Υπερρεαλιστική Ανθρωπολογία

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Michel Leiris, Phantom Africa [L'Afrique fantôme / Η Αφρική Φάντασμα], μετάφραση από τα γαλλικά: Brent Hayes Edwards, Seagull, 711 pp. Στις 15 Απριλίου 1931, μια ομάδων παριζιάνων διανοούμενων συγκεντρώθηκε για να παρακολουθήσει έναν αγώνα πυγμαχίας που παρουσίαζε τον «Παναμά» Αλ Μπράουν – έναν Αφρο-Παναμέζο αθλητή της ελαφράς κατηγορίας των 54 κιλών και τον πρώτο λατίνο παγκόσμιο πρωταθλητή του αθλήματος. Αν ένας αναστημένος Προυστ ήθελε να περιγράψει την κοινωνική ζωή του Παρισιού της εποχής, δεν θα μπορούσε να κάνει κάτι καλύτερο από το να επικεντρώσει σε αυτό το αθλητικό γκαλά μια από τις σκηνές του με συγκεντρωμένα πλήθη. Ο Μαρσέλ Μος, ο σπουδαίος κοινωνιολόγος, ανιψιός του Εμίλ Ντυρκέμ και γνωστός συγγραφέας του εξαιρετικού Essai sur le don [Πραγματεία για το δώρο], ο οποίος μόλις είχε ξεκινήσει να παραδίδει τα πρώτα του μαθήματα από την νέα έδρα κοινωνιολογίας στο Collège de France, αποτελούσε την επιτομή της ελίτ της Γαλλικής Ακαδημίας. Την κοινωνική ελίτ εκπροσωπούσε ο προστάτης όλων των τεχνών, υποκόμης Νοάγ. Ανέθεσε σύνθεση μουσικής στον Φρανσίς Πουλένκ, χρηματοδότησε την Χρυσή Εποχή του Λουίς Μπουνιέλ και ήταν ο πρώτος σημαντικός συλλέκτης του Σαλβαντόρ Νταλί. Μαζί του ήταν ο φίλος και προστατευόμενος του Ζαν Κοκτώ, ο οποίος (παραδόξως) ήταν μάνατζερ του Παναμά Αλ Μπράουν και (μάλλον λιγότερο παραδόξως) φαίνεται ότι υπήρξε ένας από τους πολλούς εραστές του πελάτη του. Ο Μπράουν ήταν ένας τυπικός πυγμάχος όσο ο Κοκτώ ήταν ένας κλασικός μάνατζερ –καλλιτέχνης, συγγραφέας, κινηματογραφιστής, πρεσβευτής της αβανγκάρντ–: ήταν τραγουδιστής της τζαζ στο Παρίσι και χόρευε στο Revue Nègre της Τζόζεφιν Μπέικερ. Ο αγώνας γινόταν με φιλανθρωπικό σκοπό και ήταν έρανος και είχε επιτυχία, συγκεντρώνοντας περισσότερα από 100.000 φράγκα για έναν αξιοσημείωτο σκοπό: ο Μπράουν ανακοίνωσε ότι αγωνιζόταν «για να βελτιώσει τη γνώση και την κατανόηση της Αφρικής». Συγκεκριμένα, η εκδήλωση είχε στόχο να ενισχύσει μια αποστολή σε όλη τη Γαλλική Αφρική, που εκτεινόταν σε περισσότερα από πέντε χιλιάδες μίλια από το Ντακάρ της Σενεγάλης, πρωτεύουσα της Γαλλικής Δυτικής Αφρικής, μέχρι το Τζιμπουτί, την πρωτεύουσα της γαλλικής Σομαλιλάνδης. Είχε ήδη χορηγηθεί επιδότηση από το γαλλικό κοινοβούλιο, διάφορα άλλα γαλλικά υπουργεία και θεσμούς καθώς και το Ίδρυμα Ροκφέλερ, αλλά αυτή η αποστολή –κατ’ ουσίαν ένα ταξίδι αναψυχής που επρόκειτο να διαρκέσει περισσότερο από ενάμιση χρόνο– δεν ήταν φθηνή. Κάθε φράγκο μετρούσε. Η Εθνογραφική και γλωσσολογική αποστολή Ντακάρ–Τζιμπουτί είχε επικεφαλής τον επιχειρηματία ανθρωπολόγο Μαρσέλ Γκριώλ και περιλάμβανε δύο γλωσσολόγους, έναν βοτανολόγο, έναν εθνομουσικολόγο, έναν καλλιτέχνη, έναν συνεργάτη με ειδίκευση στις μεταφορές, καθώς και στον κινηματογράφο και τη φωτογραφία, και έναν τεχνικό που εκτελούσε χρέη νοσοκόμας, μηχανικού, τσαγκάρη και κουρέα. Έπειτα, ήταν ο «γραμματέας-αρχειοθέτης» της αποστολής, ο Μισέλ Λερίς, ο οποίος ήταν επίσης παρών σε εκείνο το γκαλά του Παρισιού. Ο Λερίς, που δεν ήταν