Οι ασυνάφειες ως χιούμορ

Terry Eagleton, Χιούμορ, μτφρ. Γιώργος Μπαρουξής, Πεδίο 2021, σ. 238 Οι μελέτες για το γέλιο είναι πολύ πληκτικές. Κικέρων[1] Η ιστορία του Πόντιου που πέθανε από τα γέλια μερικές μέρες μετά το ανέκδοτο που του διηγήθηκαν, επειδή τότε το κατάλαβε, είναι γνωστή. Πάσχει σε πολιτική ορθότητα, δείχνει όμως ότι, εκτός από βραδύνοες Ποντίους, οι ερμηνείες μπορεί να σκοτώνουν και το χιούμορ. Δεν έπαψαν εντούτοις να γράφονται, από κάθε είδους μελετητές, πραγματείες για το πώς λειτουργεί το χιούμορ, πώς εξελίχθηκε ή πώς διαβαθμίζεται. Άλλοτε με σοβαρές αναλύσεις (από τον Αριστοτέλη, που θεωρούσε το γέλιο μοναδικά ανθρώπινη ιδιότητα, μέχρι τον Δαρβίνο, που εξέταζε μορφασμούς ευθυμίας στα ζώα) και άλλοτε με προσφυή χαλαρότητα (από τον Λουκιανό, που απέδιδε στο γέλιο «φιλοσοφικό μεγαλείο», μέχρι τον Αντρέ Μπρετόν, που το θεωρούσε «ανώτερη μορφή πνευματικής εξέγερσης»), όλοι έπαιρναν κάποια θέση για τη αξία του γέλιου στον ανθρώπινο βίο[2]. Ακόμα και αν το καταδίκαζαν ως αμαρτωλή «μωρολογία», όπως ο απόστολος Παύλος[3], αν το εξήραν ως κάτι που «εξανθρωπίζει το ζώο», όπως ο Ουμπέρτο Έκο στα σχόλιά του για τον ιταλό χιουμορίστα Ακίλε Καμπανίλε[4], ή και αν εκτιμούσαν, όπως ο Λουίτζι Πιραντέλο, ότι ξεφεύγει από κάθε ορισμό και άρα «δεν υπάρχει χιούμορ, υπάρχουν μόνο χιουμορίστες»[5]. Με έμφαση στην ιστορία[6] ή στην ευρηματική αξία του γέλιου[7], έδιναν στον αναγνώστη μια ιδέα για τις διαφορές της φάρσας από το λογοπαίγνιο, φερ’ ειπείν, κι από πού μπορεί να πηγάζει η έφεση να επιδιδόμαστε σε φάρσες ή σε λογοπαίγνια[8]. Από το βιβλίο του Τέρρυ Ήγκλετον δεν προκύπτει κανένα συμπέρασμα. Οι πέντε ενότητές του –«Περί γέλιου, Περίγελος και χλεύη, Ασυνάφειες, Χιούμορ και ιστορία, Πολιτική του χιούμορ»– δεν βοηθούν τον αναγνώστη να προσανατολιστεί ούτε ως προς την πολιτισμική ιστορία του χιούμορ ούτε ως προς τα ψυχοβιολογικά του αίτια. Στα κεφαλαιώδη ερωτήματα που επαναλαμβάνονται και στις πέντε –«με τι γελάμε» και «γιατί γελάμε»– οι απαντήσεις παρέχονται με γριφώδη αταξία. Τελική εντύπωση είναι το προφανές: η ασυνάφεια πυροδοτεί το χιούμορ και η χρήση του αμβλύνει ψυχολογικές εντάσεις. Τα πιο ενδιαφέροντα σημεία στις σελίδες του Ήγκλετον (αναμενόμενα από καθηγητή κριτικής της λογοτεχνίας, μεταξύ άλλων του ιδιοτήτων) είναι οι αναφορές σε αστεϊσμούς που συναντάμε στην αγγλική, κυρίως, λογοτεχνία – από τον Σαίξπηρ και τον Μπεν Τζόνσον μέχρι τον Κάρολο Ντίκενς και τον Τζέιμς Τζόις. Αλλά και αυτό έχει ήδη διερευνηθεί[9]. Όσο για τα συμπεράσματα στην τελευταία ενότητα του βιβλίου, περί «πολιτικής του χιούμορ», έχουν τη σχεδόν σκανδαλώδη ιδιότητα να έγκεινται στην εκτενή περιγραφή του θεατρικού έργου Comedians, του Τρέβορ Γκρίφιθς∙ έργου του 1976, όπου ένας γέρος κωμικός ηθοποιός ιδρύει σχολή κωμικών στο Μάντσεστερ, οι ευάριθμοι μαθητές της οποίας δοκιμάζουν όσες παραλλαγές ιλαρότητας μπορεί να πουληθούν σ’ ένα θεατρικό κοινό, ακόμα και τις πιο επιθετικές, μέχρι που τσακώνονται μεταξύ τους, για να τους συμφιλιώσει με ένα χλιαρό ανέκδοτο κάποιος Ασιάτης που τυχαία προσέρχεται στη «σχολή». Το χιούμορ ως όπλο κατά του κατεστημένου και, μαζί, ως καταλλαγή και άρα αποδοχή του, αυτό είναι όλο το ζήτημα στο βιβλίο[10]. Αλλά αν επί πενήντα χρόνια γράφεις ένα ή δύο βιβλία κάθε χρόνο, με θέματα που κινούνται από τις σχέσεις Εκκλησίας και Αριστεράς μέχρι τις αποπλανήσεις αγνών κορασίδων στη λογοτεχνία του 18ου αιώνα ή το πόσο σωστές παραμένουν οι θεωρίες του Μαρξ, δύσκολα πρωτοτυπείς σε οτιδήποτε. «Ένας ιστορικός, ένας φιλόσοφος, ένας ερασιτέχνης θεολόγος και ένας κριτικός της λογοτεχνίας μπαίνουν σε κάποιο μπαρ. “Καλησπέρα, καθηγητά Ήγκλετον”, λέει ο μπάρμαν. “Τι θες να σου φέρω;”». Το ανέκδοτο κυκλοφορεί μεταξύ συναδέλφων του Ήγκλετον, στα αγγλικά πανεπιστήμια. Αμήχανο στα ελληνικά, αφού το «What will it be?» δεν επιβάλλει οικειότητα μπάρμαν και καθηγητή ώστε να φανεί το μοναδικό εισερχόμενο πρόσωπο, δείχνει πάντως την αμφίθυμη εκτίμηση για τον πολυσχιδή καθηγητή, όσο και εξαιρετικά γόνιμο συγγραφέα. Πολυσχιδείς προσωπικότητες υπήρξαν σε όλες τις εποχές. Σποραδικές στην ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα, επικαλύφθηκαν από τους σκυθρωπούς θεολόγους του Μεσαίωνα, για να ξανανθίσουν στον αναγεννησιακό uomo universale και ν’ αρχίσουν να αφθονούν εντυπωσιακά στις δύο μεγάλες «εκρήξεις γνώσης», χάρη στην ευρεία διάδοση των βιβλίων, στα τέλη του 17ου αιώνα και, ξανά, στα τέλη του 19ου. Μεταξύ φιλομαθών ευγενών, στην πρώτη «έκρηξη», μεταξύ εξευγενισμένων αστών, στη δεύτερη. Με τον κόμη Σάφτσμπερι ή τον Φράνσις Χάτσεσον, επί παραδείγματι, να περνούν νύχτες διαβάζοντας στις καλά φωτισμένες με κεριά βιβλιοθήκες των πύργων ή των πρεσβυτερίων τους και τον Όσκαρ Ουάιλντ ή τον Μαρκ Τουέιν στις φωτισμένες με λαμπτήρες πυράκτωσης βιβλιοθήκες