Πήτερ Μάκριτζ: Ο νηφάλιος και διορατικός μελετητής της γλώσσας μας

Ο Πήτερ Μάκριτζ είναι αδιαμφισβήτητα κορυφαίος νεοελληνιστής. Ο όρος αυτός είναι παραγνωρισμένος και παρεξηγημένος. Τα παλαιότερα λεξικά της Πρωίας και του Δημητράκου δεν λημματοποιούν καν τη λέξη, όπως, παραδόξως δεν υπάρχει ούτε στο Νέο ελληνικό λεξικό της σύγχρονης δημοτικής γλώσσας (1995) του Εμμ. Κριαρά, ο οποίος υπήρξε, εκτός των άλλων, λαμπρός νεοελληνιστής. «Ιδανικός», τρόπος του λέγειν, νεοελληνιστής είναι ο επιστήμονας που μελετά σε αρμονική αναλογία τη νεοελληνική γλώσσα και λογοτεχνία. Στην ουσία, καλός νεοελληνιστής είναι όποιος έχει μπει πρώτα απ’ όλα στα βαθιά νερά της ελληνικής γλώσσας στη διαχρονική της πορεία, μελετά τους μηχανισμούς λειτουργίας της σε όλα τα επίπεδα ανάλυσης, ανακαλύπτει τον σημασιολογικό της πλούτο, για να καταλήξει σε υφολογικές αξιολογήσεις που αποτελούν καθοριστικό παράγοντα για την αποτίμηση του λογοτεχνικού έργου. Οι λεγόμενοι «ξένοι» μελετητές της γλώσσας μας χαρακτηρίζονται έτσι με την έννοια ότι προέρχονται ή κατάγονται από διαφορετική χώρα, οι περισσότεροι όμως από αυτούς γνωρίζουν καλύτερα από ορισμένους γηγενείς τη γλώσσα, τη λογοτεχνία, την ιστορία και γενικά τον πολιτισμό μας.[1] Ο Μάκριτζ αποδεικνύεται στην πράξη ότι είναι, επίσης, εξαιρετικός γλωσσολόγος, με την έννοια ότι έχει μελετήσει ιδιοφυώς τη νεοελληνική γλώσσα σε συγχρονικό επίπεδο, αλλά και σε διαχρονικό ως ιστορικός της, καθώς ερεύνησε σε βάθος το γλωσσικό ζήτημα. Στον Πρόλογο της Αγγλικής έκδοσης προκαταλαμβάνει ο ίδιος τους αναγνώστες του βιβλίου με την επισήμανση (σ. 29) ότι «ίσως θεωρηθεί τόλμημα να δημοσιεύει περιγραφική μελέτη της νεοελληνικής γλώσσας κάποιος, που δεν είναι ειδικά γλωσσολόγος, όπως εννοούμε σήμερα τον όρο, αλλά φιλόλογος». Ο συγγραφέας, ως «φιλόλογος μελετητής της νεοελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας» διαπίστωσε το χάσμα που υπήρχε ανάμεσα στη γλώσσα της νεοελληνικής λογοτεχνίας και την κοινή νεοελληνική, όπως αντικατοπτρίζεται στο λεξιλόγιο, ιδιαίτερα στη μορφολογική πολυτυπία. Αυτή η διαπίστωση αποτέλεσε την αφορμή να εντρυφήσει περισσότερο στους μηχανισμούς λειτουργίας της γλώσσας σε καθαρά χρηστικό επίπεδο και να δείξει στην πράξη ότι στη νεοελληνική γλώσσα δεν επικρατεί «γλωσσικό χάος», όπως υποστήριζαν ορισμένοι. Ο τίτλος του γλωσσολόγου δεν κατακτιέται με ένα τυπικό διδακτορικό στο αχανές πεδίο αυτής της επιστήμης ή με αυτοπροσδιορισμό, όπως κάνουν μερικοί. Ο επιστήμονας γενικά, ανεξάρτητα από γνωστικό αντικείμενο, δοκιμάζεται διαρκώς και αξιολογείται με βάση το παραγόμενο ερευνητικό του έργο και την απήχηση που έχει στους ομοτέχνους του, στους εκπαιδευτικούς και το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Η μονομέρεια της εξειδίκευσης, ιδιαίτερα συχνή στις θετικές επιστήμες, αποστερεί τον ερευνητή από την καθολική θεώρηση των πραγμάτων, η οποία είναι απαραίτητη ιδιαίτερα στις επιστήμες του ανθρώπου. 1. Η περιγραφική ανάλυση της Νεοελληνικής Εννέα χρόνια μετά την καθιέρωση της δημοτικής ως επίσημης γλώσσας στην εκπαίδευση ήρθε το βιβλίο του Πήτερ Μάκριτζ, The Modern Greek Language. A Descriptive Analysis of Standard Modern Greek [Η νεοελληνική γλώσσα. Περιγραφή και ανάλυση της νεοελληνικής κοινής], Oxford University Press, Οξφόρδη 1985, να ταράξει τα λιμνάζοντα νερά της γραμματικής ανάλυσης της κοινής νεοελληνικής. Η αγγλική έκδοση γνώρισε μεγάλη επιτυχία. Τον Ιανουάριο του 1990 κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Πατάκη μετάφραση του έργου, το οποίο έκανε μεγάλη αίσθηση και στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό.[2] (Οι παραπομπές γίνονται σ’ αυτήν εδώ την έκδοση). Από το πρωτοποριακό αυτό βιβλίο θα σχολιάσω ορισμένα θέματα που δείχνουν το στέρεο θεωρητικό υπόβαθρο, τη νηφαλιότητα και τη διορατικότητα ενός πολύγλωσσου ερευνητή ο οποίος είδε τη νεοελληνική γλώσσα ως εξωτερικός παρατηρητής που πέρασε όλα τα στάδια εκμάθησής της ως ξένης γλώσσας, να την κατακτήσει σε βάθος και κατόπιν να τη μελετήσει με την άνεση του φυσικού ομιλητή και να την περιγράψει με ακρίβεια και αντικειμενικότητα. Ο Μάκριτζ στηρίχτηκε σε σωστές βάσεις για να περιγράψει τη γλώσσα: αντικείμενο της έρευνάς του υπήρξε η γλώσσα που μιλούν και γράφουν οι κύριοι φορείς της κοινής γλώσσας: απόφοιτοι της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης που γεννήθηκαν και μεγάλωσαν στην Αθήνα. Παράλληλα δημιούργησε ένα κειμενικό σώμα (σ. 27) «από δημοσιεύματα εφημερίδων και περιοδικών και από εγγραφές ραδιοφωνικών ή τηλεοπτικών εκπομπών και δειγμάτων από ζωντανή ομιλία και από συζητήσεις». Η προφορική ομιλία απεικόνιζε τη γλωσσική πραγματικότητα καθώς οι ομιλητές δεν γνώριζαν ότι τη δεδομένη χρονική στιγμή η συνομιλία τους αποτελούσε αντικείμενο έρευνας. Η χρήση ερωτηματολογίων έδειξε τις προτιμήσεις των ομιλητών για συγκεκριμένες γλωσσικές εξωτερικεύσεις. Έχοντας διαπιστώσει τον «έντονα κανονιστικό χαρακτήρα της γλωσσικής διδασκαλίας στην Ελλάδα», ο συγγραφέας του βιβλίου απέφυγε να θέσει απευθείας ερωτήματα στα υποκείμενα της έρευνάς του για να δηλώσουν ποια μορφή της γλώσσας τους χρησιμοποιούν για το λόγο ότι συχνά αυτοδιαψεύδονται. Άλλη λέξη ή άλλο μορφολογικό τύπο χρησιμοποιούν συχνά στην αυθόρμητη ομιλία τους και άλλα προκρίνουν ως «ορθότερα» ή «καλύτερα» όταν καλούνται να απαντήσουν σε σχετικά ερωτηματολόγια. Ο συγγραφέας παρουσίασε τις βασικές αρχές του βιβλίου πριν από την έκδοσή του με στόχο να λάβει την αναγκαία ανατροφοδότηση από τους ειδικούς.[3] Ελεύθερος από πολιτικές και ιδεολογικές σκοπιμότητες, ο Μάκριτζ δηλώνει ότι θα ασχοληθεί με την «Κοινή Νέα Ελληνική» (Standard Modern Greek), χαρακτηριστικό γνώρισμα της οποία είναι (σ. 38) «η συνύπαρξη φωνολογικών, μορφολογικών και λεκτικών στοιχείων από τη Δημοτική και την Καθαρεύουσα». Απορρίπτει τη θέση ότι πρόκειται για «σύνθεση» δύο μορφών γλώσσας, θεωρώντας ότι η κοινή γλώσσα είναι «αποτέλεσμα εμβολιασμού λογίων στοιχείων πάνω στον κορμό της λαϊκής γλώσσας». Η μονομερής έρευνα των διαλέκτων, όπως αποτυπώνεται στη γλωσσολογική βιβλιογραφία του Δικαίου Βαγιακάκου,[4] οφείλεται κατά τον συγγραφέα σε μια εθνική και πολιτική αναγκαιότητα: Έπρεπε να αποδειχτεί ότι (σ. 38) «όχι μόνο οι “αλύτρωτοι Έλληνες” μιλούσαν ελληνικά, αλλά και ότι από μια άποψη η γλώσσα τους είχε μια στενότερη συγγένεια με τα αρχαία ελληνικά παρ’ ότι η γλώσσα που μιλούσαν οι “παλιολαδίτες”». Ο συγγραφέας διαπιστώνει ότι οι μελετητές άργησαν να συνειδητοποιήσουν ότι υπάρχει μια κοινή νεοελληνική γλώσσα για την οποία δεν είχε σαφή εικόνα ούτε ο Γ. Χατζιδάκις. Και ως προς το θέμα αυτό καθοριστική υπήρξε η συμβολή των «ξένων» ερευνητών. Στην 3η έκδοση (1917) της Γραμματικής του ο H. Pernot, Grammaire de grec modern (langue parlée) διαφαίνεται η μεταστροφή του διαπρεπούς Γάλλου νεοελληνιστή από την ψυχαρική αντίληψη περί γλώσσας στη ρεαλιστικότερη περιγραφή