Στον Πήτερ Μάκριτζ οφείλουμε πολλά

Φέτος, το κατά τα λοιπά ατυχές έτος 2021[1], ο Πήτερ Μάκριτζ έκλεισε τα 75 του χρόνια· και αυτό μας θυμίζει, αν χρειαζόταν υπενθύμιση, το μέγεθος της ευγνωμοσύνης που οφείλουμε σε αυτόν τον εξαίρετο λόγιο και μέντορα μετέπειτα γενεών λογίων, κυρίως, αλλά επ’ ουδενί αποκλειστικά, μέσα από τις τάξεις των διδακτορικών φοιτητών και φοιτητριών του στην Οξφόρδη. Είναι τόσα τα επιτεύγματά του, εδώ και πάνω από μισό αιώνα πλέον, που θα ήταν απρέπεια να θέλει ένα άτομο μόνο του να τα συνοψίσει. Επιτρέψτε μου να επισημάνω κάποια γνωρίσματα της modus operandi του Μάκριτζ που μου φαίνονται αξιοθαύμαστα και άξια προς μίμηση – αν και η μίμησή τους δεν είναι εύκολη. Καταρχάς, το εύρος και μόνο. Ο Μάκριτζ έχει περισσότερες από εκατό δημοσιεύσεις, η πλειονότητα των οποίων καλύπτει την περίοδο από τα μέσα του 18ου αιώνα και εξής, ενώ άλλες φτάνουν μέχρι το 1100. Εξαιτίας του χρονολογικού αυτού εύρους, ήταν επί σειρά ετών ο ιδανικός αρχισυντάκτης του περιοδικού Byzantine and Modern Greek Studies, υπεύθυνος για τη νεότερη περίοδο, και μέσω αυτού του ρόλου καθιέρωσε τα επιστημονικά πρότυπα της ακρίβειας και της πρωτοτυπίας που και ο ίδιος ενσαρκώνει. Σε αντίθεση με κάποιους διακεκριμένους συναδέλφους του, υπήρξε πάντα πρόθυμος να μαθαίνει από τους νεότερούς του και γενναιόδωρος στην αναγνώριση όσων τους οφείλει. Στη συνέχεια, φυσικά, έχουμε τη σχολαστικότητα και τη διαρκή προσήλωση του Μάκριτζ στη γλώσσα. Άλλοι είναι αρμοδιότεροι να σχολιάσουν αυτήν τη διάσταση της έρευνάς του – έρευνα η οποία, τόσο στο πνεύμα όσο και στο γράμμα, υπήρξε πάντοτε φύσει συνεργατική· ορόσημά της είναι τα κλασικά πλέον έργα αναφοράς, στα αγγλικά και σε ελληνική μετάφραση: μια περιγραφική ανάλυση της Νεοελληνικής Γλώσσας (1985)· μια μεγάλη (1997) και μια συνοπτική (2015) γραμματική (από κοινού με τον Ντέιβιντ Χόλτον και την Ειρήνη Φιλιππάκη-Warburton) και το Γλώσσα και εθνική ταυτότητα στην Ελλάδα, 1766-1976 (2009, ελληνική μετάφραση: Πατάκης 2013). Αυτή η τελευταία μελέτη επιβεβαιώνει κάτι που είχε γράψει παλιότερα ο Μάκριτζ: «Πιστεύω πράγματι ότι φιλολογική ανάλυση ενός έργου δεν μπορεί να γίνει χωρίς την αρωγή της γλωσσολογίας». Η εν λόγω μελέτη της γλώσσας και της εθνικής ταυτότητας, πάνω και πέρα από την ιδιαίτερη αξία της για όσους μελετούν την ιστορία της ελληνικής και για όσους ασχολούνται με τις νεοελληνικές ιδεολογίες, αποτελεί επίσης απαραίτητο συμπλήρωμα στις ιστορίες μας της λογοτεχνίας. Δίνοντας ιδιαίτερη προσοχή στους τρόπους που η λογοτεχνία όχι μόνο διαμορφώνεται από αλλά και διαμορφώνει το Γλωσσικό Ζήτημα, ο Μάκριτζ επιτρέπει στον μελετητή της λογοτεχνίας να αξιολογήσει με πραγματισμό και αντικειμενικότητα τις διάφορες, άλλοτε ευπρόσδεκτες και άλλοτε