σαν σε στίχο του Γκίνσμπεργκ. Να λοιπόν. Να, αυτά είναι τα έργα που θα ήθελα να κάνω που αποτελούν τη μελλοντική ‒ αλλά και την παρελθοντική‒ και την ενεστωτική ζωή μου. Εσύ, ωστόσο, ξέρεις, σου το είπα, παλιέ μου φίλε, πατέρα κάπως φοβισμένε από τον γιο σου, φιλοξενούμενε, ισχυρέ αλλόγλωσσε με ταπεινή καταγωγή, πως η ζωή δεν αξίζει τίποτε. Γι’ αυτό μόνο θα ήθελα να ζήσω παρότι είμαι ποιητής γιατί η ζωή εκφράζεται και με τον εαυτό της μόνο. Θα ήθελα να εκφραστώ με παραδείγματα. Να ρίξω το σώμα μου στον αγώνα. Αλλά αν οι δράσεις της ζωής είναι εκφραστικές, τότε και η έκφραση είναι δράση. Όχι αυτή η έκφρασή μου ως φυγοπόλεμου ποιητή που μόνο λέει πράγματα, και χρησιμοποιεί τη γλώσσα όπως κι εσύ, δύστυχο, άμεσο εργαλείο· αλλά η έκφραση που αποκόπτεται από τα πράγματα, τα σημεία που γίνονται μουσική, η μελοποιημένη και σκοτεινή ποίηση που δεν εκφράζει τίποτε άλλο παρά μόνο τον εαυτό της, για μια βάρβαρη και θαυμάσια ιδέα πως αυτή είναι μυστηριώδης ήχος στα φτωχά προφορικά σημεία μιας γλώσσας. Εγώ άφησα στους συνομήλικους και στους νεότερους αυτή τη βάρβαρη και θαυμάσια ψευδαίσθηση: και σου μιλάω ωμά. Και καθώς δεν μπορώ να γυρίσω πίσω, να προσποιηθώ πως είμαι ένα βάρβαρο παιδί που πιστεύει πως η γλώσσα του είναι η μοναδική στον κόσμο, κι ακούει στις συλλαβές της μυστήρια της μουσικής που μόνο οι ομοεθνείς, που του μοιάζουν ως προς τον χαρακτήρα και τη λογοτεχνική παράνοια, μπορούν να ακούσουν, ‒ όντας ποιητής, θα είμαι ποιητής πραγμάτων. Θα επικοινωνώ μόνο τις δράσεις τις ζωής και θα είναι αυτές η ποίηση, καθώς, σου επαναλαμβάνω, δεν υπάρχει άλλη ποίηση παρά μόνον η πραγματική δράση (εσύ τρέμεις μόνο όταν την συναντάς στους στίχους ή στις σελίδες της πρόζας, όταν η ανάκλησή τους είναι τέλεια). Δεν θα το κάνω με χαρά αυτό. Πάντα θα νοσταλγώ εκείνη την ποίηση που είναι δράση η ίδια, στον αποχωρισμό της από τα πράγματα, στη μουσική της που δεν εκφράζει τίποτε άλλο παρά το άνυδρο και θεσπέσιο πάθος για τον ίδιο της τον εαυτό. Ε λοιπόν, θα σου εκμυστηρευτώ, πριν σ’ αφήσω, πως θα ήθελα να είμαι μουσικοσυνθέτης, να ζω με μουσικά όργανα μέσα στον πύργο του Βιτέρμπου[33] που δεν μπορώ να αγοράσω, στο πιο όμορφο τοπίο του κόσμου, όπου ο Αριόστο[34] θα τρελαινόταν από τη χαρά του αν το έβλεπε ξαναπλασμένο με τόση αθωότητα, με βελανιδιές, λόφους, τρεχούμενα νερά και φαράγγια, και εκεί να συνθέτω μουσική τη μόνη, ίσως, υψηλή και απροσδιόριστη εκφραστική δράση όπως είναι οι δράσεις της πραγματικότητας. [1] Pier Paolo Pasolini, Tutte le opere, Tomo Primo, edizione diretta da Walter Siti, Mondadori, Milano 2003, σ. 1101. Το ποίημα ανήκει στη συλλογή Ποίηση σε σχήμα τριαντάφυλλου (Poesia in forma di rosa). [2] Enzo Siciliano (1934-2006). Συγγραφέας, κομψός αφηγητής, κριτικός λογοτεχνίας και κινηματογράφου, συνεργάτης σημαντικών λογοτεχνικών περιοδικών. [3] Από το 1962 και έπειτα ο Παζολίνι κατοίκησε στην οδό Eufrate 9, αστική περιοχή της Ρώμης ‒επονομαζόμενη EUR Esposizione Universale Roma‒, πολύ κοντά στην εκκλησία των Αγίων Πέτρου και Παύλου. [4] Pier Paolo Pasolini, Tutte le opere, Tomo secondo, edizione diretta da Walter Siti, Mondadori, Milano 2003, “Poeta delle ceneri”, σσ.1261-1288. [5] Πρόκειται για την Μπολόνια. [6] Carlo Alberto Pasolini (1892-1958). [7] Susanna Maria Colussi-Pasolini (1891-1981). [8] (Guidalberto) Guido Pasolini (1925-1945). [9] Partito d’Azione (PdA): Πολιτικό κόμμα δημοκρατικών και ρεπουμπλικανικών αρχών που είχε ως σκοπό την ενοποίηση της Ιταλίας. Ιδρύθηκε το 1853 από τον Τζουζέπε Ματσίνι (Giuseppe Mazzini), κλυδωνίστηκε στο τέλος του ίδιου έτους, επανεμφανίστηκε το 1859, υπό την επίδραση του Γκαριμπάλντι, και υποστήριξε την επιχείρηση των Χιλίων (impresa dei Mille). Στη συνέχεια πολλά από τα μέλη του πέρασαν στην Αριστερά και άλλα στο Ρεπουμπλικανικό κόμμα. Η ίδια ονομασία υιοθετήθηκε και από το αντιφασιστικό κόμμα που ιδρύθηκε το 1942 με τη συνέργεια διαφόρων πολιτικών ομάδων. Διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην Αντίσταση. Μετά τον πόλεμο, και τη διαίρεσή του σε δύο ομάδες, κατατροπώθηκε στις πολιτικές εκλογές του 1946. Ό,τι απέμεινε κατέληξε στο Ιταλικό Σοσιαλιστικό Κόμμα (Οκτώβριος του 1947), ενώ άλλες ομάδες και τάσεις αποτέλεσαν το Ιταλικό Ρεπουμπλικανικό Κόμμα. [10] Ninetto Davoli (Καταντζάρο, 1948). Ηθοποιός, στενός προσωπικός φίλος και συνεργάτης του Παζολίνι. [11] Περιοχή της βορειοανατολικής Ιταλίας, τόπος καταγωγής της μητέρας του Παζολίνι. [12] Gianfranco Contini (1912-1990): διακεκριμένος μελετητής, καθηγητής ρομανικής φιλολογίας. [13] Αναφορά στον ποταμό του Φριούλι, Tagliamento, πεδίο μαχών κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο ίδιος ο Παζολίνι τον μνημονεύει συχνά στα γραπτά της νεανικής του περιόδου στο πλαίσιο της γενικότερης αγάπης του για το υδάτινο στοιχείο. [14] Πρόκειται για τον Gino Colussi, αδελφό της μητέρας του. [15] Μεγάλα Πουλιά, Μικρά Πουλάκια, 1966. [16] https://bit.ly/3HMtM40 [17] Αναφορά στο έργο Canti greci, 1842, του Niccolò Tommaseo (1802‒1874). [18] Το σπίτι αυτό βρίσκεται στη συνοικία Ρεμπίμπια, γνωστή και από την ομώνυμη φυλακή. Ο Παζολίνι έζησε στον πρώτο όροφο της οδού Giovanni Tagliere 5. Στην πλατεία Ferriani της ίδιας συνοικίας υπάρχει σήμερα αφιερωματική πινακίδα που υπενθυμίζει αυτό ακριβώς το γεγονός. Παρά τις έντονες διαμαρτυρίες πλήθους πολιτιστικών συλλόγων αλλά και περιοίκων που ισχυρίζονται