της. Οι καίριες επισημάνσεις του συγγραφέα φέρνουν στην επιφάνεια ιστορικές και κοινωνιογλωσσολογικές παραμέτρους, καθοριστικές για τις γλωσσικές εξελίξεις, τις οποίες ορισμένοι Έλληνες γλωσσολόγοι υποβάθμιζαν ή δεν ελάμβαναν καθόλου υπόψη τους. Η ακόλουθη παρατήρηση του Μάκριτζ είναι ενδεικτική: «Έχω την εντύπωση ότι πριν από το μεσοπόλεμο θα ήταν δύσκολο να μελετήσουν οι γλωσσολόγοι την ΚΝΕ [Κοινή Νεοελληνική] για τον απλό λόγο ότι σχεδόν δεν είχε δημιουργηθεί. Από το 1912 ως το 1923 η επικράτεια και ο πληθυσμός της Ελλάδας είχαν διπλασιαστεί και είχαν έρθει στην Ελλάδα εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες από την Τουρκία. Οι δύο ομάδες (παλιολαδίτες και τουρκομερίτες) έπρεπε να συνεννοούνται μεταξύ τους κι έτσι έγινε η κοινή γλώσσα τέτοια, πάνω-κάτω, που την ξέρουμε σήμερα» (σσ. 39-40). Ο συγγραφέας αναδεικνύει τη θέση του Κώστα Ταχτσή,[5] ο οποίος «ήξερε και ένιωθε τη νεοελληνική γλώσσα όσο λίγοι», ότι η μικροαστική τάξη «επωμίστηκε το δύσκολο έργο του συγκερασμού της γλώσσας του χωριού –απ’ το οποίο καταγόταν και η ίδια– με τη γλώσσα των αστικών κέντρων την οποία επέβαλε μια μικρή ομάδα εξουσίας, καθώς και του συγκερασμού της δημοτικής με την καθαρεύουσα». Το Τρίτο στεφάνι, πρωτοποριακό μυθιστόρημα που είχε πλήρως απαξιωθεί όταν πρωτοεμφανίστηκε (1962), αποτυπώνει, έστω και με δόση υπερβολής, μια γλωσσική πραγματικότητα που δεν ήθελε να παραδεχτεί η καθεστηκυία τάξη. Το βιβλίο αυτό αποκτά ιδιαίτερη σημασία γιατί γράφτηκε σε μια εποχή που η κοινή νεοελληνική δεν είχε αποτυπωθεί σε κατάλληλα βιβλία αναφοράς, λεξικά και γραμματικές. Ο Μάκριτζ είναι απόλυτα σαφής: «Η Γραμματική Τριανταφυλλίδη –και οι γραμματικές που βασίζονται σ’ αυτήν– είναι ρυθμιστική και όχι περιγραφική. Στο θέμα αυτό επανέρχεται. Καταγράφει περιπτώσεις διπλοτυπιών (άσχημος-άσκημος, κάθονταν-καθόντουσαν, εάν-αν), παρατηρεί εμφανή τάση «υπερδημοτικοποίησης»[6] σε πολλά γραπτά κείμενα, ιδίως σε λογοτεχνικά και δημοσιογραφικά για να καταλήξει στη διαπίστωση ότι «μέχρι το 1974 τα γλωσσικά μαθήματα στα ελληνικά σχολεία είχαν κατορθώσει ώστε οι απόφοιτοί τους να έχουν πολύ στενούς γλωσσικούς ορίζοντες»[7]. Με επίκεντρο διδασκαλίας την αρχαία Ελληνική και την καθαρεύουσα απαξιώθηκε στην πράξη η ζωντανή λαϊκή γλώσσα με αποτέλεσμα πολλοί Έλληνες «να έχουν ένα πολύ περιορισμένο λεξιλόγιο και να μην παραδέχονται πια (και να καταλαβαίνουν με δυσκολία) τους λαϊκούς γλωσσικούς τύπους που συνηθίζονται στη νεοελληνική ποίηση και πεζογραφία». Κατά τον Μάκριτζ η αρχαιοπληξία και ο καθαρευουσιάνικος βερμπαλισμός οδήγησαν σε ποικίλα αδιέξοδα. Η προτροπή του Μάκριτζ, εδώ και τόσες δεκαετίες, είχε εντυπωθεί από τότε στο μυαλό μου: «Καλύτερα να λείπουν οι καβγάδες για το τι πρέπει να λέμε και να γράφουμε, και να μελετήσουμε τη γλώσσα όπως μιλιέται και γράφεται»[8]. Αυτή τη βασική αρχή, την οποία εφάρμοσε στο βιβλίο του, ακολούθησε και το Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών. Στο υπό εξέταση έργο Η νεοελληνική γλώσσα. Περιγραφή και ανάλυση της νεοελληνικής κοινής ορίζει με εντυπωσιακή πυκνότητα τη Νεοελληνική Κοινή (ΝΕΚ), στις σελίδες 54-57. Σε αντίθεση με την κρατούσα τότε άποψη, ο Μάκριτζ πιστεύει ότι η δημοτική, με την αυστηρή έννοια του όρου, «η παραδοσιακά λαλούμενη χωρίς την επήρεια της καθαρεύουσας, όσο κι αν φανεί παράδοξο, είναι πρώτα και κύρια γλώσσα γραφόμενη». Επανέρχεται στον ρυθμιστικό χαρακτήρα της γραμματικής Τριανταφυλλίδη με τη διαπίστωση ότι δεν βασίζεται στην ομιλούμενη γλώσσα, αλλά στηρίζεται πιο πολύ στο δημοτικό τραγούδι και τη νεοελληνική λογοτεχνία. Πριν από 36 χρόνια διαπίστωνε ότι δεν ήταν όλοι οι Έλληνες ικανοποιημένοι από την τότε γλωσσική κατάσταση. Υπήρχαν τότε νοσταλγοί της διγλωσσίας οι οποίοι επεδίωκαν με κάθε τρόπο να προστατέψουν τη γλώσσα και να αποτρέψουν την εισβολή ξένων λέξεων. Από το πλήθος των περιγραφών της Νεοελληνικής θα επιμείνω σε λίγες περιπτώσεις που δείχνουν πόσο πραγματιστής είναι ο συγγραφέας του βιβλίου. Το κεφάλαιο «Η μεταβατικότητα στα ρήματα» (154-161) καθιστά σαφή τον ουτοπικό χαρακτήρα αυστηρής ένταξης των ρημάτων στις κατηγορίες μεταβατικά (αγοράζω), αμετάβατα (κρυώνω) και συνδετικά (είναι, γίνομαι). Υπάρχουν ρήματα τα οποία με κριτήριο τη χρήση ανήκουν και στις τρεις περιπτώσεις. Το δουλεύω μπορεί να είναι μεταβατικό (ο αγγειοπλάστης δουλεύει τον πηλό), αμετάβατο (δουλεύει από παιδί) ή συνδετικό (δουλεύει ντελιβεράς). Υπάρχουν ρήματα που κανονικά είναι αποθετικά, χρησιμοποιούνται όμως ως ενεργητικά, όπως δείχνει το παράδειγμα: ο υπουργός δεν παραιτήθηκε, τον παραίτησαν (: τον εξανάγκασαν σε παραίτηση). Ο Μάκριτζ πραγματεύεται με διδακτικά πρόσφορο τρόπο ένα από τα δυσκολότερα για μη φυσικούς ομιλητές κεφάλαια διδασκαλίας της νεοελληνικής γραμματικής, το «ποιόν ενέργειας»: «τρόπος ενέργειας ή όψη του ρήματος (aspect)» (σσ. 169-200). Στο παράδειγμα: Μπορείς να ’ρθεις όποτε θέλεις δηλώνεται συνοπτική ενέργεια (μια φορά), ενώ στο παράδειγμα: Μπορείς να ’ρχεσαι όποτε θέλεις η ενέργεια είναι εξακολουθητική. Σπάνια ο ξένος που μαθαίνει Ελληνικά μπορεί να καταλάβει τη διαφορά αυτή. Στην Αγγλική και οι δύο περιπτώσεις μεταφράζονται κατά τον ίδιο τρόπο: you may come whenever you like. Ο Πήτερ Μάκριτζ με τον Ρόντρικ Μπήτον, Λονδίνο 2018. Τα δύο τελευταία κεφάλαια του βιβλίου, που αναφέρονται στο λεξιλόγιο και το ύφος (σσ. 424-487), δείχνουν το σπινθηροβόλο και στοχαστικό πνεύμα του συγγραφέα ο οποίος αναζητά επίμονα και ανακαλύπτει πολλά μυστικά της ελληνικής γλώσσας. Τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει επιβεβαιώνουν το οξύ γλωσσικό του αισθητήριο το οποίο άσκησε επιμελώς δίνοντας έμφαση στον παραμελημένο προφορικό λόγο και την ανανεωτική δύναμη της λογοτεχνικής γλώσσας. Αποδίδει τον δίκαιο έπαινο στους λογίους, κυρίως του 19ου αιώνα, για το μέγα επίτευγμά τους, το οποίο δεν αναγνώρισαν οι μεταγενέστεροι στο βαθμό που θα έπρεπε, να εισαγάγουν χιλιάδες λέξεις του επιστημονικού λεξιλογίου με επιτυχή μετάφρασή τους με βάση την αρχαία Ελληνική. Ελάχιστοι υποπτεύονται ότι το ρήμα ταχυδρομώ, το οποίο στην αρχαιότητα σήμαινε «τρέχω γρήγορα», αποτελεί μεταφραστικό δάνειο του γαλλικού poster και ότι ο ταχυδρόμος αντικατέστησε το ιταλικό ποστάλης. Ο Μάκριτζ καταγράφει αρχαίες λέξεις με νέα σημασία, όπως: αεροπόρος, αλληλογραφία, βιομήχανος, θερμοκρασία, τελωνείο, υπάλληλος, υπουργός. Νεόπλαστες είναι οι λέξεις: δημοσιογράφος, ζαχαροπλαστείο, θερμοσίφωνας, λαθρεμπόριο (αντικατέστησε το κοντραμπάντο), πανεπιστήμιο, ποδήλατο, πολυβόλο, πρωτοβουλία. Για τις ξένες λέξεις που κατακλύζουν τη γλώσσα μας, παλαιότερα από τη Γαλλική και τώρα σχεδόν αποκλειστικά από την Αγγλική,[9] ο συγγραφέας του βιβλίου διείδε την αδήριτη πραγματικότητα (σ. 432): «Οι διανοούμενοι συνεχώς γκρινιάζουν, όπως και σε άλλες χώρες, και προσπαθούν ν’ αντισταθούν σ’ αυτό το κύμα, αλλά φαίνεται ότι […] η Ελλάδα