ανεπιθύμητες, εξελίξεις, εξετάζοντας τόσο μείζονες όσο και παραγνωρισμένες μορφές της λογοτεχνίας. Ανοίγει έτσι το έδαφος για μια πιο σύνθετη κατανόηση ορισμένων από τους λογοτέχνες που τράβηξαν περισσότερο το ενδιαφέρον του Μάκριτζ στη διάρκεια της σταδιοδρομίας του: του Σολωμού, του Καβάφη, του Βιζυηνού, του Παπαδιαμάντη. Πολλές πτυχές του Γλωσσικού Ζητήματος επαναπλαισιώνονται και συχνά απομυθοποιούνται· και, μολονότι η στάση του ίδιου του Μάκριτζ είναι ξεκάθαρη –και απέναντι στον πνευματικό πατέρα της σύγχρονης Ελλάδας, τον Αδαμάντιο Κοραή, αξιοσημείωτα αποστασιοποιημένη– καταγράφει πιστά και αποτιμά με σύνεση ένα πλήθος από διάφορες αυθεντίες και θέσεις, αποφεύγοντας τη μεροληψία που συνόδευε στο παρελθόν τα ζητήματα αυτά. Όπως και σε όλο το έργο του, είναι ανοιχτός σε διάφορες εκδοχές της ελληνικότητας. Για τον Μάκριτζ, η γεωγραφική γλωσσική ποικιλία είναι πηγή μεγάλου πολιτισμικού πλούτου και εκφραστικότητας, είτε πρόκειται για διάλεκτο (περιλαμβανομένων των Ρομέικων και της Κυπριακής Ελληνικής) είτε για τοπικές ταυτίσεις και προσεταιρισμούς (σαλονικιώτικα, κρητικά, κ.λπ.). Μια τόσο έγκυρη μελέτη όσο η Γλώσσα και εθνική ταυτότητα στην Ελλάδα δεν χαρακτηρίζεται μόνο από την ευρύτητα των πηγών της, αλλά και από αφομοιωτική ικανότητα υψηλού επιπέδου. Το έργο του Μάκριτζ διακρίνεται από την ικανότητά του της σύνθεσης, της απλοποίησης και της περιπλοκής – ανάλογα τι ταιριάζει κάθε φορά. Είναι χαρακτηριστικά και ωφέλιμα όσα είπε σε ένα συνέδριο προς τιμήν του το 2017 (δημοσιευμένο πλέον ως Μα τι γυρεύουν οι ψυχές μας ταξιδεύοντας; Αναζητήσεις και αγωνίες των Ελλήνων λογοτεχνών του Μεσοπολέμου (1918-1939) [Νεφέλη 2018]), όπου ο Μάκριτζ, στοχαζόμενος την περίοδο του μεσοπολέμου, παραινούσε τη νέα γενιά να αφήσει κατά μέρος δύο κριτικούς όρους καθιερωμένους από παλιά. Η «μυθική μέθοδος» και ο «εσωτερικός μονόλογος», τους προέτρεψε, ταλανίζουν κάθε συζήτηση στα πεδία του μυθικού συμβολισμού και της αφηγηματικής φωνής στα ελληνικά γράμματα του εικοστού αιώνα, δύο πεδία στα οποία η συμβολή του Μάκριτζ υπήρξε εμπεριστατωμένη και λεπτομερής. Η κριτική του ματιά είναι εμφανής στις υποδειγματικές εκδόσεις, που έγιναν έργα αναφοράς, των δύο καλύτερων μυθιστορημάτων του Κοσμά Πολίτη, Eroïca (1982, και Στου Χατζηφράγκου (1988). Το πρώτο μυθιστόρημα αγαπήθηκε πολύ, αλλά ήταν επιρρεπές σε ιμπρεσιονιστικές παρερμηνείες: Ο Μάκριτζ, αντλώντας από προγενέστερες δικές του μελέτες (ακόμη και από τη διδακτορική του διατριβή του 1972), φτιάχνει έναν δεξιοτεχνικό και διαυγή οδηγό για να μας καθοδηγήσει στις ποικίλες συμβολικές δομές και τη λεπτή ειρωνεία του κειμένου. Ο Κοσμάς Πολίτης, ο προσεκτικός μελετητής του Τζόυς, περνούσε επιτέλους από λεπτομερή κριτική αποτίμηση, του είδους που είχε ρίξει φως στον ιρλανδό