σαλονιών. Το αν εισερχόμεθα σε τρίτη «έκρηξη», χάρη στην ψηφιακή τεχνολογία και το διαδίκτυο, είναι συζητήσιμο. Πάντως τα ονόματα που έφερα ως παραδείγματα, για τις δύο πρώτες, δεν είναι άσχετα με την εξέλιξη των αντιλήψεων περί χιούμορ. Ακριβώς στο ξεκίνημα του Διαφωτισμού, η ανατίμηση της Λογικής, καθώς αυτή θριάμβευε στις επινοήσεις της βιομηχανικής παραγωγής και στις αμφισβητήσεις της κοινωνικής τάξης, οδήγησε και στην επανεκτίμηση των μορφών του γέλιου. Περιπτώσεις σαν του κόμητος Σάφτσμπερι ή του Φράνσις Χάτσεσον διαφοροποίησαν το τρανταχτό και στεντόρειο γέλιο, κυρίαρχο στον ελληνικό κώμο και στη ρωμαϊκή σάτιρα ή στους ονειδισμούς και σε γιορτινά ξεσπάσματα του όψιμου Μεσαίωνα ως την Αναγέννηση, από το εκλεπτυσμένο ή ηθοπλαστικό (όπως στις κωμωδίες του Μολιέρου) χιούμορ[11]. Στην δε κορύφωση της αστικής κυριαρχίας, στα μέσα του 19ου, περιπτώσεις σαν του Ουάιλντ ή του Τουέιν ακόνισαν την πνευματώδη ιλαρότητα σε αιχμηρή ειρωνεία και σε παιγνιώδη κατάδειξη εγγενών αδυναμιών της ένδοξης Λογικής. Η ιστορία του φυλακισμένου που έπαιζε χαρτιά με τους δεσμοφύλακές του κι όταν τον έπιασαν να κλέβει τον πέταξαν έξω από τη φυλακή (!), ιστορία με την οποία γελούσε ο Σοπενχάουερ, το ασεβές απόφθεγμα του Ουάιλντ: «όταν ο θεός αποφάσιζε να δημιουργήσει τον άνθρωπο είχε υπερεκτιμήσει τις ικανότητές του» ή εκείνο του Τουέιν: «οι δυο πιο σημαντικές μέρες στη ζωή σου είναι η μέρα που γεννιέσαι και η μέρα που ανακαλύπτεις γιατί», συνιστούν δείγματα ιλαρότητας που δεν θα μπορούσε να υπάρξει νωρίτερα. Πριν κάποιοι οξύνοες αριστοκράτες ανοίξουν τον δρόμο της προόδου και κάποιοι διορατικοί αστοί αρχίσουν να επισημαίνουν τις παγίδες του. Ο Τέρρυ Ήγκλετον δεν κάνει τέτοιου είδους αναδρομές. Παραπέμπει όμως, επανειλημμένα, στον Μιχαήλ Μπαχτίν και σε ό,τι ο ρώσος κριτικός της λογοτεχνίας έχει ονομάσει «γκροτέσκο ρεαλισμό»[12]. Με ζέση, θα έλεγα, ο Ήγκλετον ασπάζεται όσα συνάγει ο Μπαχτίν από τον Ραμπελαί, για την καρναβαλική κωμωδία και την απελευθερωτική της ισχύ[13]. Όπου το γέλιο του λαϊκού γλεντιού σήμαινε «ένωση με τη ζωή του κατώτερου μέρους του σώματος, με τη ζωή της κοιλιάς και των αναπαραγωγικών οργάνων, συνεπώς με πράξεις όπως η συνουσία, η σύλληψη, η εγκυμοσύνη, η γέννηση, η καταβρόχθιση, η αφόδευση» (σ. 212). Καλώντας στην κατάργηση των ορίων του «ατομικού» σώματος μέσα στην παλλαϊκή ευωχία, αυτές οι γιορτές συνέτασσαν, στην