ακόμη τριάντα, ήταν μια περίεργη επιλογή για τη θέση του «γραμματέα-αρχειοθέτη». Ήταν ένας ημιαπασχολούμενος λογοτέχνης: ποιητής, κριτικός και συντάκτης στο σουρεαλιστικό περιοδικό Documents του Ζωρζ Μπατάιγ, μια φανταστική σύνθεση εθνογραφίας, αρχαιολογίας, μουσικοκριτικής και καλλιτεχνικής κριτικής, με φωτογραφικά αφιερώματα στα πάντα, από τα σφαγεία μέχρι το μεγάλο δάχτυλο του ποδιού. Ο Λερίς –ο οποίος είχε συμμαχήσει με το πρώτο σουρεαλιστικό μανιφέστο του Αντρέ Μπρετόν το 1924, μόνο για να αποβληθεί σε μια «κάθαρση» που ακολούθησε λίγα χρόνια αργότερα– είχε εκτεταμένες διασυνδέσεις στον κόσμο της τέχνης και ήταν παντρεμένος με τη θετή κόρη του Ντανιέλ-Ανρί Κανβαϊλέρ, του πρώτου μεγαλέμπορου της τέχνης των κυβιστών. Κέρδισε τα διαπιστευτήριά του ως σουρεαλιστής ποιητής το 1925 με τη δημοσίευση της ποιητικής συλλογής Simulacre, τη μέθοδο σύνθεσης της οποίας περιέγραψε ως εξής: Σε μια κενή σελίδα γράψτε –άνευ σύνδεσης, με τη μεγαλύτερη δυνατή αταξία– έναν ορισμένο αριθμό λέξεων που σας κάνουν εντύπωση ότι είναι ηχηρές. Όταν νιώσετε την προτροπή να συνδέσετε πολλές από αυτές μεταξύ τους, κυκλώστε την καθεμία και κατασκευάστε μια πρόταση. Συνεχίστε να το κάνετε αυτό μέχρι να εξαντλήσετε όλες τις λέξεις στη σελίδα, εκτός (ίσως) από μία ή δύο που θα παρέχουν τον τίτλο. Τα αποτελέσματα μπορεί να είναι περιέργως ευχάριστα: hors des perspectives du langage le règne des ossatures s'abreuve au nid muet de l'énigme. πέρα από τις προοπτικές της γλώσσας η βασιλεία των σκελετών ξεδιψάει στη άλαλη κρυψώνα του αινίγματος Το μόνο άλλο δημοσιευμένο βιβλίο του μέχρι αυτό το σημείο ήταν το Le point cardinal [Το κύριο σημείο], το οποίο κάποτε ένας θαυμαστής περιέγραψε ως μια «αδιάκοπη πεζογραφική αφήγηση ερωτικής υπέρβασης», που κατέγραφε «την σταδιακή επίτευξη της υπερρεαλιστικότητας ενός ομιλούντος υποκειμένου». Θα εμπιστευόσασταν σε έναν τέτοιο άνθρωπο να κρατήσει τα επίσημα αρχεία μιας εθνογραφικής οδύσσειας; «Τι ενέπνευσε τον Γκριώλ να με προσλάβει ως συνεργάτη;» αναρωτήθηκε ο ίδιος ο Λερίς. «Δεν αντιλαμβάνομαι γιατί αλλά θα είμαι για πάντα ευγνώμων στον Γκριώλ ή στον δαίμονα που τον ενέπνευσε». Όλοι έχουμε λόγους να είμαστε ευγνώμονες σε αυτόν τον δαίμονα. Η αφήγηση της αποστολής Ντακάρ - Τζιμπουτί στο Η Αφρική Φάντασμα που δημοσίευσε ο Λερίς το 1934, ένα χρόνο μετά την επιστροφή του, είναι διαδοχικά ενοχλητική, γοητευτική, συναρπαστική και απλά παράξενη. Αυτό το βιβλίο δεν είναι καθόλου ελαφρύ, ζυγίζει περίπου επτακόσιες σελίδες εξαντλητικής αν και ακαταμάχητης ανάγνωσης. Θα πρέπει επίσης να είμαστε ευγνώμονες για τη ρευστή και ευφυή νέα μετάφραση του Μπρεντ Χέιζ Έντουαρντς και τον πλούσιο αλλά διακριτικό επιστημονικό μηχανισμό που την περιβάλλει. Μερικές από τις πολλές ανταμοιβές αυτής της έκδοσης βρίσκονται στο περιθώριο του κειμένου, όπου ο Έντουαρντς έχει συγκεντρώσει χρήσιμες αντιστίξεις διαφόρων ειδών, συμπεριλαμβανομένων αποσπασμάτων από τις επιστολές που έγραψε ο Λερίς στην στη σύζυγό του, Ζετ, κατά την διάρκεια της αποστολής. Πολλοί έχουν κατανοήσει αυτό το έντονα προσωπικό έργο ως το εναρκτήριο