Αν Πάτσετ ‒ Υβριδικές ταυτότητες

Αν Πάτσετ, Το Ολλανδέζικο σπίτι, μτφρ. Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, Δώμα, Αθήνα 2021, σελ. 399 Ann Patchett, Run, HarperCollins, 2007, 306 pp. Ann Patchett, Bel Canto, HarperCollins, 2001, 314 pp. 1. Κάθε οίκημα αποτελεί τεχνικό δημιούργημα και ιδιοκτησία ενός ή περισσοτέρων ανθρώπων. Πολλές φορές, όμως, είναι ως εάν οι άνθρωποι που διαβιούν εντός του να αποτελούν κτήμα του, καθώς οι κινήσεις του σώματος και της νοητικότητάς τους καθορίζονται, συχνά με τρόπο αδιόρατο, από τη διαρρύθμιση του οικήματος και τη θυμικά φορτισμένη ιστορία του. Το Ολλανδέζικο σπίτι της Αν Πάτσετ είναι ένα σύγχρονο παραμύθι, κατασκευασμένο από δοκιμασμένα, παραδοσιακά υλικά: έχουμε τον αρχετυπικό μύθο της κακιάς μητριάς που παρασύρει τον σύντροφό της να παραμελήσει τα παιδιά του ώστε να ικανοποιήσει όλες τις επιθυμίες της. Μετά τον θάνατό του, κακομεταχειρίζεται και διώχνει από το σπίτι τούς φυσικούς απογόνους του, για να εγκατασταθεί σε αυτό η ίδια με τις δυο κόρες της. Το σπίτι –που ονομάζεται «ολλανδέζικο» όχι χάρη στην τεχνοτροπία του, αλλά λόγω των πρώτων ιδιοκτητών του– συμβολίζει τον χαμένο παράδεισο της παιδικής ηλικίας. Η εντυπωσιακή έπαυλη με τα μαρμάρινα πατώματα, την επίχρυση οροφή, τους πίνακες, τις μεταξωτές καρέκλες και τα αντικείμενα που θυμίζουν αίθουσες μουσείου, μπορεί να έχει χτιστεί στην Φιλαδέλφεια του 1920 μα μοιάζει να έχει βγει από τον κόσμο των παραμυθιών, προκαλώντας το δέος όχι μόνο των επισκεπτών αλλά και όσων κατοικούν σε αυτό. Το 1946 ο ιδιαίτερα ταλαντούχος στις αγοραπωλησίες ακινήτων Σίριλ Κόνροϊ θα καταφέρει να αποκτήσει την έπαυλη μαζί με τα έπιπλα και το υπηρετικό προσωπικό μετά τον θάνατο των ιδιοκτητών και αφού το κτίσμα έχει περάσει στην δικαιοδοσία της τράπεζας. Ο Σίριλ με την σύζυγό του Έλνα και την κόρη του Μέιβ θα εγκατασταθούν στο καινούργιο σπίτι – ο γιος του Ντάνυ θα γεννηθεί λίγα χρόνια αργότερα. Η Έλνα θα υποστεί έντονο σοκ από αυτή την ξαφνική αλλαγή στην κοινωνική και οικονομική τους κατάσταση. Οι ενοχές και η όλη σύγχυση που της προκαλεί η μετακόμιση θα οδηγήσουν στην σταδιακή απώλεια της ταυτότητάς της και στην φυγή της από την οικογένεια λίγα χρόνια αργότερα, με σκοπό να εργαστεί στην Ινδία αφιερώνοντας τη ζωή της στην βοήθεια των απόρων. Η εγκατάλειψη από τη μητέρα θα σημαδέψει την Μέιβ και τον Ντάνυ, καθώς δεν θα καταφέρουν ούτε να κατανοήσουν πλήρως γιατί έφυγε ούτε να ξεπεράσουν την απώλειά της. Ο Ντάνυ θα βρει ένα υποκατάστατο της μητρικής αγάπης στο πρόσωπο της αδερφής του, που διανύει όχι μόνο την εφηβεία μα και την ενήλικη ζωή της προστατεύοντας τον μικρότερο αδερφό της και προασπίζοντας τα συμφέροντά του. Η κατάσταση για τα παιδιά θα γίνει χειρότερη λόγω της αφοσίωσης του πατέρα στην εργασία του, με αποτέλεσμα την ανατροφή