πράξη, ένα μανιφέστο για την πλήρη απελευθέρωση του ανθρώπου από τον φόβο – φόβο της τιμωρίας, φόβο του θανάτου. Στην εύρωστη ενότητα της πανηγυρίζουσας κοινότητας, η καταστροφή συναιρούνταν με την αναγέννηση, ο καθωσπρεπισμός με τη βωμολοχία, οι πάντες βρίσκονταν ίσοι (πώς να διατηρηθούν ταξικές διαφορές μεταξύ όσων «κατουριούνται από τα γέλια»;) και κανείς δεν παρέμενε θνητός. Η μελέτη του Μπαχτίν για τον «κόσμο του Ραμπελαί» και την τέλεια χειραφέτηση του αυθόρμητου από το πρέπον γράφηκε σε μια σταλινική Ρωσία, όπου όλοι ζούσαν με τον φόβο μήπως πουν κάτι που εκληφθεί ως αντίθετο στην «ορθή» κομματική γραμμή και βρεθούν στη Σιβηρία. Ολοκληρωμένη στα 1946, περίμενε ως το 1965 για να δημοσιευτεί. Μεταφράστηκε όμως πάραυτα σε πολλές γλώσσες κι εγκωμιάσθηκε θερμά από τους ανά τον κόσμο θιασώτες του «ευρωκομμουνισμού», ο οποίος μόλις άρχιζε να ανατέλλει. Πολιτική του σημαία ήταν ο Αντόνιο Γκράμσι, με τη σταδιακή ιδεολογική «ηγεμονία» του προλεταριάτου αντί μιας βίαιης κατάληψης της εξουσίας, και κατεξοχήν επιτυχημένο ευρωκομμουνιστικό μοντέλο ήταν η Γιουγκοσλαβία του προέδρου Γιόσιπ Μπροζ Τίτο. Ανοίγματα προς έναν «σοσιαλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο» έλαβαν τωόντι χώρα στη Γιουγκοσλαβία της εποχής. Είναι ωστόσο γνωστό ότι ενώ στη σταλινική Ρωσία είχαν αυτοκίνητο τα κομματικά στελέχη, μόνο, και οι προλετάριοι κινούνταν πεζοί, στη δημοκρατική Γιουγκοσλαβία όλοι οι προλετάριοι οδηγούσαν αυτοκίνητο, μέσω των εκλεγμένων αντιπροσώπων τους (!). Το παλιό ανέκδοτο ισοπεδώνει άκαρδα τα ευρωκομμουνιστικά επιτεύγματα. Αλλά ο ζήλος με τον οποίο αλληλοσφάχθηκαν οι εθνότητες της Σοσιαλιστικής Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας, μετά το 1980, δείχνει ότι η υπέροχη αλληλεγγύη της καρναβαλικής ευτραπελίας, αυτή που συνδέει και τον Ήγκλετον με τον Μπαχτίν, μπορεί να συνιστά «αντιξιφισμό στον άχρονο, απόλυτο χαρακτήρα των επίσημων ιδεολογιών» (σ. 214), παραμένει όμως έκθετη στην ακατάβλητη έφεση κάποιων να κυριαρχήσουν στους άλλους. Με την ειδυλλιακή κοινωνική ενότητα να πνίγεται στο αίμα. Κάπου εκεί, νομίζω, τα μπερδεύει ο Ήγκλετον. Ορθά ορίζει την «ασυνάφεια» (απρόσμενη «αλλαγή συστήματος αναφοράς» την είχε πει ο Καίσλερ) ως βασική πηγή χιούμορ. Χάνεται, όμως, σε πληθώρα ασυναφών ορισμών, που δύσκολα τους θεωρεί κάποιος «παιγνιώδη εισαγωγή στο χιούμορ», όπως κάνει η τυπωμένη στο εξώφυλλο