συγγραφέα. Aκόμη περισσότερο ίσως, το δεύτερο μυθιστόρημα, προϊόν των ύστερων χρόνων του Κοσμά Πολίτη, παραμελημένο ίσως εξαιτίας της επώδυνης μνημόνευσης της καταστροφής της Σμύρνης το 1922, αναλύεται από τον Μάκριτζ με τρόπο που βοηθά πολλαπλώς μια εντελώς νέα ανάγνωση αυτού του αριστουργήματος. Εφαρμόζοντας για μια ακόμη φορά τα τεχνικά εργαλεία της αφηγηματολογίας του Ζεράρ Ζενέτ (εδώ αναγνωρίζει γενναιόδωρα το χρέος του σε μια μελετήτρια της επόμενης γενιάς, τη Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη), ο Μάκριτζ καθοδηγεί τον αναγνώστη μέσα σε έναν ολόκληρο χώρο. Όπως επισημαίνει, πρόκειται για κατεξοχήν μυθιστόρημα του χώρου, και ο Μάκριτζ χαρτογραφεί τον φυσικό χώρο του μυθιστορήματος με ακρίβεια γεωγραφική και ιστορική. Όμως το κάνει αυτό με συνείδηση πάντα ότι το μυθιστόρημα δεν είναι τεκμήριο: οι αναφορές του, η γλώσσα του (ο αναγνώστης υποβοηθείται από γλωσσάρι) και όλοι οι χαρακτήρες είναι δημιουργήματα του νου ενός ταλαντούχου συγγραφέα. Κλείνοντας την πλούσια Εισαγωγή του, ο Μάκριτζ αποφαίνεται γλαφυρά: «το ίδιο το κείμενο μιμείται το χώρο στον οποίο αναφέρεται, με τους φαρδιούς κεντρικούς δρόμους και το λαβύρινθο από μικρά σκολιά σοκάκια. Σ’ αυτό το χώρο ο αφηγητής είναι ξεναγός, εμείς οι περιηγητές». Το ίδιο μπορεί να ειπωθεί και για μερικούς από τους άλλους συγγραφείς μυθοπλασίας που θαυμάζει περισσότερο Μάκριτζ και που μάλιστα τον ενέπνευσαν να τους μεταφράσει στα αγγλικά, μεταξύ άλλων τον Βιζυηνό, τον Παπαδιαμάντη και τον Γιώργο Ιωάννου. Η προσοχή του Μάκριτζ στη λεπτομέρεια εκτείνεται πολύ πέρα από τον γραπτό λόγο και περιλαμβάνει realia. Αυτό αποδεικνύεται υπέροχα στο ηλεκτρονικό βιβλίο του, The Crete of R.M. Dawkins (1903-1919) [https://dawkinscrete.mml.ox.ac.uk/]. Οι τόποι όπου άκμασε η ελληνική ζωή (η οποία, στην περίπτωση της Μικράς Ασίας, έχει πια εξαφανιστεί) γοητεύουν τον Μάκριτζ, ο οποίος –είτε ως μελετητής είτε ως δεινός περιπατητής που έχει διασχίσει το μεγαλύτερο μέρος του ελληνόφωνου κόσμου– δεν κατοικεί σε έναν κόσμο εξαϋλωμένων κειμένων. Τα παραπάνω υποδηλώνουν ίσως μια κάποια αποστροφή προς τη θεωρία της λογοτεχνίας. Ο ίδιος έχει πει: «Πιστεύω ότι πολλές φορές η θεωρία της λογοτεχνίας προχωρεί σε υπερβολικές γενικεύσεις». Βλέποντας τον όγκο της ασάφειας και της τεχνικής ορολογίας να σκεπάζουν έναν συγγραφέα όπως ο Καβάφης, ποιος μπορεί να το αμφισβητήσει; Όμως ταυτόχρονα ο Μάκριτζ υπήρξε πρωτοπόρος στη νηφάλια χρήση αφηγηματολογικών και γλωσσολογικών προσεγγίσεων στο ξέμπλεγμα των κειμένων εκείνων που προκαλούν έντονη συναισθηματική εντύπωση ακόμη και πριν γίνουν πλήρως κατανοητά, μα που αξίζουν συστηματική ανάλυση με τα καλύτερα εργαλεία που μπορούμε να βρούμε. Δεν υπάρχει Σχολή Μάκριτζ – οι μαθητές του διαφέρουν πολύ μεταξύ τους, τόσο στη θεματολογία όσο και στο ύφος, όπως έδειξε ξεκάθαρα μια συνάντηση προς τιμήν του στην Οξφόρδη το 2007. Όμως όλοι οι μαθητές του και όλοι όσοι έχουν διαβάσει το έργο του αισθάνονται ότι έχει ενισχυθεί η αίσθησή τους της λεπτομέρειας και μεγαλώσει η αφοσίωσή τους στη ξεκάθαρη έκθεση. Ο Μάκριτζ πάντα είχε επίγνωση ότι τα βιβλία γράφονται από αληθινούς ανθρώπους. Όταν έγραφε τη διδακτορική διατριβή του είχε την τύχη να συναντήσει πολλούς από τους εκλεκτότερους Έλληνες συγγραφείς· αυτό προφανώς τον διαμόρφωσε. Και η φιλία του με συγγραφείς της σύγχρονης εποχής είναι εξίσου ισχυρή: ο Μάκριτζ έχει μεταφράσει με ζέση ποιητές όπως ο Τίτος Πατρίκιος και ο Χάρης Βλαβιανός. Από τους νεκρούς Έλληνες ποιητές ξεχωρίζουν για τον Μάκριτζ προπάντων ο Σολωμός, ο Καβάφης και ο Σεφέρης. Οι σχετικές μελέτες του περιελήφθησαν σε ένα πυκνό τόμο αφού πολλές μεταφράστηκαν από τα αγγλικά και αναθεωρήθηκαν εκτενώς: Εκμαγεία της ποίησης (Εστία, 2008). Όποιος ενδιαφέρεται σοβαρά για οποιονδήποτε από τους τρεις ποιητές, πρέπει να διαβάσει αυτόν τον τόμο. Επιτρέψτε μου να θίξω δύο από τα πλέον διαφωτιστικά γνωρίσματά του όσον αφορά τον Καβάφη και τον Σεφέρη. Η προσοχή με την οποία αναλύει ο Μάκριτζ τον Αλεξανδρινό χαρακτηρίζεται, όπως θα περιμέναμε, από βαθιά λεπτομέρεια και σαφήνεια στην εξήγηση. Στην εκ του σύνεγγυς ανάγνωσή του υποδεικνύει τους δεσμούς μεταξύ ποιημάτων (για παράδειγμα, διαβάζει τον «Ήλιο του απογεύματος» σε αντιπαραβολή με «Τα άλογα του Αχιλλέως») και διευρύνει ως εκ τούτου την αντίληψη της ποιητικής εξέλιξης του Καβάφη και την αίσθηση που έχουμε για τη συνοχή του έργου του. Ομοίως, αναδεικνύει με τρόπο απολύτως πειστικό και εμπνευσμένο τα κρυμμένα λογοπαίγνια και τα ηχητικά μοτίβα στον Καβάφη. Ξεχωρίζει η μελέτη «Στιχουργία και νόημα στον Καβάφη»: μια έγκυρη συμβολή με όλες τις αρετές της σαφήνειας. Είναι ανυπέρβλητη, απάλλαξε από περιττά βάσανα τις επόμενες γενεές μελετητών και διέλυσε πολλές προκαταλήψεις. Τέλος, όσον αφορά τον Καβάφη, δεν πρέπει να ξεχνάμε την εξαίρετα πυκνή εικοσασέλιδη εισαγωγή του στην έκδοση και μετάφραση του Oxford World’s Classics (2007): το απόσταγμα τόσης γνώσης σε μια μικρή πυξίδα προϋποθέτει ωριμότητα σκέψης και σεβασμό στον γενικό αναγνώστη. Η στήριξη του Μάκριτζ σε αυτήν την πολύτιμη μετάφραση του Ευάγγελου Σαχπέρογλου αποτέλεσε μείζονα συμβολή στην καλύτερη κατανόηση του Καβάφη παγκοσμίως. Και οι βελτιώσεις που επέφερε ο Σαχπέρογλου στην ιδιωτική έκδοση 154 Poems (Αθήνα 2003) είναι τόσο πολλές, που εικάζω ότι ο Μάκριτζ έπαιξε και εδώ σημαντικό ρόλο. Όσον αφορά την αμιγώς φιλολογική μελέτη, το μεγαλύτερο έργο αγάπης του Μάκριτζ τα τελευταία χρόνια είναι ο Σολωμός. Το δοκίμιο «Η σχέση ιστορίας και αφήγησης στον “Κρητικό”», που πρωτοδημοσιεύτηκε