άλμα σε μια ισόβια επιδρομή αυτοβιογραφικής γραφής, προπομπό του L'Âge d’homme [Η εποχή του Ανθρώπου] του 1939, που η Σούζαν Σόνταγκ περιέγραψε ως μια «ευφυή και αποκρουστική αυτοβιογραφική αφήγηση». Οι διάδοχοι του Η εποχή του Ανθρώπου, οι τέσσερις τόμοι του La Règle du jeu [Οι Κανόνες του Παιχνιδιού], που εκδόθηκαν από το 1948 έως το 1976, έμελλε να κάνουν τον συγγραφέα τους μια από τις πιο θαυμαστές γαλλικές λογοτεχνικές προσωπικότητες της γενιάς του. Δεδομένης της ευρείας και βαρύνουσας φήμης του, προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι μια αγγλική μετάφραση του Η Αφρική Φάντασμα χρειάστηκε να περιμένει περισσότερα από ογδόντα χρόνια. Το ατμόπλοιο Σαν Φιρμάν με τα μέλη της αποστολής Ντακάρ-Τζιμπουτί απέπλευσε από το Μπορντό για τη Δυτική Αφρική περίπου ένα μήνα μετά από εκείνο το μάλλον σουρεαλιστικό αθλητικό γκαλά. Τους είχε ανατεθεί η συλλογή έργων τέχνης και αντικειμένων για τα δύο μεγάλα μουσεία του Παρισιού που εξέθεταν τότε τον αφρικανικό υλικό πολιτισμό: το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας και το Εθνογραφικό Μουσείο του Τροκαντερό, όπου δύο δεκαετίες νωρίτερα ο Πικάσο, βλέποντας τη συλλογή του από αφρικανικές μάσκες, συνειδητοποίησε, σύμφωνα με τα λεγόμενά του «τι είναι η ζωγραφική». Κατά την διάρκεια του ταξιδιού, τα μέλη της αποστολής θα διεξήγαγαν έρευνες υψηλής ταχύτητας σε ένα μεγάλο όγκο πολιτισμών και γλωσσών – ένα είδος ανθρωπολογικών ραντεβού στα γρήγορα. Πραγματοποιήθηκαν μόνο δύο εκτεταμένες συναντήσεις, με κατοίκους του χωριού Ντογκόν στο Μαλί και με την φυλή Αμχάρα στο Γκοντάρ της Αιθιοπίας. Η αποστολή είχε την υποστήριξη των γαλλικών αρχών όταν κινούνταν ενδιαμέσως της Γαλλικής Δυτικής Αφρικής και της Γαλλικής Σομαλιλάνδης, σε μέρη που σήμερα βρίσκονται στη Σενεγάλη, το Μαλί, την Μπουρκίνα Φάσο, το Μπενίν, τον Νίγηρα, το Καμερούν, την Κεντροαφρικανική Δημοκρατία και το Τζιμπουτί· αλλά πέρασε και από το Βελγικό Κονγκό και τη Βρετανική Νιγηρία, όπου έλαβε τη φιλική υποστήριξη των τοπικών διοικητών αυτών των άλλων ευρωπαϊκών δυνάμεων· προστάτης της κατά την παραμονή στο Γκοντάρ ήταν ο τοπικός πρόξενος της ιταλικής κυβέρνησης του Μουσολίνι, που σύντομα επρόκειτο να μετατρέψει την Αιθιοπία σε μια από τις αποικιακές κτήσεις της (αν και για λιγότερο από πέντε χρόνια). Τίποτα από αυτά δεν εμπόδισε τον Λερίς από το να κάνει επικριτικές παρατηρήσεις για τις συνήθειες των αποικιακών αξιωματούχων ή από το να διακρίνει τις πιο σκοτεινές πτυχές του αποικιακού συστήματος και τα εμπόδια που έθετε μεταξύ Ευρωπαίων και Αφρικανών. Μετά από μια μεθυσμένη ανταλλαγή «λυρικών φιλοφρονήσεων» με μια ομάδα πρεσβυτέρων Ντογκόν που τόνισε την αδελφότητα των ανθρώπων, ο Λερίς γράφει: Τι φρικτή κωμωδία παίζαμε εγώ μαζί με αυτούς τους γέρoντες Ντογκόν! Ένας Ευρωπαίος υποκριτής, όλο ζάχαρη και μέλι, και ένας υποκριτής Ντογκόν, τόσο τετριμμένος γιατί τόσο πιο αδύναμος –και συνηθισμένος στους τουρίστες, σε κάθε περίπτωση– η ανταλλαγή οινοπνευματωδών ποτών δεν θα τους φέρει πιο κοντά. Το μόνο πράγμα που μας συνδέει είναι μια κοινή διπροσωπία. Τρεις μήνες αργότερα, λέει