δεν έχει πολλές άλλες δυνατότητες παρά να αποδεχτεί ένα μεγάλο αριθμό δάνειων λέξεων που ποτέ ίσως δεν θα μπορέσουν ούτε να αφομοιωθούν φωνολογικά και μορφολογικά ούτε να μεταφραστούν στη γηγενή γλώσσα». Εύστοχα σημειώνει (σ. 433) ότι όπως η περισκελίς, αντί παντελόνι και ο λαιμοδέτης αντί γραβάτα «δίνουν εξίσου την αίσθηση του φαιδρού σήμερα, όπως και τότε που πρωτοεπινοήθηκαν», έτσι θα ισχύσει το ίδιο για την αγορατεχνική αντί μάρκετινγκ και τη χειραγώγηση αντί μάνατζμεντ. Οι επισημάνσεις του Μάκριτζ για τους νεολογισμούς του νεοελληνικού λεξιλογίου ανταποκρίνονται στην πραγματική χρήση, όσο και αν ενοχλούνται ορισμένοι. Βλ. σ. 434: «Δεν είναι ασυνήθιστο να εμφανίζονται στις σελίδες ελληνικών περιοδικών μόδας λεζάντες φωτογραφιών, όπως η παρακάτω: μακό πενιέ γκαζέ μερσεριζέ μπλούζα ριγέ σε μπλε και άσπρο με τιράντες». Η συνοπτική κατηγοριοποίηση των «λεξιδανείων» ανά γλώσσα δείχνει το βαθμό επιρροής των πολιτιστικών επιρροών. Η επίδραση της Γαλλικής είναι εμφανής σε πολλές γνωστικές περιοχές,[10] ιδιαίτερα στον καλλιτεχνικό χώρο, και της Αγγλικής στο λεξιλόγιο το σχετικό με τον αθλητισμό και την ψυχαγωγία. Πρώτη φορά ο συγγραφέας δίνει έμφαση στις εμπορικές επωνυμίες (σ. 436) που έχουν ενταχθεί κανονικά στο λεξιλόγιο της Νεοελληνικής, όπως αφρολέξ, κρισκράφτ, λευκοπλάστης, μπικ, νοβοπάν, ριπολίνη, φελιζόλ. Τα σχετικά λήμματα έχουν αυξηθεί τις τελευταίες δεκαετίες και αξίζει να μελετηθούν συστηματικότερα. Χρειάζεται, επίσης, να γίνει αναλυτική ετυμολογική έρευνα των σχετικών λέξεων. Ελάχιστοι συνειδητοποιούν ότι η ομώνυμη λέξη λευκοπλάστης, η οποία προφέρεται και γράφεται κατά τον ίδιο τρόπο, έχει δύο διακριτές σημασίες με διαφορετική ετυμολογική αρχή, αποτελούν, επομένως, δύο χωριστά λήμματα, όπως καταγράφονται πρώτη φορά στο Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών: λευκοπλάστ λευ-κο-πλάστ ουσ. (ουδ.) {άκλ.} & (προφ.) λευκοπλάστης (ο): υποαλλεργική κολλητική ταινία για συγκράτηση επιθέματος στο δέρμα. Πβ. τσιρότο, χανζαπλάστ. Βλ. έμπλαστρο. [< γερμ. εμπορ. ονομασ. Leukoplast] λευκοπλάστης λευ-κο-πλά-στης ουσ. (αρσ.): ΒΟΤ. οργανίδιο (πλαστίδιο) του φυτικού κυττάρου, που είναι άχρωμο και λειτουργεί ως αποταμιευτικός χώρος. Βλ. χλωροπλάστης. [< αγγλ. leucoplast, γαλλ. leucoplaste] Τα πρόσφατα νεοελληνικά λεξικά δεν λημματογραφούν τον βοτανικό όρο, ενώ η ετυμολογία που παρέχουν, με πρώτο το Λεξικό Τεγόπουλου-Φυτράκη, είναι εσφαλμένη. Το Λεξικό Τριανταφυλλίδη σημειώνει: «λευκοπλάστης: λόγ. < γαλλ. leucoplaste < leuco-= λευκο- + -plaste < αρχ. πλαστός με σύγχυση ανάμεσα στα πλαστός - πλάστης· λόγ. < γαλλ. leucoplaste χωρίς μορφολ. προσαρμ.». Το Λεξικό Μπαμπινιώτη γράφει απλώς: «αγγλικό leucoplast», λέξη όμως που έχει εντελώς άλλη σημασία. Ο Oscar Troplowitz (1863-1918), Γερμανός φαρμακοποιός, δαιμόνιο επιχειρηματικό πνεύμα και ονομαστός συλλέκτης έργων τέχνης, ανακάλυψε το 1901 τον λευκοπλάστη, με βάση το οξείδιο του ψευδαργύρου, και του έδωσε το όνομα Leukoplast, επιλέγοντας τα ελληνικά σύνθετα λευκός + ἔμπλαστον, ἔμπλαστρον. Δική του εφεύρεση είναι και το πρώτο στον κόσμο φαρμακευτικό παρασκεύασμα με λιπαρή υφή, η κρέμα Nivea, που σημαίνει «λευκή σαν χιόνι, χιονόλευκη», από το λατινικό επίθετο niveus, -a, -um, παράγωγο του nix, nivis «χιόνι». Η νιβέα δεν θα μπορούσε να δημιουργηθεί πριν από την ανακάλυψη του πρώτου γαλακτωματοποιητή, επίτευγμα του Γερμανού Isaac Lifschützl, ο οποίος το 1900 δημιούργησε αλοιφή στην οποία έδωσε την εμπορική ονομασία Eucerin < εὖ + κηρός, κρέμα που περιέχει «το καλό, το υπέροχο κερί». Βασικό συστατικό κάθε φαρμακευτικής κρέμας είναι το Eucerit, κάτι ανάλογο της λανολίνης.[11] Η παρέκβαση αυτή κρίθηκε αναγκαία γιατί ήθελα να δείξω ότι οι λεξικογράφοι και οι ετυμολόγοι οφείλουν να λαμβάνουν υπόψη τους και πραγματολογικά στοιχεία σχετικά με τη ζωή των λέξεων για τη σύνταξη άρτιων λημμάτων και για την ανεύρεση της πρώτης αρχής των λέξεων. Κατά δεύτερο λόγο, οι επισημάνσεις του Μάκριτζ καθιστούν σαφές ότι οι λεξικογράφοι δεν πρέπει να είναι τόσο διστακτικοί, και αυτό ισχύει σε διεθνές επίπεδο, στη λημματογράφηση λέξεων που αποτελούν σήματα κατατεθέντα με διεθνή απήχηση και έχουν μεγάλο χρηστικό αντίκρισμα. Η νιβέα δεν υπάρχει σε κανένα νεοελληνικό λεξικό (ούτε στα περισσότερα ξένα λεξικά, λημματογραφείται όμως το μπικ), παρά το γεγονός ότι η κρέμα αυτή, όπως έχει λεχθεί, «είναι τόσο δημοφιλής όσο και το αλκοόλ». Ως προς τη σύνθεση των λέξεων, αξίζει να επισημανθεί η υπόμνηση του συγγραφέα (σ. 448) ότι οι σύνθετες λέξεις ενδέχεται να ετυμολογηθούν με διαφορετικό τρόπο. Το ηλιοβασίλεμα, μεσαιωνικό ηλιοβασίλευμα(ν), παράγεται συνήθως από το ήλιος + βασίλεμα «δύση», δεν θα μπορούσε όμως να αποκλειστεί η παραγωγή του από το ανύπαρκτο ρήμα ηλιοβασιλεύω. Έξοχες είναι οι παρατηρήσεις του σχετικά με τα παραθετικά σύνθετα ή «νόθα» σύνθετα (σσ. 448-450) του τύπου παιδί-θαύμα. Το πόσο έξω μπορεί να πέσει ο επιστήμονας, ανεξάρτητα από το κύρος που διαθέτει, φαίνεται από τον τρόπο που αντιμετώπιζε αυτούς τους ξενόφερτους σχηματισμούς, κυρίως από τη Γαλλική, ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης, ο οποίος στη Νεοελληνική Γραμματική (της Δημοτικής) τα καταδικάζει ως ξένα προς το πνεύμα της ελληνικής γλώσσας.[12] Σήμερα το φραστικό όνομα ταξίδι-αστραπή έχει πλήρως επικρατήσει, ενώ το σημασιολογικό ισοδύναμό του αστραπιαίο ταξίδι εμφανίζει αμελητέα στατιστική συχνότητα. Η επιλογή των φυσικών ομιλητών δεν ερμηνεύεται με τυπικά εξωτερικά κριτήρια. Δεν ξέρουμε γιατί η αστραπιαία αντίδραση καθιερώθηκε ως σταθερή λεξική σύναψη, ενώ η αντίδραση-αστραπή έχει στην ουσία περιθωριοποιηθεί. Αντίθετα, η αστραπιαία απάντηση και η απάντηση-αστραπή εμφανίζουν την ίδια περίπου στατιστική συχνότητα. Σε ό,τι αφορά τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά της γλώσσας ο Μάκριτζ περνά το αισιόδοξο μήνυμα ότι η νεοελληνική γλώσσα ανταποκρίνεται με επιτυχία στις απαιτήσεις του σύγχρονου κόσμου, χρησιμοποιώντας τις διαχρονικές της πηγές και ένα «θαυμαστά μικρό αριθμό ξένων λεξιδανείων». Η ακόλουθη παρατήρηση φαίνεται ότι ισχύει μερικώς ακόμα και σήμερα (σ. 452): «Διαγράφεται ωστόσο η τάση στη γλώσσα, όπως τη μιλούν κανονικά οι μορφωμένοι Έλληνες, να μην περιέχει πολλούς επιστημονικούς όρους (είτε με την αυστηρά τεχνική είτε με κάποια μεταφορική τους σημασία) ούτε τόσες έμμεσες φιλολογικές αναφορές, όσες χρησιμοποιούν στην ομιλία τους οι Άγγλοι του ίδιου επιπέδου μόρφωσης. Η αιτία ίσως είναι ότι στην Ελλάδα είναι γενικά χαμηλή η φιλολογική και η επιστημονική προπαιδεία». Η κατάσταση έχει βελτιωθεί έκτοτε, τα κενά όμως παραμένουν. Ο συγγραφέας τονίζει (σ. 452) ότι πολλές λέξεις που χρησιμοποιούνται στη λογοτεχνική γλώσσα έχουν απαξιωθεί στην κοινή χρήση, γεγονός το οποίο οφείλεται πιθανότατα στο «έθος που επικρατούσε στα ελληνικά σχολεία να επιμένουν ότι οι λέξεις της δημοτικής έπρεπε να