κριτική της εφημερίδας Guardian. Ως καλός αριστερός, ο Ήγκλετον έχει κάθε λόγο να εκθειάζει τις αναλύσεις του Μπαχτίν και να θεωρεί την ευθυμία της λαϊκής γιορτής ανατρεπτική δύναμη, αντίδοτο στην υπεροψία του αστικού χιούμορ, από το οποίο απουσιάζουν το «αγαλλιαστικό γέλιο και η αναγεννητική του δύναμη»[14]. Αλλά ως καλός πιστός, με διαλέξεις περί θρησκείας και επικρίσεις των αθεϊστικών βιβλίων του Ρίτσαρντ Ντόκινς[15], αντιλαμβάνεται επίσης ότι η φιλοσοφική διάσταση της «γελαστικής κουλτούρας» και της σκατολογίας της, ως υπέρβαση των ορίων σώματος και κόσμου, δεν τη σώζει από τη «μωρολογία» που καταδίκαζε ο απόστολος Παύλος. Εξ ου το μπέρδεμα. Ίσως γι’ αυτό ανεβοκατεβαίνει μέσα στην ιστορία, αναμιγνύοντας ονόματα φιλοσόφων και συγγραφέων, από τον Αριστοτέλη μέχρι τον Τόμας Νέιγκελ κι από τον Λουκιανό μέχρι τον Μίλαν Κούντερα, άλλοτε εγκωμιάζοντας τον Λώρενς Στερν και άλλοτε υποβιβάζοντάς τον ως προς τον Ραμπελαί, δίνοντας βάρος στις απόψεις του Σλάβοϊ Ζίζεκ, προσπερνώντας με μια υποσημείωση τον Καίσλερ ή καγχάζοντας με τον Φρόιντ και τη μελέτη του για τα ευφυολογήματα, χωρίς, τελικά, να κάνει τον αναγνώστη του σοφότερο. Τον αφήνει με την αίσθηση ότι το χιούμορ μπορεί να είναι ανατρεπτικό, αλλά να ενισχύει και το κατεστημένο, εκτονώνοντας κι εφησυχάζοντας τις μάζες. Κάτι που δεν απαιτεί «φιλοσοφία» ώστε να το αντιληφθεί κάποιος. Για τον Αλμπέρ Καμύ, το παράλογο γεννιέται από την αντιπαράθεση της ανάγκης λογικών εξηγήσεων με τη βλοσυρή σιωπή του σύμπαντος. Δύσκολα τόσο δυσχερής θέση σηκώνει αστεία. (Στην παρωδία της φράσης του Σοφοκλή, την οποία αναφέρει ο Φρόιντ: «για τους θνητούς είναι καλύτερο να μη γεννιούνται, αλλά αυτό τυχαίνει μόνο σε έναν στους εκατό χιλιάδες!», η απόγνωση συναντά έξοχα το ιλαρό της αδιέξοδο.) Για τον Ήγκλετον, αντίθετα, η κωμωδία εκπροσωπεί πανηγυρικές αποδράσεις από τη σκληρή σαφήνεια του κόσμου. Όλα εξαρτώνται από το αν ένα πικρόχολο χιούμορ, διαρκώς έτοιμο στην άκρη της γλώσσας, ισοδυναμεί με τον «οβολό» προπληρωμής του χάροντα ή αν η ευωχία του λαϊκού γλεντιού εξασφαλίζει την ατομική αθανασία μέσω της αθανασίας κοινότητας[16]. Σε ανθολόγηση μελετών που έγιναν τον 20ό αιώνα για τα είδη χιούμορ και την ψυχολογία του γέλιου, οι τίτλοι ξεπερνούσαν τους τριακόσιους∙ με τα δύο τρίτα τους μετά το 1980[17]. Πλέον, θα είναι απειράριθμοι[18]. Ίσως αυτός ο καταιγισμός να οφείλεται στην τρίτη «έκρηξη