τους να αναλάβουν ουσιαστικά οι πιστές υπηρέτριες, δύο αδερφές που η ευγνωμοσύνη που νιώθουν για την Έλνα επειδή τους έδωσε εργασία τις ωθεί να παραμείνουν και μετά τη φυγή της, φροντίζοντας τις ανάγκες της οικογένειας. Η είσοδος στο Ολλανδέζικο σπίτι της νέας συντρόφου του πατέρα, μιας νεαρής χήρας με δυο κοριτσάκια, θα αλλάξει για πάντα τα δεδομένα. Ο αναγνώστης δεν αποκτά μια ξεκάθαρη εικόνα για τον χαρακτήρα της Άντρεα, καθώς ό,τι μαθαίνει είναι φιλτραρισμένο μέσα από την οπτική των παιδιών. Η συγγραφέας δεν ενδιαφέρεται να παρουσιάσει μια αντικειμενική εικόνα της μητριάς, αλλά να αποδώσει τα συναισθήματα και τις σκέψεις των δύο κεντρικών πρωταγωνιστών, να περιγράψει τον τρόπο με τον οποίο αυτοί βίωσαν τα γεγονότα. Εξορισμένοι από τον επίγειο παράδεισο του Ολλανδέζικου σπιτιού, αποκομμένοι από το παρελθόν, στρέφονται ο ένας στον άλλον αντλώντας από τις αναμνήσεις τους, σε μια προσπάθεια να συνδέσουν το τότε με το τώρα, και να διατηρήσουν ακέραιες τις προσωπικές τους ταυτότητες στο πέρασμα του χρόνου. Το αν θα καταφέρουν οι δύο ήρωες είτε να επιστρέψουν στο Ολλανδέζικο σπίτι –ανακτώντας την αίσθηση ότι κάπου ανήκουν–, είτε να ξεπεράσουν τις απώλειες και να φτιάξουν τη ζωή τους δίχως το παρελθόν να στοιχειώνει τη μνήμη τους, είναι ένα ερώτημα που κρατάει τον αναγνώστη σε εγρήγορση για το μεγαλύτερο μέρος του μυθιστορήματος. Για χρόνια τα δύο αδέρφια παρκάρουν το αυτοκίνητό τους έξω από το Ολλανδέζικο σπίτι προσπαθώντας να ανακαλέσουν συγκεκριμένες σκηνές από τα περασμένα, αλλά και να παρακολουθήσουν τις κινήσεις των νέων ενοίκων, της Άντρεα και των κοριτσιών – είναι ένα τελετουργικό που δεν τους επιτρέπει να απελευθερωθούν από τα φαντάσματα του παρελθόντος και να προχωρήσουν χωρίς πικρία τη ζωή τους. Είναι μια ψυχοφθόρα τελικά διαδικασία που η Μέιβ έχει επιβάλει στον αδερφό της, όπως του επέβαλε και τις σπουδές στην ιατρική, έχοντας επωμιστεί τον ρόλο μιας στοργικής μα απαιτητικής και αδιάλλακτης μητέρας. 2. Το μυθιστόρημα φαίνεται ότι έχει αρκετές επιρροές τόσο από το Στρίψιμο της βίδας[1] όσο και από Τα λάφυρα του Πόιντον[2] του Χένρι Τζέιμς. Η συγγραφέας κλείνει το μάτι στον αναγνώστη αναφέροντας ότι τα βιβλία του κορυφαίου Νεοϋορκέζου συγγραφέα έχουν περίοπτη θέση στην βιβλιοθήκη της Μέιβ. Άλλωστε στις συνεντεύξεις της η Πάτσετ δεν χάνει ευκαιρία να δηλώσει τον θαυμασμό της για τον Τζέιμς, την Τζέιν Όστιν και τον Τζον Άπνταϊκ, επισημαίνοντας ότι όταν μεγάλωνε διάβαζε μόνο υψηλή λογοτεχνία, ενώ σήμερα παρακολουθεί συστηματικά το έργο των συγχρόνων της, διαπιστώνοντας ότι πρόκειται συχνά για κείμενα χωρίς μαγεία, που την κάνουν να νιώθει σαν να ξεφυλλίζει εφημερίδα. Στο Στρίψιμο της βίδας, η κεντρική ηρωίδα Κέιτ Μαντέλ, αναλαμβάνει τη δουλειά της γκουβερνάντας δύο ορφανών, του Μάιλς και της Φλόρας, σε μια απομονωμένη