το 1984, είναι θεμελιώδες για την κατανόηση του ποιήματος που ο Πολυλάς, απεγνωσμένος, χαρακτήρισε «Απόσπασμα». Και ο υποφαινόμενος δεν θα μπορούσα να βρω καταλληλότερο άρθρο για να εγκαινιάσω, μια δεκαετία αργότερα, το περιοδικό Dialogos: Hellenic Studies Review από το άρθρο του Μάκριτζ «Dionisio Salamon/Διονύσιος Σολωμός: Η ποίηση ως διάλογος ανάμεσα στις γλώσσες» (1994). Το άρθρο αυτό εξερευνά τη φύση και τα επακόλουθα της διγλωσσίας του Σολωμού κατά τρόπο όχι απλώς πειστικό, αλλά θεμελιώδη για τις μετέπειτα μελέτες του Μάκριτζ για τον Σολωμό υπό το πρίσμα των τρομακτικά άτακτων Αυτόγραφών του. Καμία ανάλυση του σπουδαίου ποιητή δεν θα είναι ποτέ οριστική· αλλά, και πάλι, είναι ένδειξη της αποφασιστικότητας του Μάκριτζ ότι γράφει Ελεύθεροι Πολιορκισμένοι διότι αυτό έγραψε ο Σολωμός και ένδειξη της εγκυρότητας των αναλύσεών του το ότι αντιμετωπίζει και ξεδιαλύνει τόσες δυσκολίες. Τα εκδοτικά προβλήματα που παρουσιάζει το έργο του Σολωμού είναι σε μεγάλο βαθμό τεχνικά και αφορούν πλήθος λεπτομερειών (στα ιταλικά όσο και στα ελληνικά). Μέγιστη υπομονή απαιτείται για το ξεκαθάρισμά τους. Νομίζω πάντως ότι ο Μάκριτζ θα ενστερνιζόταν τα λόγια της περίφημης ιστορικού και κριτικού Ρόζμοντ Τουβ (Rosemond Tuve) που έγραψε στη μελέτη της για τον μεταφυσικό άγγλο ποιητή Χέρμπερτ: «Και ποιοι είμαστε εμείς που ο χρόνος δεν μας φτάνει για να καταλάβουμε τον George Herbert;». Αλλά η συμβολή του Μάκριτζ στο πεδίο αυτό δεν εξαντλείται στις 200 επιβλητικές σελίδες των Εκμαγείων της ποίησης τις αφιερωμένες στον Σολωμό. Διαφωτιστικό είναι, για παράδειγμα, ένα κλασικό άρθρο του, «The structure of the oral decapentasyllable» (1990· αποστάγματα των ερευνών του περιέχονται και σε μια σύντομη μελέτη του για το ευρύ κοινό (1989, ελληνική μετάφραση: Διονύσιος Σολωμὀς, Εκδόσεις Καστανιώτη 1995). Ο Μάκριτζ επιμελήθηκε εκ νέου τα περισσότερα από τα μείζονα κείμενα του Σολωμού για τις μεταφράσεις που τα συνοδεύουν στον τόμο The Free Besieged and Other Poems (2000, 2η αναθεωρημένη έκδοση 2015). Ο διεθνής αναγνώστης διαθέτει τώρα την καλύτερη δυνατή εισαγωγή –σε μόλις 93 σελίδες– στον μεγαλύτερο και πιο δύσκολο ποιητή της Ελλάδας. Το έργο του Μάκριτζ για τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία χαρακτηρίζεται από μεθοδικότητα και ρωμαλέα ακεραιότητα. Όμως ταυτόχρονα διαπνέεται από το πάθος που του δίνει η πεποίθηση ότι οι Έλληνες αξίζουν να γίνουν περισσότερο γνωστοί σε όλο τον κόσμο και να κατανοηθούν καλύτερα. Στον Πήτερ Μάκριτζ, ή, χαριτολογώντας, στον Πέτρο Μακρίδη, οι μελετητές, οι φιλέλληνες, οι ίδιοι οι Έλληνες οφείλουν πάρα πολλά. — Μετάφραση: Σπύρος Α. Μοσχονάς [1] Το άρθρο του καθηγητή Ντέιβιντ Ρικς φέρει ημερομηνία 24 Ιουνίου 2021.

Στον Πήτερ Μάκριτζ οφείλουμε πολλά

Σύνδεση