αποφεύγονται, με επακόλουθο να στιγματίζεται κοινωνικά όποιος χρησιμοποιούσε λέξεις ή τύπους που δεν αναγνωρίζονταν γενικά ως σωστοί». Ο Μάκριτζ διατείνεται (σ. 453) ότι δεν υπάρχει νεοελληνική απόδοση της αγγλικής λέξης privacy, θεωρώντας ότι αντιστοιχεί περισσότερο στη νεοελληνική «μοναξιά». Ως μεταφραστικά ισοδύναμα έχουν προταθεί: «ησυχία», «(εκούσια) μόνωση», «μυστικότητα». Σήμερα όμως μεταφράζεται ως «ιδιωτικότητα» και ανταποκρίνεται πλήρως στα πράγματα. Με τη ματιά του μη φυσικού ομιλητή, ο συγγραφέας επισημαίνει τα κενά απόδοσης των χρωμάτων στη Νεοελληνική, σε αντίθεση με το πλουσιότατο λεξιλόγιο δήλωσης συγγενικών λέξεων, ιδίως όσων δηλώνουν σχέσεις από αγχιστεία, όπως: γαμπρός, νύφη, συννυφάδα, κουνιάδα, μπατζανάκης, συμπέθερος, συμπεθέρα, πεθερικά. Ο συγγραφέας καταλήγει στο συμπέρασμα (σ. 454): «Αυτό το πολύπλοκο λεξιλόγιο αντικαθρεφτίζει τη σπουδαιότητα που η ελληνική κοινωνία αποδίδει στους ρόλους συγγένειας». Το ενδέκατο και τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου με τίτλο: «Ύφος και ιδιωματικότητα» (σσ. 461-487) επιβεβαιώνει το βάθος των ερευνών που διεξήγαγε ο συγγραφέας για να αποκαλύψει μυστικά της γλώσσας μας τα οποία αντιπαρέρχονται ακόμα και έμπειροι γλωσσολόγοι.[13] Ο Μάκριτζ έχει μελετήσει τη λογοτεχνική γλώσσα και ποικίλες πτυχές του ύφους νεοελλήνων λογοτεχνών, πράγμα το οποίο διαφαίνεται στις επιμέρους αποτιμήσεις του για τις εναλλακτικές δυνατότητες διατύπωσης των σκέψεων του ομιλητή ή του (συγ)γραφέα. Το ύφος δεν είναι απλή επιλογή ή συνδυασμός λέξεων, αλλά σύνθετη διαδικασία η οποία αντανακλά κατά τον Μάκριτζ την ιδιοσυστασία λαών και πολιτισμών, όπως διαφαίνεται από την πρώτη κιόλας πρόταση του κεφαλαίου: «Στη νεότερη Ελλάδα το προφορικό στοιχείο χαρακτηρίζει την πολιτιστική ζωή ευρύτερα απ’ ό,τι στις Βορειοευρωπαϊκές χώρες. […] Οι Έλληνες είναι ομιλητικοί και έχουν σε μεγάλη υπόληψη τη διαχυτικότητα». Στη συνέχεια κάνει λόγο για πολιτισμούς της προφορικής και γραπτής επικοινωνίας καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι η ελληνική γλώσσα είναι «εξαιρετικά κατάλληλη για την ποίηση» γιατί χαρακτηρίζεται από ακρίβεια στην έκφραση και χαλαρή σημασιολογική οριοθέτηση των λέξεων. Ασπάζεται τη θέση του A. Μιραμπέλ ότι η νεοελληνική γλώσσα προτιμά «την εικόνα παρά την έννοια». Από το άλλο μέρος, η εντυπωσιακή πολυτυπία της Νεοελληνικής αφήνει μεγάλα περιθώρια για υφολογικές επιλογές. Το ύφος του προφορικού λόγου αποτυπώνεται στην πληθώρα των ευχών που υπάρχουν στη γλώσσα μας, πολλές από τις οποίες είναι αδιανόητες για άλλες γλώσσες, όπως «με γεια το πουκάμισο» ή ακόμα «με γεια τις κάλτσες», «καλή χώνεψη» κ.ά. Η έκφραση «τι να κάνουμε;» δεν μεταφράζεται εύκολα σε άλλες γλώσσες. Ο Μάκριτζ παρατηρεί ότι σημαίνει περίπου: «αυτό που κάνουμε είναι το μόνο που μπορεί να γίνει», «δε γίνεται να αντιδράσουμε αλλιώς». Βλ. και τη απάντηση Και τι δεν έχουμε! Στο ερώτημα: Τι έχετε να φάμε; Οι στερεότυπες ή ιδιωματικές εκφράσεις βρίσκονται σε συχνή χρήση και αποτελούν συνήθως στοιχεία του προφορικού λόγου που τονίζουν με εκφραστική δύναμη τα λεγόμενα. Ο Μάκριτζ καταγράφει χωρίς προγραφές λέξεις και φράσεις της λαϊκής γλώσσας «με σημασίες γύρω από το σεξ». Είναι ίσως ο πρώτος που επισήμανε ότι η λέξη μαλάκας είναι «συνηθισμένη προσφώνηση οικειότητας και πολλές φορές συμπάθειας μεταξύ αγοριών». Δεν μπορεί να μείνει απαρατήρητη η επισήμανση του συγγραφέα (σ. 472): «Η γραφή των δημοσιογραφικών και των άλλων εξω-λογοτεχνικών κειμένων έγινε όλο και πιο κυριολεκτική, πεζολογική, άχρωμη και συντακτικά περίπλοκη». Ο ισχυρισμός του (σ. 473) ότι «τελικά είναι δύσκολο να βρει κανείς έναν Έλληνα λογοτέχνη που η γλώσσα του και το ύφος του να μπορούν να χρησιμεύσουν για υπόδειγμα» ενδέχεται να αμφισβητηθεί, σημασία όμως έχει ότι ακόμα και για τον νομπελίστα Σεφέρη, τα δοκίμια του οποίου κατατάσσει στα «εκλεκτότερα παραδείγματα νεοελληνικού ύφους», έχει να παρατηρήσει ότι «σχηματίζει προτάσεις αδέξιες ή με συντακτικές ατέλειες». Ο Μάκριτζ παρατηρεί εύστοχα (σ. 474) ότι «το ύφος της ελληνικής δημοσιογραφίας και των υπηρεσιακών εγγράφων πάσχει από μια υπερβολική προσκόλληση στα ουσιαστικά (nominal style, “ουσιαστικομανία”) και στην παθητική σύνταξη, επιδιώκοντας να δώσει την εντύπωση του απρόσωπου». Το ονοματικό ύφος έχει επικριθεί και από άλλους ερευνητές, στην ουσία όμως αποτελεί έξυπνη στρατηγική επικοινωνιακού χειρισμού καθώς με τον τρόπο αυτόν αποφεύγεται η χρονική δέσμευση που δηλώνει το ρήμα.[14] Η έκφραση: προσπάθεια εξεύρεσης λύσης εμφανίζει τέσσερις φορές μεγαλύτερη στατιστική συχνότητα σε σχέση με τη ρηματική διατύπωση: προσπάθεια να εξευρεθεί λύση. Αντίθετα, ο Μάκριτζ έχει απόλυτα δίκιο όταν επικρίνει τη «γενικοπάθεια», όπως αποκαλεί τη συσσώρευση πολλών γενικών στην ίδια προτασιακή δομή.[15] Ενδεικτικό είναι το ακόλουθο παράδειγμα (σ. 482) από σοβαρή ευρύτατης κυκλοφορίας εφημερίδα (23 Δεκ. 1980): τα άτοκα δάνεια θα χορηγηθούν υπό τον όρο της καταβολής των τυχόν οφειλομένων μέχρι σήμερα (δεδουλευμένων) αποδοχών, του επιδόματος εορτών και των αποδοχών του δευτέρου δεκαπενθημέρου του μηνός Δεκεμβρίου. Ο συγγραφέας του εξαιρετικού αυτού βιβλίου αναφέρεται στην παραμελημένη ποδοσφαιρική γλώσσα, την οποία μελέτησε αδρομερώς πρώτος ο Ιταλός νεοελληνιστής Βιτσέντσο Ρότολο.[16] Ο Μάκριτζ καταγράφει ορισμένα «φραστικά σχήματα» και εναλλακτικές συνωνυμικές δυνατότητες που χρησιμοποιούν οι αθλητικές εφημερίδες για να κάνουν πιο ελκυστικές τις περιγραφές. Ο Ολυμπιακός αναφέρεται εναλλακτικά ως η πειραϊκή ομάδα και οι ερυθρόλευκοι. Οι παίκτες του Παναθηναϊκού είναι οι Πράσινοι, ενώ οι οπαδοί της ομάδας οι φίλοι του τριφυλλιού. Τα παραθέματα που επιβεβαιώνουν την ευρηματικότητα των αθλητικογράφων είναι αυθεντικά: η ΑΕΚ έδωσε ρεσιτάλ, με σολίστ τον Χ. Επιθετικό κρεσέντο του Παναθηναϊκού. Ο Ηρακλής έπαιξε με το ρόπαλό του τη λύρα του Απόλλωνα. Οι επισημάνσεις του Μάκριτζ για τη λογοτεχνική γλώσσα μαρτυρούν την ικανότητά του να διεισδύει στα μυστικά της γραφής των καταξιωμένων λογοτεχνών μας. Αναφέρεται στις ιδιαιτερότητες της ποίησης του Ελύτη, όπως είναι οι νεολογισμοί και οι μορφολογικές και συντακτικές αποκλίσεις: νησιωτίζω, σώσαντας, πλατάγιζε ψηλά γη και νερό. Παρατήρησε ακόμα (σ. 479) ότι οι πολυσύνθετες περίοδοι λόγου δείχνουν ότι «η λογοτεχνική δημοτική, όπως διαμορφώθηκε τα τελευταία εκατό χρόνια, είναι σε θέση να απομακρύνεται από τα “δημώδη” σχήματα συνομιλιακού ύφους, και να σχηματίζει προτάσεις και πολυσύνθετες στη σύνταξη και ακριβείς στην έκφραση». Έξοχες είναι, επίσης, οι αναλύσεις στοιχείων του καζαντζακικού ύφους (σσ. 480-481) που μέχρι τότε ελάχιστοι είχαν προσέξει, όπως η θέση του υποκειμένου στην αρχή ή στο τέλος μια πολύπλοκης προτασιακής δομής, ανάλογα με το επιδιωκόμενο υφολογικό αποτέλεσμα. Στην πρώτη περίπτωση ο Καζαντζάκης δεν διστάζει να αιφνιδιάσει τον αναγνώστη επιστρατεύοντας το ανακόλουθο σχήμα: Ένας άνθρωπος, [ακολουθούν 38 λέξεις] τον κόβει ξαφνικός κρύος ιδρώτας. Στη δεύτερη περίπτωση η καθυστέρηση του υποκειμένου κρατά σε εγρήγορση τον αναγνώστη, επιτείνοντας την αγωνία του: Κι ένα βράδυ ήρθε [έπονται 38 λέξεις], ο Χάρος. Η μετατόπιση αυτή του υποκειμένου, παρατηρεί ο Μάκριτζ, δεν θα γινόταν σε αγγλική απόδοση αυτού του κειμένου. Η τελευταία ενότητα του ενδέκατου κεφαλαίου είναι αφιερωμένη στην «ιδιωματικότητα», τις σταθερές λεξικές συνάψεις.