γοτθική έπαυλη στην εξοχή του Μέιν. Μια σειρά από παράξενα, ανεξήγητα γεγονότα οδηγούν την Κέιτ στο συμπέρασμα ότι το σπίτι είναι στοιχειωμένο, καθώς μοιάζει να έχει τη δική του μυστική ζωή. Επηρεασμένη από τη μοναξιά, την απουσία συναισθηματικής ανταπόκρισης των παιδιών και την υποβλητική ατμόσφαιρα του σκοτεινού, δαιδαλώδους σπιτιού η νεαρή νταντά βυθίζεται σταδιακά στον φόβο και την ανασφάλεια, χάνοντας την ψυχική ισορροπία της. Όπως και στο Στρίψιμο της βίδας, έτσι και στο Ολλανδέζικο σπίτι έχουμε την απούσα μητέρα, τα τρομοκρατημένα παιδιά που στρέφονται το ένα στο άλλο για παρηγοριά, την ευάλωτη ψυχικά νεαρή γυναίκα που φτάνει στο μεγάλο, εντυπωσιακό σπίτι και γοητεύεται από τον ιδιοκτήτη, τα κάθε λογής «φαντάσματα» του παρελθόντος. Στο βιβλίο Τα λάφυρα που Πόιντον, η χήρα Αντέλα Γκέρεθ έχει πάρει υπό την προστασία της την Φλέντα Βετς, ένα κορίτσι ταπεινής καταγωγής αλλά με εκλεπτυσμένους τρόπους και αυστηρές αρχές. Ο φόβος ότι ο γιος της ο Όουεν, με τον οποίο δεν διατηρεί στενές σχέσεις, θα παντρευτεί την άξεστη Μόνα και μαζί θα απολαύσουν την υπέροχη συλλογή έργων τέχνης, διακοσμητικών αντικειμένων και επίπλων που η ίδια έχει συστηματικά συγκεντρώσει μέσα στις δεκαετίες στο εξοχικό της σπίτι το Πόιντον, ωθεί την κυρία Γκέρεθ να πιέζει την Φλέντα να συνδεθεί ερωτικά με τον Όουεν. Θεωρώντας ότι η χαμηλών τόνων Φλέντα είναι του χεριού της, η κυρία Γκέρεθ πιστεύει ότι η σχέση της κοπέλας με τον γιο της θα της επιτρέψει να συνεχίσει να διαχειρίζεται το σπίτι και έτσι δεν θα χρειαστεί να απομακρυνθεί από τους θησαυρούς του Πόιντον. Ένα παιχνίδι του οποίου οι όροι διαρκώς μεταβάλλονται, με στόχο την κατοχή της σπάνιας συλλογής αντικειμένων, ξεκινά ανάμεσα στους τρεις κεντρικούς χαρακτήρες διατηρώντας μέχρι το δραματικό τέλος αμείωτο το ενδιαφέρον των αναγνωστών. Τα σπάνια αντικείμενα τέχνης που κοσμούν το Πόιντον μοιάζει να αποκτούν τη δική τους ζωή αλλά και να αποτελούν ένα μέτρο σύγκρισης ώστε να κριθεί ο χαρακτήρας και η εντιμότητα των κεντρικών χαρακτήρων, ακριβώς όπως συμβαίνει με την Έλνα, την Άντρεα, την νταντά, τις υπηρέτριες, ακόμα και τα δύο αδέρφια στο μυθιστόρημα της Αν Πάτσετ. 3. Το Ολλανδέζικο σπίτι, με τα εκατοντάδες παράθυρα που επιτρέπουν στους περαστικούς να διερευνήσουν το εσωτερικό με τη ματιά τους, φέρνει στον νου το Πανοπτικόν, το αρχιτεκτονικό μοντέλο φυλακής που σχεδίασε τον 18ο αιώνα ο Τζέρεμι Μπένθαμ, στο πλαίσιο της απόπειρας αναδόμησης του ποινικού συστήματος, με σκοπό την εξάλειψη της σωματικής βαναυσότητας, και την επινόηση τρόπων αναμόρφωσης του χαρακτήρα των κρατουμένων μέσω της απρόσκοπτης πρόσβασης σε κάθε πτυχή της συμπεριφοράς τους, που θα προσέφερε στον σωφρονιστικό λειτουργό η αδιάλειπτη επιτήρησή τους.