ότι «ολοένα και περισσότερο δεν μπορεί να αντέξει την ιδέα της αποικιοκρατίας» και συμπεραίνει ότι όλη η συζήτηση για την ευημερία των ιθαγενών εξυπηρετεί την μείωση της αντίστασης, για να «πληρώνουν τους φόρους τους». Σε μια επιστολή του προς τον Πικάσο, γράφει ότι «η αλαζονεία των λευκών, περισσότερο ανόητη παρά κακόβουλη αναγκαστικά, εμφανίζεται σε κάθε περίσταση». Ο Έντουαρντς δικαίως αναφέρει τις «περιφρονητικές απεικονίσεις της παρέλασης των μέτριων αποικιακών διοικητών» του Λερίς. Όμως, η θυμική σταθερά του βιβλίου, δεν είναι στην πραγματικότητα η αντιαποικιοκρατία αλλά ένα είδος γενικευμένης μισανθρωπίας. Οι διοικητές είναι ηλίθιοι, ενώ οι ντόπιοι είναι ανέντιμοι, χειριστικοί, διπρόσωποι – όπως φυσικά και τα μέλη της αποστολής Ντακάρ–Τζιμπουτί· όπως φυσικά και ο Λερίς. Χρειάστηκαν άλλες δύο δεκαετίες ώστε αυτή η θυμική στάση να «ανθίσει», όπως το θέτει ο Έντουαρντς στη χρήσιμη εισαγωγή του, «ως μια πλήρη αντιαποικιακή στάση». Ωστόσο το χρονικό του Λερίς είναι πιο ειλικρινές σχετικά με τις μεθόδους της αποστολής από όσο θα επιθυμούσαν ο Γκριώλ και οι κυβερνητικοί χορηγοί της. Στις 6 Σεπτεμβρίου 1931, επισκεπτόμενος το χωριό Κεμένι –στο σημερινό νότιο-κεντρικό Μαλί– ο Γκριώλ τσεπώνει μερικά φλάουτα που βρίσκει σε ένα ιερό και τα κρύβει «μέσα στις μπότες του». Λίγο αργότερα, ο Γκριώλ αγανακτεί με την άρνηση του αρχηγού ενός ιερού Μπαμάνα να συμφωνήσει με τους όρους επιθεώρησης ενός σημαντικού τελετουργικού αντικειμένου, το οποίο ο Λερίς περιγράφει ως «μια τεράστια μάσκα μιας αόριστης ζωικής μορφής, δυστυχώς φθαρμένη αλλά εξ ολοκλήρου καλυμμένη με μια κρούστα πηγμένου αίματος». Το αντικείμενο διαδραμάτιζε κεντρικό ρόλο στις τελετές της κοινωνίας κόνο, στην οποία οι μυημένοι διδάσκονται μυστικές γνώσεις από έναν δάσκαλο τελετουργιών. Ο Γκριώλ αποφασίζει ότι αρκετά ανέχθηκε τους ντόπιους και μετά διατάζει ότι, εφόσον μας κοροϊδεύουν ξεκάθαρα, πρέπει να παραδώσουν το κόνο ως αποζημίωση σε αντάλλαγμα για 10 φράγκα, διαφορετικά η αστυνομία που υποτίθεται ότι κρυβόταν στο φορτηγό θα οδηγούσε τον αρχηγό και τους προύχοντες του χωριού στο San, όπου θα πρέπει να δώσουν εξηγήσεις στους διοικητές. Αποτρόπαιος εκβιασμός! Η σημείωση του Έντουαρντς στο περιθώριο του αποσπάσματος μας λέει: «Στο χειρόγραφο, ο “αποτρόπαιος εκβιασμός” αντικατέστησε μια πρόταση που διέγραψε ο Λερίς: “Μια παράξενη επιχείρηση που περιλάμβανε όλα τα είδη, από την απλή μπλόφα μέχρι τον εκβιασμό, την κατάχρηση εξουσίας, την απάτη και την ξεκάθαρη βεβήλωση.”». Δέκα φράγκα σε σημερινά χρήματα είναι πέντε ή έξι δολάρια – για το κεντρικό τελετουργικό αντικείμενο της παραδοσιακής θρησκείας των Μπαμάνα. Την επόμενη μέρα, ο Γκριώλ διατάζει τον Λερίς και ένα άλλο μέλος της αποστολής να μπουν σε ένα ιερό στο διπλανό χωριό και να κλέψουν ένα άλλο αντικείμενο, χωρίς να χρειάζεται να διαπραγματευτούν κάποια τιμή. «Η καρδιά μου χτυπά πολύ δυνατά», έγραψε ο Λερίς εκείνο το βράδυ, «επειδή, μετά από το χθεσινό φιάσκο, έχω μεγαλύτερη επίγνωση του τεράστιου μεγέθους του εγκλήματός μας». Δεν είναι περίεργο που αναφερόταν στα αντικείμενα που συνέλεξαν