[17] Αξιοσημείωτη είναι η γενική παρατήρηση (σ. 482): «… το ύφος της γραπτής Νεοελληνικής τείνει μάλλον ν’ αποφεύγει τις ιδιωματικές εκφράσεις», ενώ «σε γλωσσικές καταστάσεις λιγότερο τυπικές ο μορφωμένος αστικός πληθυσμός μεταχειρίζεται γλώσσα σε μεγάλο βαθμό ιδιωματική, αλλά στις ιδιωματικές εκφράσεις αυτής της γλώσσας χρησιμοποιείται πολύ περιορισμένο λεξιλόγιο». Οι επιμέρους επισημάνσεις του συγγραφέα, για την εποχή που έγραφε το βιβλίο, είναι εύστοχες, ενώ ισχύουν εν πολλοίς και σήμερα. Η καταγραφή στερεότυπων εκφράσεων με βασικό πυρήνα ορισμένα κοινότατα ρήματα επιβεβαιώνει τις απειράριθμες εκφραστικές δυνατότητες της γλώσσας, παράλληλα όμως έρχονται στην επιφάνεια έννοιες οι οποίες δεν προκύπτουν από τις σημασίες των επιμέρους λέξεων από τις οποίες απαρτίζεται η σταθερή σύναψη, ενώ επαυξάνονται οι δυσκολίες μετάφρασης σε άλλες γλώσσες. Η μεταφορική έκφραση βάζω νερό στο κρασί μου «μετριάζω τις απαιτήσεις ή τις διαθέσεις μου» (Μάκριτζ) «τηρώ διαλλακτική στάση, υποχωρώ» (Χρηστικό Λεξικό) αποδίδεται διαφοροτρόπως στην Αγγλική.[18]. Οι εκφράσεις με τα ρήματα, λ.χ., βάζω, βγάζω, έχω, κάνω, παίρνω, είναι εντυπωσιακά πολλές, με αποτέλεσμα να γίνεται μικρή μόνο επιλογή στα λεξικά. Τα ρήματα αυτής της κατηγορίας είναι στην ουσία «απολεξικοποιημένα» (delexicalized) με την έννοια ότι το βάρος της σημασίας πέφτει στο ουσιαστικό που τα συνοδεύει: βάζω στοίχημα «στοιχηματίζω», βγάζω συμπέρασμα «συμπεραίνω», έχω απαίτηση «απαιτώ», κάνω έλεγχο «ελέγχω», παίρνω απόφαση «αποφασίζω». Είναι προς τιμήν του Μάκριτζ ότι παρουσίασε αναλυτικά εκφράσεις με τα παραπάνω ρήματα, αλλά και με άλλα, επισημαίνοντας αντιστοιχίες με την τουρκική και με άλλες βαλκανικές γλώσσες, ενώ πολλές ιδιωματικές εκφράσεις αποτελούν μεταφραστικά δάνεια με πρότυπα δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες, κυρίως τη Γαλλική. Τα μεταφραστικά δάνεια από την Αγγλική, τις τελευταίες κυρίως δεκαετίες, είναι εντυπωσιακά πολλά, αρκετά από τα οποία δεν είναι απολύτως σαφή ως προς τη σημασία τους σε πολλούς φυσικούς ομιλητές, όπως διαπίστωσε ο Μάκριτζ με τις έρευνές του. Έτσι, για παράδειγμα, αναφέρει (σ. 487): «Δεν κατόρθωσα αλήθεια να βρω Έλληνες (εκτός από μερικούς καλούς γνώστες της Αγγλικής) που να μπορούν να μου πουν τι σημαίνει η κορυφή του παγόβουνου [the tip of the iceberg] ή η ορατή πλευρά του παγόβουνου». Επισημαίνει, ακόμα, αδέξιες ή εσφαλμένες μεταφράσεις από την Αγγλική. Η διατύπωση: «Μέσα στα καθήκοντα του κ. Χ. θα είναι και εκείνο του ξεκαθαρίσματος της αιτίας για την οποία παραιτήθηκε το Διοικητικό Συμβούλιο», κατά το αγγλ. that of clarifying, μπορεί να γίνει απλώς το ξεκαθάρισμα. Το απολογούμαι στη θέση του «ζητώ συγγνώμη» είναι αδόκιμη απόδοση του apologize. Καταχρηστικά λέγεται κυρίως στην Κύπρο, φαίνεται όμως ότι αρχίζει να μην ενοχλεί τόσο πολύ, όπως παλιότερα, τους ομιλητές της Νεοελληνικής. Συμπερασματικά θα έλεγα ότι, 36 χρόνια ύστερα από την πρώτη έκδοσή του, το βιβλίο αυτό εξακολουθεί να είναι επίκαιρο για το λόγο ότι ο συγγραφέας του έβλεπε και βλέπει μακριά. Ήρθε στην Ελλάδα σε νεαρότατη ηλικία να σπουδάσει και να ερευνήσει τη νεοελληνική γλώσσα και λογοτεχνία, έχοντας ήδη (σ. 21) «καταβροχθίσει με εξαιρετική απόλαυση μια σειρά βιβλίων» με θέμα τη σημερινή κατάσταση διαφόρων ευρωπαϊκών γλωσσών. Στην αγγλόφωνη βιβλιογραφία δεν υπήρχε κάποιο σχετικό βιβλίο.[19] Αυτό το κενό κάλυψε με τον καλύτερο τρόπο ο Μάκριτζ. Μελέτησε το μηχανισμό λειτουργίας πολλών γλωσσών και εντόπισε τα καθολικά γνωρίσματά τους με βάση τα οποία η νεοελληνική γλώσσα δεν θα μπορούσε να αποτελεί εξαίρεση. Απαγκιστρώθηκε έτσι από τις εμμονές των ρυθμιστικών γραμματικών της Νεοελληνικής και κατέγραψε ως δεινός «ωτακουστής», όπως οφείλει να είναι κάθε γλωσσολόγος, τι πραγματικά λέει ο απλός κόσμος. Έχουμε, επομένως, μια σπουδαία συγχρονική καταγραφή της γλώσσας μας, πολύτιμη για συγκριτικές έρευνες. Η γλώσσα εξελίσσεται, οι γνώσεις πολλαπλασιάζονται, η βιβλιογραφία εμπλουτίζεται και τα βιβλία μοιραία περιθωριοποιούνται. Υπάρχουν όμως κάποια έργα αναφοράς που γράφουν Ιστορία. Στην κατηγορία αυτή ανήκει αναμφίβολα Η νεοελληνική γλώσσα του Πήτερ Μάκριτζ. 2. Γενική αποτίμηση μιας ανεκτίμητης προσφοράς Ο Πήτερ Μάκριτζ ανήκει στη χορεία των μεγάλων Νεοελληνιστών με ασύλληπτο σε εύρος, ποσότητα και ποιότητα έργο. Ως Επιστήμονας άνοιξε δρόμους στην έρευνα της νεοελληνικής λογοτεχνίας και γλώσσας. Ως Άνθρωπος είναι ασυνήθιστα σεμνός, χωρίς ελάχιστο ίχνος έπαρσης, ακριβώς επειδή είναι κορυφαίος ερευνητής και γνωρίζει ότι η γνώση είναι ανεξάντλητη και διαρκώς ανανεούμενη. Απομένει η χαρά της δημιουργίας, όπως αποτυπώνεται γραπτώς κατά τις ευτυχισμένες στιγμές της ανακάλυψης και αποκάλυψης άγνωστων πτυχών του μηχανισμού λειτουργίας της γλώσσας και των ψυχικών κραδασμών που αισθάνονται όσοι ασχολούνται με πνευματικά δημιουργήματα. Ο Μάκριτζ, λάτρης των ξένων γλωσσών, πολλές από τις οποίες μελέτησε σε βάθος, στράφηκε τελικά στη συστηματική μελέτη της Νεοελληνικής λογοτεχνίας, γνωστικό αντικείμενο στο οποίο διαπρέπει διεθνώς. Ως βαθυστόχαστος μελετητής της ποίησης, ελληνικής και ξένης, μας εκμυστηρεύεται[20] ότι «το ποίημα είναι ένα αίνιγμα που δεν μπορεί να λυθεί πλήρως και οριστικά, με αποτέλεσμα να απομένει μια δόση μαγείας, που αντιστέκεται στην ερμηνεία». Σε μια περίοδο λόγου συνοψίζει τη φιλοσοφία του για την ποιητική δημιουργία, όπως τη βίωσε από την προσωπική του μέθεξη με το ποίημα: «Οπωσδήποτε, πιστεύω ότι ο κριτικός λόγος είναι ευτελής και δεν μπορεί να δημιουργήσει παρά μόνο εκμαγεία της ποίησης: για μένα το ποίημα είναι “ἄγαλμα ἐλέφαντός τε καὶ χρυσοῦ”, ενώ ο κριτικός λόγος είναι κάτι το “κεραμεοῦν τε καὶ φαῦλον”, για να χρησιμοποιήσω τα λόγια του Απολλωνίου που παραθέτει ο Καβάφης στο ποίημα “Απολλώνιος ο Τυανεύς εν Ρόδω”. Παραμένει ακλόνητη η αλήθεια ότι ο ποιητικός λόγος είναι πρωταρχικός, ενώ ο κριτικός λόγος είναι δευτερογενής». Ο Μάκριτζ είναι εξίσου διαπρεπής γλωσσολόγος, βαθυστόχαστος μελετητής της ελληνικής γλώσσας στις ποικίλες εκφάνσεις της.[21] Έδειξα, πιστεύω, με αναλυτικά στοιχεία, έστω και αποσπασματικά κατ’ ανάγκη, μερικές από τις καινοτόμες προσεγγίσεις του στην πρώτη ενότητα αυτού του άρθρου. Ως ένας από τους συγγραφείς της καλύτερης νεοελληνικής γραμματικής, αξιοποίησε την προγενέστερη μεγάλη εμπειρία του περί τα γραμματικά φαινόμενα, συμπεριλαμβανομένης της συντακτικής, σημασιολογικής, υφολογικής και πραγματολογικής διάστασης της γλώσσας, και έδωσε σε συνεργασία με δύο επίσης επιφανείς ερευνητές, την Ειρήνη Φιλιππάκη-Waburton και τον Ντέιβιντ Χόλτον, ένα έργο μακράς πνοής.