γνώσης», μεταξύ 20ού και 21ου αιώνα. Με κάθε λογής βιβλία σε εκθετική συνάρτηση, γιατί να υστερούν οι μελέτες για το χιούμορ; Μια άλλη εξήγηση θα ήταν η αμφισημία του μεταμοντερνισμού των ημερών μας (τον οποίο, παρεμπιπτόντως, ο Ήγκλετον επικρίνει, μα και τον υιοθετεί[19]). Μετά τις δυο πρώτες «εκρήξεις», όπου και διακρίθηκαν το εκλεπτυσμένο χιούμορ και τα δηκτικά ευφυολογήματα, η χοντράδα επανέρχεται με τη συμβολή των μαζών στην τρίτη «έκρηξη». Ανατρεπτική ή όχι, καταργεί κάθε διαβάθμιση του κωμικού. Η χαμένη Ατλαντίδα που, με αφορμή τον Μπαχτίν, οι αριστεροί διανοούμενοι του 1965 ανακάλυπταν στον κόσμο του Ραμπελαί και στην καρναβαλική ευδαιμονία, επιστρέφει με νέα εορταστική «πρωτομορφή»[20]: σε «ευτράπελα» fake news ή σε «αστεϊσμούς» διαπομπεύσεων στο διαδίκτυο. Ανανεώνοντας τον «γκροτέσκο ρεαλισμό», οι καλυμμένες από την αστική ευπρέπεια «οπές που οδηγούν στα βάθη του σώματος» βγαίνουν πάλι στα φόρα –στην «πλατεΐστικη ελευθεριότητα» γιορτών στις πλατείες χωριών ή πόλεων[21]–, σε μια χωρίς τέλος καρναβαλική περίοδο ψηφιακής μορφής. Πρωτότυπες ή όχι, λοιπόν, μελέτες για το χιούμορ είναι απαραίτητες σε έναν κόσμο που παράγει περισσότερους αστεϊσμούς από όσους μπορεί να καταναλώσει. Δίνουν την ευκαιρία να σκεφτούμε τη σοβαρή διάσταση των γέλιων μας. Αρκεί, έστω και αν δεν είναι σαφείς, να είναι σύντομες. Όπως εξηγούσε ο Πολώνιος στον Άμλετ: brevity is the soul of the wit. Στα περισσότερα βιβλία του, οφείλω να ομολογήσω, ο Ήγκλετον το έχει εμπεδώσει αυτό, τουλάχιστον. [1] Παρατίθεται από τον Georges Minois, Histoire du rire et de la dérision, Fayard 2000. [2] Με τη «γελωτοθεραπεία» να αποτελεί, πλέον, μέθοδο της εναλλακτικής ιατρικής. [3] Βλ. Προς Εφεσίους επιστολή, ε΄ 3. [4] Umberto Eco, Μεταξύ ψεύδους και ειρωνείας, μτφρ. Έφη Καλλιφατίδη, Ελληνικά Γράμματα 2000, σ. 86. [5] Luigi Pirandello, Η αισθητική του χιούμορ, μτφρ. Ελίνα Νταρακλίτσα, Πολύτροπον 2005, σ. 209. [6] Όπως οι Jan Bremmer - Herman Roodenburg (επιμ.) στο Η πολιτισμική ιστορία του χιούμορ, μτφρ. Γιώργος Δίπλας, Πολύτροπον 2005. [7] Όπως ο Άρθουρ Καίσλερ στο πρώτο μέρος από το: Η πράξη της δημιουργίας, μτφρ. Ιωάννα Δ. Χατζηνικολή, Χατζηνικολής 1976. [8] Όπως, χαρακτηριστικά, ο Ζίγκμουντ Φρόιντ στο περίφημο: Το ευφυολόγημα και η σχέση του με το ασυνείδητο, μτφρ. Λίνα Σιπητάνου, επιμ. Αλεξάνδρα Μακροπούλου, Πλέθρον 2009. [9] Βλ. κείμενο του Derek Brewer στο Η πολιτισμική ιστορία του χιούμορ, ό.