ως butin, μια λέξη που μοιράζεται τη γερμανική της προέλευση με την αγγλική λέξη “booty” [λάφυρα]. Ωστόσο, δεδομένων των πρόσφατων συζητήσεων για την επιστροφή των αποικιακών απαλλοτριώσεων, αξίζει να επισημανθεί, όπως έκανε αργότερα ο Λερίς, ότι τέτοια επεισόδια ήταν σπάνια. «Πληρώσαμε σχεδόν τα πάντα», είπε ο Λερίς σε κάποιους νεότερους ανθρωπολόγους περισσότερο από πενήντα χρόνια μετά. Εάν τα φλάουτα και το κόνο έχουν νόμιμους ιδιοκτήτες κάπου που μπορεί να θέλουν να τα διεκδικήσουν, το μεγαλύτερο μέρος του υπόλοιπου butin φαίνεται να έχει αποκτηθεί σε μια συμφωνημένη τιμή από ανθρώπους που είχαν το δικαίωμα να τα πουλήσουν. Και έτσι αυτά τα αντικείμενα (πολλά από τα οποία βρίσκονται τώρα στο Μουσείο Και Μπρανλί στο Παρίσι) μπορούν να συνεχίσουν να εξυπηρετούν τον σκοπό που ήλπιζε ο Λερίς: την εξάλειψη των εθνοκεντρικών προκαταλήψεων καθιστώντας τους πολιτισμούς της Αφρικής κατανοητούς στους Ευρωπαίους. Στο πρώτο του «Μανιφέστο του σουρρεαλισμού» ο Αντρέ Μπρετόν, έγραψε: «Υπάρχει μια ιστορία που λέει πως, σε καιρούς περασμένους, κάθε βράδυ προτού πάει να κοιμηθεί, ο Σεν-Πολ-Ρου συνήθιζε να κρεμάει μια ταμπέλα στην εξώπορτα του σπιτιού του στο Καμαρέ, η οποία έγραφε: Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΕΡΓΑΖΕΤΑΙ». Το γεγονός ότι ο Λερίς οφείλει πολλά στον σουρεαλισμό φανερώνεται από την προθυμία του να αναφέρει την ολονύκτια εργασία του δικού του υποσυνείδητου. (Ο θεωρητικός πολιτισμού Τζέιμς Κλίφορντ εύστοχα αναφέρθηκε στην «ονειρογραφία» του Λερίς). Οι καταχωρίσεις του για το 1932, για παράδειγμα, ξεκινούν: 1η Ιανουαρίου. Ένα όνειρο: Ένας Γάλλος περιφερειακός επίτροπος, συνδεόμενος με μια ισχυρή σέκτα Δαχομέων φετιχιστών, προσπαθεί να με στραγγαλίσει ενώ κοιμάμαι· αυτό φαίνεται ν’ αφορά μια ανθρωποθυσία. Φωνάζω τον Γκριώλ για βοήθεια. Όνειρα σαν αυτά δεν είναι τα μόνα έντονα προσωπικά στοιχεία που μοιράζεται. Μια άλλη φορά ανησυχεί φωναχτά για την ανικανότητά του. Στις αρχές Απριλίου του 1932, ξεκινάει την σύνταξη ενός πιθανού προλόγου για το βιβλίο, λέγοντάς μας, χωρίς προφανή λόγο, ότι το ξαναδιάβασε «στην τουαλέτα». Σε αυτόν τον εγκαταλελειμμένο πρόλογο, ο συγγραφέας ασχολείται με το ερώτημα γιατί υπάρχουν τόσα πολλά για αυτόν τον ίδιο στο επίσημο χρονικό της αποστολής: Κάποιοι θα πουν ότι, μιλώντας για την Αφρική, δεν χρειάζεται να πω αν, την τάδε μέρα, ήμουν σε καλή διάθεση, ή ακόμα πώς έκανα την ανάγκη μου. Θα απαντούσα ότι, ενώ δεν είμαι το είδος του ανθρώπου που γονατίζει μπροστά στα δικά του έργα (είτε πρόκειται για βιβλία είτε για παιδιά, δύο είδη περιττωμάτων), δεν καταλαβαίνω γιατί, στη χειρότερη περίπτωση, θα πρέπει να αποσιωπήσω ένα τέτοιο γεγονός. Δεν είναι μόνο εξίσου σημαντικό από μόνο του όσο το γεγονός ότι αυτό ή εκείνο το δέντρο, ή ένας ντόπιος ντυμένος με αυτόν ή τον άλλο τρόπο, ή αυτό ή εκείνο το ζώο έτυχε να βρίσκεται σε μια δεδομένη στιγμή στην άκρη του δρόμου. Αλλά αυτό το φαινόμενο της αφόδευσης πρέπει επίσης να εξιστορηθεί γιατί είναι πολύτιμο από την προοπτική της αυθεντικότητας της αφήγησης. Λίγο αργότερα, προσθέτει –σε μια πρόταση που θα μπορούσε να