[22] Το βιβλίο του Γλώσσα και εθνική ταυτότητα στην Ελλάδα, 1766-1976, αποτελεί σταθμό στη μελέτη του γλωσσικού ζητήματος.[23] Αυτό το έργο απασχολούσε τον συγγραφέα σε όλη την ερευνητική του σταδιοδρομία.[24] Έζησε στην Αθήνα το πραξικόπημα των συνταγματαρχών και βίωσε τη βεβήλωση της γλώσσας από την απριλιανή δικτατορία του 1967. Αυτές οι εμπειρίες τον έκαναν να συνειδητοποιήσει ακόμα περισσότερο τη στενή σχέση γλώσσας και ιδεολογίας. Επηρεασμένος ο συγγραφέας από τη βασική θέση του Πιερ Μπουρντιέ (1930-2002) ότι η γλωσσολογία «αντιμετωπίζει τη γλώσσα περισσότερο ως αντικείμενο μελέτης παρά ως εργαλείο δράσης και επιβολής», ενώ «στην πραγματικότητα το γλωσσικό δούναι και λαβείν αντιπροσωπεύει σχέσεις συμβολικής εξουσίας»,[25] στράφηκε, από το «αντικείμενο μελέτης», όπως δείχνει η ενασχόλησή του με τη γραμματική της Νεοελληνικής, στo βαθύτερο περιεχόμενο της γλώσσας, που είναι η κοινωνικοπολιτική και ιδεολογική της διάσταση. Όπως αναφέρει ο ίδιος, μελέτησε «τους τρόπους με τους οποίους η γλώσσα έχει θεωρηθεί και χρησιμοποιηθεί προκειμένου να κατασκευαστούν και να διαδοθούν ιδέες περί εθνικής ταυτότητας, καθώς και να ασκηθεί πολιτιστική, ακόμη και πολιτική, ηγεμονία».[26] Οι θεωρητικές βάσεις της μελέτης του Μάκριτζ (σσ. 17-54) για το γλωσσικό ζήτημα αποτελούν τον θεμέλιο λίθο της όλης συλλογιστικής του, η οποία στρέφεται γύρω από βασικές έννοιες και συγκριτικές αναλύσεις, όπως η σχέση γλώσσας και εθνικής ταυτότητας, θέμα το οποίο διερεύνησα από διαφορετική οπτική γωνία.[27] Εκφράζει μάλιστα την ευχή, και έχει απόλυτα δίκιο, να γραφτεί ένας αντίστοιχος τόμος για τη θρησκεία και την εθνική ταυτότητα (σ. 19) «όπου η θρησκεία θα αντιμετωπιζόταν ως κοινωνικό φαινόμενο, ιδίως από την άποψη της πιστής τήρησης ενός τελετουργικού τυπικού και της αίσθησης του ανήκειν σε μια ευρύτερη ομάδα, παρά από την άποψη πεποιθήσεων και δογμάτων». Ο Πήτερ Μάκριτζ με την Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ και τη γυναίκα του Τζάκυ Γουίλκοξ (μεταφράστρια ποιητικών συλλογών της Ρουκ) εν πλω προς το Ηράκλειο για τα Καζαντζάκεια, 1983. Ο συγγραφέας θεωρεί ότι (σ. 23) «μία από τις πιο διαδεδομένες γλωσσικές ιδεολογίες στην Ελλάδα είναι η πεποίθηση ότι τα ελληνικά αποτελούν μια ενιαία γλώσσα από την αρχαιότητα έως σήμερα». Το θέμα της αδιάσπαστης συνέχειας της ελληνικής γλώσσας παραμένει αμφιλεγόμενο καθώς δεν ταυτίζονται, και δεν θα μπορούσαν να ταυτιστούν, οι πλευρές από τις οποίες εξετάζει κανείς σύνθετα προβλήματα που ξεπερνούν το φράγμα της γλώσσας. Δύσκολα θα μπορούσε κανείς να αμφισβητήσει τη συνέχεια της ελληνικής γλώσσας η οποία παρουσιάζεται ως σήμερα σε διάφορες εξελικτικές βαθμίδες. Αυτός είναι και ο λόγος που με ώθησε να κάνω λόγο για «συγχρονική διαχρονία» και «διαχρονική συγχρονία» της Ελληνικής γλώσσας και δεν πρόκειται ασφαλώς για απλό παιχνίδι με τις λέξεις.[28] Ο Μάκριτζ επισημαίνει κάτι πολύ σημαντικό (σ. 394): Το Λεξικό της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας του λαμπρού δημοτικιστή Εμμανουήλ Κριαρά «αποτελεί ανεκτίμητη συνεισφορά στην κατανόηση και αποδοχή της συνέχειας της ελληνικής δημώδους από τον Μεσαίωνα, αφήνοντας [ο Κριαράς] να εννοηθεί ότι η δημοτική που γράφτηκε από τον Ψυχάρη από το 1888 και μετά, καθώς και από τους μετριοπαθέστερους δημοτικιστές από το 1910, δεν είναι κάποια καινοφανής κατασκευή, αλλά η φυσική εξέλιξη στη μακρά ιστορία της γραπτής δημώδους». Ο Επίλογος (σσ. 397-414), και ειδικότερα η τελευταία ενότητα «Γλώσσα και εθνική ταυτότητα στη σημερινή Ελλάδα», εμπεριέχει πικρές αλήθειες με τις οποίες δεν συμβιβάζεται εύκολα η ελληνική κοινωνία. Ο Μάκριτζ τονίζει (σ. 414) ότι η ελληνική εθνική ταυτότητα, όπως διαμορφώθηκε κατά τους τελευταίους δύο αιώνες, αντιμετωπίζει τη μεγαλύτερη πρόκληση της ιστορίας της λόγω των μεγάλων μεταναστευτικών ροών, καθώς «υπολογίζεται ότι πάνω από το 10% του πληθυσμού της Ελλάδας αποτελείται σήμερα από μετανάστες». Ο συγγραφέας εκφράζει τη βεβαιότητα ότι «οι συνέπειες που θα έχει αυτή η κατάσταση στην ελληνική εθνική ταυτότητα κατά τις επόμενες δεκαετίες θα είναι τεράστιες». Το βασανιστικό ερώτημα που ανακύπτει είναι πόσο έτοιμοι είμαστε ως Πολιτεία και ως κοινωνία να αντιμετωπίσουμε τις νέες προβλέψιμες και απρόβλεπτες καταιγιστικές εξελίξεις. To 2021 κυκλοφόρησε σε ηλεκτρονική μορφή, δωρεάν προσβάσιμο στην Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Νεοελληνικών Σπουδών Ανέμη (bit.ly/3nVCq9q), το βιβλίο του Γλωσσάρια και λεξιλογικές παρατηρήσεις σε φαναριώτικα κείμενα 1750-1800: Συμβολή στην ελληνική λεξικογραφία. Πρόκειται για ένα έργο 255 σελίδων, το οποίο ρίχνει άπλετο φως στο λεξιλόγιο του δεύτερου μισού του 18ου αιώνα τόσο ως προς το σημασιολογικό όσο και το ετυμολογικό μέρος. Επιβεβαιώνεται η άνεση με την οποία κινείται ο συγγραφέας σε όλες τις βαλκανικές γλώσσες και στο παλαιότερο, γεμάτο τουρκισμούς,[29] λεξιλόγιο της Νεοελληνικής. Δειγματοληπτικά καταγράφω δύο παραδείγματα από το εκτενές Γλωσσάρι (σσ. 68-97) στη σατιρική κωμωδία «Το σαγανάκι της τρέλας».[30] Βλ. σ. 75: «ηλεκτρισμός, ο 17r: «ηλεκτρική φωτιά» [σημ. 30] βλ. και σχόλιο της Chisacof, σ. 32-3. Η λ. και στον Μοισιόδακα, Απολογία [1780] (επιμ. Αγγέλου), σ. 32, ενώ το λεξικό Μπαμπινιώτη έχει ως χρονολογία πρώτης μαρτυρίας το 1811». Η σημείωση 30, είναι αρκετά διαφωτιστική.[31] Η λέξη μελαγχολία έλαβε διάφορες μορφές σε άλλες γλώσσες.[32] Ο Μάκριτζ συνέταξε κανονικά λήμματα με ακρίβεια και πυκνότητα λόγου, όπως γίνεται σαφές από τα ακόλουθα δύο παραδείγματα (σ. 250 και 252, αντίστοιχα): αλάγι, το: «αλλάγιον, αλλαγή, “παρτίδα”» (100). Η λέξη (πολύ διαδεδομένη σε ελλ. κείμενα της οθωμ. περιόδου) σημαίνει ‘συνοδεία (συνήθ. έφιππη), παρέλαση, πομπή’ (βλ. Κρ., λ. αλλάγιον ‘στρατιωτική μονάδαˑ τάγμα ιππικού’ και Georgacas λ. αλλάγι) [η λ. είναι βυζαντινή, η μεταγενέστερη χρήση της όμως ενισχύθηκε από τη χρήση της ως τεχνικού όρου στα τουρκικά (alay)]. Στο συγκεκριμένο κείμενο η λ. χρησιμοποιείται μεταφορικά: πλησιάζει και ο Ερμής μ’ ένα αλάγι ιατρών (90) (‘ομάδα, σμήνος, αγέλη’: Georgacas). μεϊντάνι, το: «πλατεία, ανοικτός χώρος, δημοσιότητα» (101). Είναι αλήθεια ότι η τ. λ. meydan σημαίνει ‘πλατεία’, η φρ. όμως θα γίνει εις το μεϊδάνι τ’ ασημοφλωροκαπνισμένο μπακίρι της τέχνης των [ενν. των ιατρών] σημαίνει ότι θα βγει στο φόρο, δηλ. θα αποκαλυφθεί, θα ξεσκεπαστεί. Ο Μάκριτζ επισκέφτηκε πρώτη φορά στην Ελλάδα το 1962, σε ηλικία δεκαπέντε μόλις ετών. Ήρθε ξανά το 1965 και έζησε στην Αθήνα από το καλοκαίρι του 1966 έως το 1973. Έκτοτε δέθηκε με τη χώρα μας την οποία θεωρεί δεύτερη πατρίδα του. Όσοι είχαμε το προνόμιο να γνωρίσουμε από κοντά τον Πήτερ, τον δικό μας Πέτρο, να