π., σ. 129-157. [10] Το ίδιο λέει και η πολύκροτη ταινία των ημερών μας: Don’t Look Up. Όπου όλος ο καγχασμός για το καπιταλιστικό κυνήγι του κέρδους, ενώ η υφήλιος καταστρέφεται, κλείνει με την ήρεμη αποδοχή της καταστροφής από τους αγνούς ήρωες που βρίσκουν τη γαλήνη στην προσευχή (την οποία εκφωνεί ο νεαρότερος της παρέας κι άρα ο λιγότερο φθαρμένος από τον ορθολογισμό της νεωτερικότητας). [11] Δημιουργώντας και τον όρο «humour» από την ελληνική λέξη «χυμός» και την κατά τον Ιπποκράτη θεωρία περί τεσσάρων χυμών του σώματος –λευκή χολή, μαύρη χολή, αίμα και φλέγμα– οι οποίοι επηρεάζουν την ιδιοσυγκρασία και τις μεταβαλλόμενες διαθέσεις των ανθρώπων. [12] Στο εμβριθέστατο Ο Ραμπελαί και ο κόσμος του. Για τη λαϊκή κουλτούρα του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης, μτφρ. Γιώργος Πινακούλας, επιμ. Φωτεινή Ξιφαρά, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2017. [13] Κάτι που είχε εντοπίσει ο Ανρί Μπεργκσόν από το 1900 (Το Γέλιο, μτφρ. Βασίλης Τομανάς, Εξάντας 1996), επισημαίνοντας ότι τραγωδίες τείνουν να εξατομικεύουν τις ιδιότητες των ηρώων τους, ενώ οι κωμωδίες να τις υπεραπλουστεύουν, συσφίγγοντας τους δεσμούς μεταξύ των θεατών. [14] Όπως υποστηρίζει και ο Μπαχτίν, ό.π., σ. 46-47. [15] Όπως το Η περί θεού αυταπάτη, μτφρ. και επιμ. Μαρία Γιατρουδάκη, Κάτοπτρο 2007. [16] Για «καρναβαλική φωτιά που καίει τον Άδη» μιλά ο Μπαχτίν, προσάπτοντας στον ορθολογισμό του Διαφωτισμού το ότι δεν κατανόησε τον Ραμπελαί, ό.π., σ. 137-139. [17] Βλ. Jan Bremmer, Herman Roodenburg (επιμ.), Η πολιτισμική ιστορία του χιούμορ, ό.π., σ. 309-320 (πρώτη έκδοση, Polity Press, 1997). [18] Προσθέτοντας σε αυτούς και τη δική μου μελέτη για το χιούμορ του Αρκά: Πώς πάνε στον «Παράδεισο» του Αρκά (ανατρέχοντας στην ιστορία του γέλιου), Ύψιλον 2007. [19] Τον επικρίνει στο The Illusions of Postmodernism, Blackwell Publishers, 1996, αλλά τον αφήνει να διατρέχει βιβλία του όπως το Υλισμός (μτφρ. Χαράλαμπος Μαγουλάς, Θύραθεν 2020), όπου δίπλα στους Μαρξ, Νίτσε ή Βιτγκενστάιν τοποθετείται και το βαρύ πυροβολικό του μεταμοντερνισμού – Λακάν, Ντεριντά, Μπαντιού κ.ά. [20] Έτσι ονομάζει ο Μπαχτίν τη σύνδεση των περιοδικών καρναβαλικών εορτασμών με «τον κόσμο των ανώτερων σκοπών της ανθρώπινης ύπαρξης», ό.π., σ. 11. [21] Βλ. πάλι Μπαχτίν, ό.π., σ. 227.

Οι ασυνάφειες ως χιούμορ

Σύνδεση