είχε γράψει ο Μονταίν– «Έχω τόσο λίγο γούστο όσο και ταλέντο να μιλάω για όσα δεν ξέρω και το μόνο πράγμα που ξέρω καλά είναι ο εαυτός μου». Όπως το έθεσε ο Μονταίν, «ο εαυτός μου είναι το αντικείμενο του βιβλίου μου». Αν ο Λερίς δεν εξηγεί με πειστικό τρόπο πώς ή γιατί επέλεξε να μας πει τι, η παράξενη προσήλωση στον εαυτό του είναι ένας αποφασιστικός παράγοντας της γοητείας που ασκεί το έργο του. Η Σόνταγκ παρατήρησε για το Η εποχή του Ανθρώπου ότι «θέτει ασυνήθιστες απαιτήσεις για το ενδιαφέρον μας για τον συγγραφέα ως άνθρωπο». Το Η Αφρική Φάντασμα είναι, νομίζω, λιγότερο απαιτητικό. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχει κάτι σαγηνευτικό στην αδίστακτη προσωπική αποκάλυψη, που επρόκειτο να πάει ακόμα πιο πέρα στο Η εποχή του Ανθρώπου (ένα βιβλίο που είχε ξεκινήσει πριν από το ταξίδι αλλά το τελείωσε μετά την επιστροφή του). Πολύ πριν από τις περίφημες «αυτο-μυθοπλασίες» του Καρλ Ούβε Κνάουσγκόρντ, ο Λερίς –σε αυτό το έργο όπως και στις μεταγενέστερες εσωτερικές εθνογραφίες του– απολάμβανε την αυτοπροβολή στις πιο ψυχρές μορφές της. Μας προκαλεί να τον αντιπαθήσουμε. Σκεφτείτε τις έρευνες του Λερίς –κατά τη διάρκεια των μακρών μηνών που πέρασε ανάμεσα στους χωρικούς της Αμχάρα στο Γκοντάρ– για τον δαιμονισμό του zar, πνεύματα που κατοικούσαν τις ιέρειές τους και μπορούσαν να βλάψουν και να θεραπεύσουν. (Περισσότερα από είκοσι χρόνια μετά την επιστροφή του, δημοσίευσε μια μονογραφία βασισμένη σε αυτή την έρευνα).[1] Σε περισσότερες από εκατό σελίδες, ο Λερίς καταγράφει την καθημερινή αυξομείωση στις σχέσεις του με διάφορες μορφές της γυναικείας αυτής λατρείας, ξεκινώντας από την Μαλκάμ Αγιαχού, την «κυρία αρχηγό του ζαρ», την οποία βλέπει –όταν συναντιούνται τον Ιούλιο του 1932– σαν «εν μέρει προαγωγό, εν μέρει κλόουν και εν μέρει πύθωνα». Στη συνέχεια συναντά την κόρη της, Εμαγουέις, και συνεχίζει μαζί της μια παράξενη, εκτεταμένη σχέση, με μια ερωτική διάσταση που είναι παραδόξως έμμεση. Αναρωτιέται κανείς τι σκεφτόταν η γυναίκα του Λερίς καθώς λάμβανε τακτικά τα κεφάλαια του ημερολογίου που εκείνος της έστελνε για να τα φυλάει. Στις αρχές Σεπτεμβρίου, περιγράφει τη νεαρή ιέρεια ως «τόσο ήρεμη και όμορφη». Σε μία σημείωση που πρόσθεσε αφού επέστρεψε, γράφει ότι «έβαλα το χέρι μου κάτω από το σάμμα της», τη μακριά λευκή βαμβακερή ρόμπα που φορούσαν γυναίκες και άνδρες της Αιθιοπίας. «Πάντα θα θυμάμαι την υγρασία ανάμεσα στους μηρούς της – υγρή σαν τη γη από την οποία φτιάχνονται τα γκόλεμ». Αριστερά: Ανθρωπομορφικός βωμός, ξύλο και σύνθετα υλικά, φυλή Μπαμάνα. Μαλί, τέλη 19ου με αρχές 20ού αιώνα. Δεξιά: H αρχηγός της σέκτας των ζαρ, Μαλκάμ Αγιαχού. Γκοντάρ, Αιθιοπία. Φωτογραφία του Μαρσέλ Γκριώλ, Οκτώβριος 1932.