συζητάμε ατέλειωτες ώρες επιστημονικά θέματα μαζί του στην Οξφόρδη ή στην Αθήνα, να τον βλέπουμε στις καθημερινές ανθρώπινες στιγμές του, καταλάβαμε από την πρώτη στιγμή, ότι είχαμε μπροστά μας μια σπάνια προσωπικότητα με ασυνήθιστη γλωσσομάθεια και ευρυμάθεια, ικανότητες τις οποίες έκρυβε επιμελώς. Οι έπαινοι για το έργο και την προσωπικότητά του τον φέρνουν σε πλήρη αμηχανία. Αυτή η σεμνότητα ήθους, και μάλιστα από ένα βρετανό καθηγητή της Οξφόρδης, μας άφηνε έκπληκτους και μας αφήνει ακόμα σήμερα ενεούς. Αγάπησε και αγαπά την Ελλάδα καλύτερα από τους γηγενείς Έλληνες, με γνήσια αισθήματα ενός σύγχρονου Φιλέλληνα που δεν διστάζει να επισημαίνει τα λάθη μας με ασυνήθιστη παρρησία. Η μοίρα των περισσότερων επιστημόνων, ιδίως όσων καλλιεργούν τις θετικές επιστήμες, είναι προδιαγεγραμμένη. Βλέπουν εν ζωή να περιθωριοποιείται μεγάλο μέρος του ερευνητικού τους έργου λόγω των ραγδαίων εξελίξεων σε όλους τους κλάδους του επιστητού. Πάντα όμως υπάρχουν εξαιρέσεις. Σ’ αυτές τις φωτεινές εξαιρέσεις ανήκει ο Πήτερ Μάκριτζ. Πολλές από τις μελέτες του για τη νεοελληνική γλώσσα και λογοτεχνία, όπως και οι εξαίρετες μεταφράσεις του, δεν πρόκειται να χάσουν την αξία τους γιατί άνοιξαν δρόμους στους συναδέλφους του και σε νεότερους επιστήμονες και μαθητές του. Όποιος αναφέρεται στις νεοελληνικές γραμματικές, το γλωσσικό ζήτημα, το Σολωμό, τον Καβάφη και το Σεφέρη, για να μείνω σε τρεις μόνο εμβληματικές μορφές, δεν μπορεί να μην ανακαλέσει αυτόματα στο μυαλό του το όνομα του οξφορδιανού καθηγητή. Από το άλλο μέρος, όσοι νέοι επιστήμονες φιλοδοξούν να πουν κάτι καινούργιο για τα παραπάνω θέματα, οφείλουν να ξεκινήσουν τις έρευνές τους από αυτά τα βιβλία αναφοράς του λαμπρού νεοελληνιστή, διαπρεπούς γλωσσολόγου και υπέροχου Ανθρώπου Πήτερ Μάκριτζ. [1] Βλ. ενδεικτικά Χαραλαμπάκης Χρ., Επιστημονική σπουδή της ελληνικής γλώσσας: «Ξένοι μελετητές της ελληνικής γλώσσας», Ελλάς. Η ιστορία και ο πολιτισμός του ελληνικού έθνους από τις απαρχές μέχρι σήμερα, τόμος Α΄, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, Αθήνα 1997, σσ. 90-92. Παρουσιάζονται συνοπτικά 33 ξένοι επιστήμονες των οποίων η προσφορά στη μελέτη ποικίλων προβλημάτων της ελληνικής γλώσσας υπήρξε πρωτοποριακή και ανεκτίμητη. Κάποτε πρέπει να παρουσιαστεί σε σειρά τόμων το πολυσχιδές έργο τους από επίσημο κρατικό φορέα ως ελάχιστη αναγνώριση της συμβολής τους στη μελέτη, προβολή και διάδοση του ελληνικού πολιτισμού. [2] Peter Mackridge, Η νεοελληνική γλώσσα. Περιγραφή και ανάλυση της νεοελληνικής κοινής, μετάφραση Κώστας Ν. Πετρόπουλος, Αθήνα 1990, 532 σελίδες. [3] Peter Mackridge, «Προβλήματα καθορισμού, περιγραφής και διδασκαλίας της κοινής Νεοελληνικής», στον τόμο: Farmakides, Α., Kazazis, K., Vaporis. Ν. M., Anagnostopoulos. Α., Psomiades, H. J., The Teaching of Modern Greek in the English-Speaking World, Hellenic College, Brookline MA, 1984, σσ. 38-45. [4] Vayacacos D.V., “Le Grec Moderne, les Dialectes néohelléniques et le Dictionnaire historique de la Langue Grecque de l’Académie d’Athènes. Avec une bibliogaphie de 2630 titres”, Bulletin lexicographique 12 (1972): 81-276. [Λεξικογραφικόν Δελτίον 12: 81-276.]. Ο Μάκριτζ παρατήρησε ότι στη βιβλιογραφία αυτή υπάρχουν 900 τίτλοι για τον Πόντο και την Καππαδοκία, 80 για τη Μακεδονία, Ήπειρο και Θράκη και 33 για την Τσακωνιά. Οι μελέτες για τις διαλέκτους της Πελοποννήσου, οι οποίες αποτελούν τη βάση της κοινής Νεοελληνικής, είναι τέσσερις. [5] Κώστας Ταχτσής, Η γιαγιά μου η Αθήνα, Ερμής, Αθήνα 1980, σ. 146. [6] Peter Mackridge, «Προβλήματα καθορισμού, περιγραφής και διδασκαλίας της κοινής Νεοελληνικής», ό.π., σ. 40. [7] Ό.π., σ. 41. [8] Ό.π., σ. 43. [9] Βλ. τη διεισδυτική του έρευνα “‘Omileite… anglika?’ English influences in contemporary Greek”, στο Ulrich Moennig (ed.), «…ὡς ἀθύρματα παῖδας»: Festschrift für Hans Eideneier (Edition Romiosini/CeMoG, Freie Universität Berlin, 2016), pp. 465-476. [10] Βλ. μερικούς από τους σχετικούς με το αυτοκίνητο όρους: αμορτισέρ, αξεσουάρ, βολάν, καμπριολέ, καπό, καρμπιρατέρ, κοντέρ, λεβιέ, μοτέρ, μπουζί, ντελαπάρω, ντεμπραγιάζ, παρμπρίζ, πορτμπαγκάζ, ρεζερβουάρ, ρεκτιφιέ, σασί, σασμάν, ταμπλό, ταξί. [11] Σημειωτέον ότι ο κηρός ήταν ήδη στην αρχαιότητα καλλυντικό φάρμακο, όπως αναφέρει ο σοφιστής Φλάβιος Φιλόστρατος (2ος - 3ος μ.Χ. αι.). [12] Μανόλης Τριανταφυλλίδης, Νεοελληνική Γραμματική (της Δημοτικής), ΟΕΔΒ, Αθήνα 1941: 177-178. Διαθέσιμη στην ιστοσελίδα του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη). [13] Στο πρωτότυπο αγγλικό κείμενο ο τίτλος του κεφαλαίου είναι “Style and idiom”. Η απόδοση «Ύφος και ιδιωματικότητα» είναι ακριβέστερη γιατί έτσι αίρεται η αμφισημία. Idiom είναι τόσο το ιδίωμα, η διάλεκτος, όσο και ο ιδιωματισμός, «στερεότυπη φράση ή έκφραση». Ο αθησαύριστος νεολογισμός ιδιωματικότητα, αποτελεί μετάφραση του αγγλικού idiomaticness (λημματογραφείται μόνο στο λεξικό Merriam-Webster’s) και idiomaticity, βλ. και γερμανικό Idiomatizität). Εκφράζει την ιδιότητα του ιδιωματισμού και τη διαδικασία σχηματισμού του. [14] Χαραλαμπάκης Χρ., «Το μέλλον της ελληνικής γλώσσας», στον τόμο: Γλωσσική και λογοτεχνική κριτική, Αθήνα 2002, 153-172, βλ. σ. 163. [15] Έχω συναντήσει σε πανεπιστημιακό σύγγραμμα προτασιακή δομή με 15 συνεχόμενες γενικές. [16] Vincenzo Rotolo, Il linguaggio calcistico in Grecia, Stampatori tipo-litografi associate, Palermo 1973, 32 σελίδες. Βλ. τη μονογραφία του Wolfgang Schweickard, Die «cronaca calcistica». Zur Sprache der Fußballberichterstattung in italienischen Sporttageszeitungen, Niemeyer, Tübingen 1987. [17] Στο Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών έχω εισαγάγει τον όρο σύμπλοκο με τη σημασία: «σταθερή σύναψη λέξεων που αποτελούν μία φράση· σύμπλοκος όρος: π.χ. παιδική χαρά, σκληρός δίσκος. Πβ. πολυλεκτικό σύνθετο, φρασεολογισμός. ΣΥΝ. ιδιωτισμός (2), λεξιλογικές/λεξικές συνάψεις, σύμφραση. Πρόκειται για μετάφραση του αγγλικού όρου collocation με τη σημασία που παρέχει το Merriam-Webster’s: “a noticeable arrangement or conjoining of linguistic elements (such as words)”. Σε Ελληνο-αγγλικά λεξικά μεταφράζεται ως «ιδιωματική φράση», «συνδυασμός λέξεων (σε ιδιωματική φράση)». Για πρακτικούς λόγους προτίμησα τον μονολεκτικό όρο, παρά το γεγονός ότι αποτελεί πρωτίστως βασικό όρο της χημείας. [18] water down one’s claims, tone things down, back down, climb down a peg or two tone down, settle for less, compromise, back down, settle for less, to eat humble pie. Η αυτόματη μετάφραση αδυνατεί να ανακαλύψει τη μεταφορά και αποδίδει το σύμπλοκο κατά λέξη: I put water in / I pour water into my wine. [19] Το βιβλίο του Robert Browning, Medieval and Modern Greek, Cambridge University Press (Cambridge 21983, 11969, εισαγωγή, μετάφραση και σημειώσεις Δημήτρη Σωτηρόπουλου, Η ελληνική γλώσσα, μεσαιωνική και νέα, Εκδόσεις Δ. Παπαδήμα, Αθήνα 1972) μελετά τη γλώσσα από ιστορική και όχι συγχρονική σκοπιά. [20] Peter Mackridge, Εκμαγεία της ποίησης. Σολωμός, Καβάφης, Σεφέρης, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα 2008, σ. 15. [21] Ξεχωρίζουν οι μελέτες του για την ποντιακή διάλεκτο: ‘Some Pamphlets on Dead Greek Dialects’: R.M. Dawkins and Modern Greek Dialectology”, Annual of the British School at Athens 85 (1990), 201-212. “Literature in the Modern Greek dialects, στο: M. Roussou and S. Panteli (eds.), Greek outside Greece - II (Athens 1990), pp. 69-75. “Unpublished Pontic Stories Collected by R.M. Dawkins”, Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών 8 (1990-1991), 107-122. “The Pontic Dialect: a Corrupt Version of Ancient Greek?”, Journal of Refugee Studies 4 (1991), 335-9. «Tα ποντιακά στη σημερινή Τουρκία: αρχαία στοιχεία στο ιδίωμα του Όφη», Αρχείον Πόντου 46 (1995), 153-61.