πως το πρώτο ρωμαϊκό σπίτι του Παζολίνι πρέπει να αξιοποιηθεί ως μουσείο και χώρος μνήμης, από το τέλος του 2021 έχουν κινηθεί οι διαδικασίες για τον πλειστηριασμό του. [19] Στίχος από τη συλλογή του Παζολίνι «Ανοιξιάτικο σονέτο» (“Sonetto primaverile”), 1953. [20] Aniene, ποταμός στο Λάτιο στις όχθες του οποίου σχηματίζεται η ομώνυμη κοιλάδα. [21]Εικάζω πως ο Παζολίνι αναφέρεται στο έργο του Oscar Lewis, The Children of Sanchez, (I figli di Sanchez), που στα ιταλικά είχε κυκλοφορήσει στις αρχές του 1966 στη σειρά Quaderni della «Medusa» από τις εκδόσεις Arnoldo Mondadori. [22] “Accattone”, 1961, είναι το παρατσούκλι του ρωμαίου λούμπεν προλετάριου Βιτόριο Κατάλντι που ζει προσπαθώντας να τα «βολέψει» μέρα με τη μέρα. [23] Το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο (Il Vangelo secondo Matteo), 1964. [24] Salvatore Pagliuca (1895-1973). Πολιτικός, βουλευτής του συντηρητικού κόμματος της Χριστιανικής Δημοκρατίας. Στην ταινία Accattone του Παζολίνι, 1961, εμφανίζεται ένας κακοποιός με το ίδιο όνομα (Pagliuca). Την επόμενη χρονιά ο βουλευτής μηνύει τον σκηνοθέτη και την εταιρεία παραγωγής Arco film διεκδικώντας αποζημίωση για ηθική βλάβη καθώς και την απαλοιφή του ονόματός του από την ταινία, και επιτυγχάνοντας αποζημίωση μόνο για υλικές ζημίες. [25] Carlo Levi (1902-1975). Αντιφασίστας συγγραφέας, γιατρός, ζωγράφος και δημοσιογράφος, ιδιαίτερα γνωστός από το μυθιστόρημα-ντοκουμέντο-mémoire Ο Χριστός σταμάτησε στο Έμπολι, 1945. [26] Giuseppe Amato, καλλιτεχνικό όνομα του Giuseppe Vasaturo (Νάπολη, 1899 – Ρώμη, 1964). Κινηματογραφικός παραγωγός, ηθοποιός, σεναριογράφος και σκηνοθέτης. [27] La Ricotta, 1963. [28] Στο πρωτότυπο αναφέρονται τα ονόματα Crawther και Levin αντίστοιχα που δεν μπόρεσα να ταυτοποιήσω. [29] Alberto Moravia (1907-1990). Σημαντικός συγγραφέας του 20ού αιώνα, συνδεδεμένος με στενή φιλία με τον Παζολίνι [30] Luigi Longo (1900-1980), αντιφασίστας πολιτικός, Γενικός Γραμματέας του ΚΚΙ από το 1964 έως το 1972. [31] Ilya Ilyich Oblomov: ήρωας του μυθιστορήματος Oblomov, 1859, του Ιβάν Αλεξάντροβιτς Γκοντσάροφ (1812-1891). Από εδώ προκύπτει και ο όρος «ομπλομοβισμός» με τον οποίον περιγράφεται εμβληματικά η απαθής ηθική και πνευματική αδράνεια των ρώσων γαιοκτημόνων πριν από την κατάργηση του καθεστώτος των δουλοπαροικίας (1861). [32] Brianza: λοφώδης περιοχή της Λομβαρδίας, βόρεια της Μόντσας. [33] Viterbo: κέντρο της ομώνυμης επαρχίας στο βόρειο Λάτιο. [34] Ludovico Ariosto (1474-1533). Περιώνυμος ποιητής της ιταλικής Αναγέννησης. Το σημαντικότερο και επιδραστικότερο έργο του είναι το επικο-ιπποτικό ποίημα Μαινόμενος Ορλάνδος, 1532.

Πιερ Πάολο Παζολίνι: ο κουρσάρος

Σύνδεση