Κάτω: Ιερό αντικείμενο από χώμα, κερί μέλισσας, αίμα και ξύλο, φυλή Μπαμάνα, Μαλί. Φωτογραφία του Μαρσέλ Γκριώλ. Μουσείο Και Μπρανλύ (Quai Branly), Παρίσι. «Το μόνιμο εμπόδιο μεταξύ εμένα και της Εμαγουέις», αποφασίζει εκ των υστέρων, «ήταν η ιδέα ότι είχε εκτομή, ότι δεν μπορούσα να την διεγείρω και ότι μπορεί να φαινόμουν ανίκανος». (Σύμφωνα με την UNICEF, ακόμη και σήμερα τα δύο τρίτα των γυναικών στην Αιθιοπία έχουν υποβληθεί σε κλειτοριδεκτομή). Τον Σεπτέμβριο του 1933, ο Λερίς γράφει για «την ντροπή που ένιωθα που ταξίδεψα για σχεδόν δύο χρόνια στην Αφρική χωρίς να κοιμηθώ ούτε με μία γυναίκα». (Αυτό σίγουρα δεν ίσχυε για όλους στην αποστολή· ο Λερίς κάνει ξεκάθαρο ότι για ορισμένους συναδέλφους του η αποστολή επεκτάθηκε σε σεξουαλικό τουρισμό.) Ερευνώντας το ζαρ, ο Λερίς συνεχώς προσφέρει δώρα στις γυναίκες – χρήματα, αρώματα, κουβέρτες, ζώα για θυσία. Η αίσθησή που είχε ότι χειραγωγείται για να συνεχίσουν να έρχονται τα τρόπαια υπονομεύει τελικά τις σχέσεις τους. Την ώρα που φεύγει, γράφει για Εμαγουέις, «πάνω απ’ όλα, δεν αντέχω άλλο αυτήν». Στις καθημερινές διαπραγματεύσεις τους για το ποιες τελετές θα κάνουν οι ιέρειες του ζαρ για να τις παρακολουθήσει, αναπτύσσεται ένα μοτίβο αμοιβαίας εκμετάλλευσης, αν και εκτός του αποικιακού περιβάλλοντος που πλαισιώνει τόσο πολλές προηγούμενες δραστηριότητες της αποστολής. Γιατί μόνο εδώ, προς το τέλος του ταξιδιού τους, στην ανεξάρτητη Αιθιοπία –όπου ο Χαϊλέ Σελασιέ είχε πρόσφατα επιβληθεί ως Νεγκούζα Ναγκάστ, Βασιλιάς των Βασιλέων– τα μέλη της αποστολής αντιμετώπισαν ένα σύνολο αξιωματούχων που ήταν μάλλον λιγότερο συμμορφωμένοι από τους αποικιακούς διοικητές που τους είχαν ανοίξει τον δρόμο αλλού. Η κωμωδία των διαπραγματεύσεων του Γκριώλ με διάφορους Αιθίοπες αξιωματούχους, πρώτα για την είσοδό τους στη χώρα και μετά για την αναχώρησή τους, αποτελεί ένα από τα κορυφαία σημεία της αφήγησης. Μετά την επιστροφή του από το ταξίδι, ο Λερίς ανέλαβε μια θέση ως εθνολόγος στο Μουσείο του Ανθρώπου, το οποίο κληρονόμησε τις συλλογές του Τροκαντερό το 1937 (και τις έχασε από το νέο Μουσείο Και Μπρανλί το 2006). Εργάστηκε εκεί μέχρι τη συνταξιοδότησή του το 1971. Ο Γκριώλ συνέχισε να είναι ηγετική φυσιογνωμία στις γαλλικές κοινωνικές επιστήμες, αποκτώντας την πρώτη έδρα ανθρωπολογίας στη Σορβόννη. Επέστρεφε συχνά για να δουλέψει με τους Ντoγκόν και το 1948 δημοσίευσε το Dieu d'eau: Entretiens avec Ogotemmêli [Θεός του νερού: συνομιλίες με τον Ογκοτεμελί], μια εκπληκτική αφήγηση σειράς συνομιλιών με έναν τυφλό κυνηγό Ντογκόν, ο οποίος επί τριάντα τρεις ημέρες του χάρισε μυστική κοσμολογική γνώση. Η διαμάχη συνεχίζεται για το πόσο από αυτό το υλικό ήταν εφεύρεση του Ογκοτεμελί και πόσο αποτελούσε πράγματι παράδοση των Ντογκόν. (Ανήκω στην παράταξη των σκεπτικιστών). Δεν προκαλεί έκπληξη ότι η δημοσίευση του Η Αφρική Φάντασμα οδήγησε στην αποξένωση μεταξύ του Γκριώλ και του Λερίς. Άλλοι μελετητές το βρήκαν απλά ακατάληπτο. Σε ένα σημείωμα τριών προτάσεων, για ένα περιοδικό, ο μεγάλος Βρετανός ανθρωπολόγος Έντουαρντ Έβανς-Πρίτσαρντ δήλωσε ότι «το βιβλίο έχει μικρή επιστημονική αξία». Ένα κλασικό έργο που είναι αδύνατο να ταξινομηθεί, το Η Αφρική Φάντασμα δεν ανήκει σε κανένα γραμματειακό είδος. Σίγουρα όλα αυτά τα χρόνια οι σελίδες του ενέπνευσαν ένα ευρύ φάσμα αναγνωστών. Στο Cahiers pour une morale [Τετράδια για μια ηθική] ο Σαρτρ συζήτησε εκτενώς την περιγραφή του αιθιοπικού δαιμονισμού στο βιβλίο του Λερίς, και παρέπεμψε