“The Medieval Greek Infinitive in the Light of Modern Dialectal Evidence”, στο Φιλέλλην: Studies in Honour of Robert Browning, Venice 1996, σσ. 191-204. “H ελληνοφωνία στην περιοχή του Όφη (Πόντος) / The Greek spoken in the region of Pontus”, στο Διαλεκτικοί θύλακοι της ελληνικής γλώσσας / Dialect Enclaves of the Greek Language (Thessaloniki 1999), σσ. 25-30 και 101-105. [22] Βλ. τη βιλιοκρισία μου: D. Holton, P. Mackridge and Ir. Philippaki-Warburton, Greek. A Comprehensive Grammar of Modern Language, Routledge, London 1999, σσ. 520 (α΄ έκδοση, 1997), Νέα Εστία, τόμος 145, τεύχος 1712 (Μάιος 1999), 515-520. Βλ. τώρα τη 2η έκδοση, σε συνεργασία και με τον Βασίλη Σπυρόπουλο, Routledge, London 2012. Βλ. και την ελληνική μετάφραση, Γραμματική της ελληνικής γλώσσας, από τον Β. Σπυρόπουλο, Πατάκη, Αθήνα 2012. Βλ. και D. Holton, P. Mackridge and I. Philippaki-Warburton, Greek: An Essential Grammar of the Modern Language. Routledge, London 2004, xiii + 279pp. (Ελληνική μετάφραση: από τον Μιχάλη Γεωργιαφέντη, Βασική γραμματική της σύγχρονης ελληνικής γλώσσας, Πατάκη, Αθήνα 2007). [23] Κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2013 σε μετάφραση Γρηγόρη Κονδύλη. Επιμέλεια μετάφρασης Peter Mackridge - Κώστας Σίμος. Τίτλος πρωτοτύπου: Language and National Identity in Greece, 1766-1976, Oxford University Press, Οξφόρδη 2009. Η βιβλιογραφία που χρησιμοποίησε ο συγγραφέας είναι εξαντλητική (σσ. 415-442), απουσιάζουν όμως μερικές σημαντικές εργασίες στη γερμανική γλώσσα, όπως: Eideneier, Hans 1977. “Hellenisch oder Romäisch? Zum Ursprung und gegenwärtigen Stand der neugriechischen Sprachfrage“. Folia Neohellenica 2, 41-63 και Hering Gunnar, “Die Auseinandersetzungen über die neugriechische Schriftsprache“. Στο Hannick, Ch. (εκδ.). Sprachen und Nationen im Balkanraum. Die historischen Bedingungen der Entstehung der heutigen Nationalsprachen. Köln/Wien, 1987, 125-194. Σύγκρ. Χαραλαμπάκης Χρ., «Γλωσσικό ζήτημα: Πάθη και μίση», The Athens Review of Books, τεύχος, 125, Φεβρουάριος 2021, 32-37. Βιβλιοκρισία για το: Gunnar Hering, Η διαμάχη για τη γραπτή νεοελληνική γλώσσα. Σύντομη ιστορία του γλωσσικού ζητήματος, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2020. [24] Βλ. ενδεικτικά τις μελέτες: «O πρακτικός δημοτικισμός του Ψυχάρη», Mαντατοφόρος 28 (Δεκ. 1988), 40-45. “Katharevousa (c. 1800-1974): An Obituary for an Official Language”, στο M. Sarafis & M. Eve (ed.), Background to Contemporary Greece (Merlin Press, London; Barnes & Noble, Savage, Md., 1990), τόμ. 1, σσ. 25-51. “Byzantium and the Greek Language Question in the Nineteenth Century”, στο D. Ricks & P. Magdalino (ed.), Byzantium and the Modern Greek Identity (Aldershot: Variorum, 1998), 49-61. “‘Sie sprechen wie ein Buch’: G.N. Hatzidakis (1848-1941) and the defence of Greek diglossia”, Κάμπος. Cambridge Papers in Modern Greek 12 (2004), 69-87. “Korais and the Greek language question”, στο Paschalis M. Kitromilides (ed.), Adamantios Korais and the European Enlightenment (Voltaire Foundation, Οξφόρδη 2010) [SVEC 2010:10], σσ. 127-149. [25] Pierre Bourdieu, Language and Symbolic Power, Harvard University Press, Καίμπριτζ Μασ. 1991, σ. 37. [26] Peter Mackridge, Γλώσσα και εθνική ταυτότητα στην Ελλάδα, 1766-1976, ό.π., 21. [27] Γλωσσικό ζήτημα. Από τον 19ο στον 20ό αιώνα, Αθήνα 2019. Έκδοση στη σειρά «Εθνικές κρίσεις» της Εφημ. Η Καθημερινή, σσ. 192. Βλ. και «Διγλωσσία και γλωσσικό ζήτημα», στον τόμο: Δ. Θεοφανοπούλου - Κοντού, Χ. Λασκαράτου, Μ. Σηφιανού, Μ. Γεωργιαφέντης, Β. Σπυρόπουλος (επιμ. εκδ.), Σύγχρονες τάσεις στην ελληνική γλωσσολογία. Μελέτες αφιερωμένες στην Ειρήνη Φιλιππάκη-Warburton, Πατάκη, Αθήνα 2003, σσ. 40-59. «Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και το γλωσσικό ζήτημα», The Athens Review of Books, τεύχος 79 (Δεκέμβριος 2016), σσ. 8-11. [28] Βλ. τη συλλογιστική που αναπτύσσω στη μελέτη μου «Πλευρές της συνέχειας της ελληνικής γλώσσας», στον τόμο: Die Geschichte der hellenischen Sprache und Schrift, Η Ιστορία της ελληνικής γλώσσας και γραφής, Πρακτικά του ομότιτλου Συνεδρίου, Ohlstadt / Oberbayern, 3-6 Οκτωβρίου 1996, Altenburg 1998, σσ. 49-61 και σσ. 62-65 (συζήτηση). [29] Σύγκρ. “Greeks’ attitudes to Turkish features in their language”, στο Vally Lytra (ed.), When Greeks and Turks Meet: Interdisciplinary Perspectives on the Relationship since 1923 (Farnham: Ashgate, 2014), 163-184. [30] «Η ανώνυμη σατιρική κωμωδία “Το σαγανάκι της τρέλας” (γραμμένη γύρω στα 1786 και εκδομένη στον τόμο: Lia Brad Chisacof (επιμ.), Ρήγας: Ανέκδοτα κείμενα (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κύπρου και Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 2011) είναι από τα πιο σημαντικά ελληνικά κείμενα της εποχής της, όσον αφορά τη γλώσσα της και τη δραματική αναπαράσταση του καθημερινού βίου στην ηγεμονική αυλή του Νικολάου Μαυρογένη στο Βουκουρέστι». [31] Probably a reference to the phenomenon of “electric fire” (including the production of sparks that appeared to emanate from the human body), which could be demonstrated with the use of machines available in the 18th century. Iakovakis Rizos Neroulos reports that Konstantinos Ypsilantis, Dragoman of the Porte in 1796-9, possessed an electrical machine, and that Sultan Selim once summoned him to demonstrate its effects (Neroulos, Analyse raisonné de l’ouvrage intitulé Charte Turque. Κριτική ανάλυση του συγγράμματος που επιγράφεται Τουρκική Χάρτα (Athens 2013), p. 186. The «ηλεκτρική μηχανή» is mentioned by Rigas in Φυσικής απάνθισμα (Ρήγας, τόμ. 2. σ. 197-199). [32] Βλ. σ. 81: μαλιχουλιές, ο 15v, 32r, 42v: (εδώ) καπρίτσιο, ιδιοτροπία, βλακεία (< τ. malihulya < ελλ. μελαγχολία). Πβ. Κουκκίδης, λ. μαλιχουλές. Βλ. και Γλωσσάρι Goldoni, σ. 125: μελαγχονία 201, 401 & μελαχονία, η 447: μελαγχολία [πβ. ιταλ. melanconia] (χρησιμοποιείται και το μελαγχολία).

Πήτερ Μάκριτζ: Ο νηφάλιος και διορατικός μελετητής της γλώσσας μας

Σύνδεση