σε αυτό στο δοκίμιό του «Orphée noir» [Μαύρος Ορφέας], την εισαγωγή στην κλασική ανθολογία της νέας μαύρης ποίησης του 1948 του Λεοπόλντ Σεντάρ Σενγκόρ· σε ένα από τα πολλά αποσπάσματα περί μαγείας, ο Σαρτρ μίλησε για «το φάντασμα της Αφρικής που τρεμοπαίζει σαν φλόγα ανάμεσα στο είναι και στο μηδέν» (συνδέοντας έτσι τον τίτλο του Λερίς με έναν δικό του). Οι μελετητές βρίσκουν επιρροή, επίσης, στο μυθιστόρημα Le regard du roi [Η ακτινοβολία του βασιλιά] του συγγραφέα από τη Γουινέα Καμάρα Λάι, ένα από τα πιο σημαντικά έργα της γαλλόφωνης αφρικανικής λογοτεχνίας· ιχνογραφεί το ταξίδι ενός ναυαγού Ευρωπαίου του οποίου οι φανταστικές εμπειρίες έχουν ομοιότητες με το χρονικό του Λερίς. Το Η Αφρική Φάντασμα –ένα εντυπωσιακό επίτευγμα αυτού που ο Τζέιμς Κλίφορντ αποκαλεί με πειστικό τρόπο «εθνογραφικό σουρεαλισμό»– παραμένει ταυτόχρονα sui generis και, για πολλούς από τους Γάλλους αναγνώστες του, έντονα παραγωγικό. Με τρόπους που δεν ήταν δυνατό να προβλεφθούν, το βιβλίο ήταν εξίσου πολύτιμο με οποιονδήποτε από τους θησαυρούς που επέστρεψαν μαζί με την ενίοτε δυσάρεστη αποστολή, την προώθηση της οποίας βοήθησε ο αγώνας πυγμαχίας του Παναμά Αλ Μπράουν. Ο Λερίς σημαδεύτηκε για πάντα από τις εμπειρίες που κατέγραψε. Ανάμεσα στις πρώτες μελέτες του ήταν μία που βασίστηκε στις σημειώσεις του ταξιδιού του, το «La langue secrète des Dogons de Sanga» [Η μυστική γλώσσα των Ντογκόν της Σάνγκα], το οποίο, το 1938, έγινε η διατριβή του στην École Pratique des Hautes Études και ήταν μια από τις πολλές διακεκριμένες συνεισφορές του στην εθνογραφία. Στο μεταπολεμικό Παρίσι, ο Λερίς έγινε ενεργός υποστηρικτής του λογοτεχνικού περιοδικού και εκδοτικού οίκου Présence Africaine, που αποτέλεσε κέντρο αντιαποικιακής και αντιρατσιστικής οργάνωσης. Έγινε επίσης ολοένα και πιο δραστήριος στη γαλλική αριστερά –ήταν μία από τις προσωπικότητες των διαδηλώσεων του Μαΐου 1968– και, όταν πέθανε, το 1990, άφησε το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας του σε οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων όπως το Κίνημα ενάντια στον ρατσισμό και για την φιλία μεταξύ των λαών. Το πείραμά του Η Αφρική Φάντασμα δεν επρόκειτο να επαναληφθεί--και μάλλον καλύτερα. Στις δεκαετίες που ακολούθησαν τις περιπέτειές του από το Ντακάρ στο Τζιμπουτί, ο Λερίς αφιέρωσε το συγγραφικό του έργο σε μεγάλο βαθμό μεταξύ εθνογραφίας και αυτοβιογραφίας, διαχωρίζοντας τους δύο ειρμούς πεζογραφικής αφήγησης που είχαν ενωθεί για μια στιγμή στο Η Αφρική Φάντασμα. Διαβάζοντας αυτό το εξαιρετικά ιδιάζον βιβλίο, βλέποντας πώς δημιουργήθηκε η «επιστημονική» εθνογραφική γνώση, μπορείτε να καταλάβετε για ποιο λόγο έγραψε, πολύ μετά τη συνταξιοδότησή του, ότι η εθνογραφία ήταν «ένα είδος κυνηγιού χωρίς θήραμα εκτός από σκιές» – ή, όπως θα έπρεπε ίσως να πει, φαντάσματα. © The New York Review of Books 2022 — Μετάφραση: Μιμή Βασιλάκη Σημ. ARB: Ευχαριστούμε τον καθηγητή Αντώνη Χατζημωυσή για τις παρατηρήσεις του. [1] La Possession et ses aspects théâtraux chez les Éthiopiens de Gondar (Plon, Παρίσι 1958).

Υπερρεαλιστική Ανθρωπολογία

Σύνδεση