[3] Την ποικιλία των χρήσεων στις οποίες θα μπορούσε να τεθεί η ιδέα του Πανοπτικού ανέδειξε ο Μισέλ Φουκώ, εισάγοντας σε μια σειρά ομιλιών για την νεωτερική σύλληψη του εαυτού τον όρο “πανοπτικισμός” για να αποδώσει κάθε κοινωνική θεώρηση που αντλεί την έμπνευσή της από το συναφές έργο του Μπένθαμ.[4] Στο εμβληματικό βιβλίο του Επιτήρηση και Τιμωρία, με θέμα τη διαμόρφωση της υποκειμενικότητας μέσω των διαδικασιών κανονικοποίησης που δημιουργούν οι επιμέρους μηχανισμοί εξουσίας, ο Φουκώ μελετά τις μεταβολές του ποινικού συστήματος κατά τη νεωτερική περίοδο, τις κοινωνικές συνθήκες που ευθύνονται για την επιβολή συγκεκριμένων μορφών τιμωρίας, τους πειθαρχικούς μηχανισμούς και τις συνέπειες της εφαρμογής τους όχι μόνο στο πεδίο απονομής της δικαιοσύνης, μα και στην ευρύτερη κοινωνία. Στο Πανοπτικόν, ένας πύργος που βρίσκεται στο κέντρο του κτιριακού συγκροτήματος δίνει στον δεσμοφύλακα τη δυνατότητα να έχει ορατότητα σε έναν δακτύλιο που είναι τοποθετημένα τα κελιά, ώστε να παρακολουθεί τους φυλακισμένους όλες τις ώρες της ημέρας, δίχως εκείνοι να τον βλέπουν. Το γεγονός ότι ο κάθε κρατούμενος δεν γνωρίζει αν και πότε τον παρακολουθούν εξασφαλίζει την πειθαρχία. Σύμφωνα με τον Φουκώ, στην ιδέα του Πανοπτικού μπορούμε να αποδώσουμε τις σύγχρονες μορφές πρακτικών επιτήρησης του σώματος –και μέσω αυτής, του ελέγχου της συμπεριφοράς και εντέλει της αυτοσυνειδησίας– που δεν αφορούν μόνο τις φυλακές, αλλά και τα υπόλοιπα ιδρύματα, όπως το ψυχιατρείο, το άσυλο, το στρατόπεδο, το νοσοκομείο, το σχολείο. Μια αμιγώς φουκωική ανάγνωση του μυθιστορήματος της Πάτσετ, ωστόσο, θα αγνοούσε μια καίρια διαφορά: σε αντίθεση με το κυκλικό σχήμα του Πανοπτικού, το Ολλανδέζικο σπίτι μπορεί μεν να το διαπεράσει κανείς με το βλέμμα του από τη μία έως την άλλη άκρη, απουσιάζει όμως η δυνατότητα να έχει μια συνολική εποπτεία του χώρου – με αποτέλεσμα ο καθένας να βλέπει ορισμένα μόνο τμήματα του εσωτερικού, ερμηνεύοντας όσα είναι ορατά, ανάλογα με τον χαρακτήρα, τις εμπειρίες και τις προσδοκίες του, οδηγώντας τον στη σχηματοποίηση μιας ανακριβούς συνολικής εικόνας. Το ίδιο, ως ένα βαθμό, ισχύει κατά την άποψή μου, και για το παρελθόν. Ο καθένας από εμάς έχει τη δική του οπτική, κοιτάζοντας από το δικό του γυάλινο παράθυρο, δίχως πρόσβαση στην οπτική των άλλων. Επιπλέον, η μνήμη είναι συνήθως τόσο εύθραυστη όσο οι γυάλινες επιφάνειες που περικλείουν το Ολλανδέζικο σπίτι, σε βαθμό που συχνά δεν αποτελεί παρά μία παραίσθηση που δεν έχει σχέση με την αλήθεια. 4. Ένα χαρακτηριστικό των βιβλίων της Πάτσετ είναι μία εντυπωσιακή αρχή που έλκει αμέσως το ενδιαφέρον του αναγνώστη, δίνοντας το στίγμα της ιστορίας. Στα μυθιστορήματά της οι ήρωες είναι τόσο αληθοφανείς και δουλεμένοι ως την τελευταία λεπτομέρεια που προκαλούν συχνά την εντύπωση ότι πρόκειται για άτομα που η συγγραφέας γνωρίζει προσωπικά και τα οποία έχουν πρωταγωνιστήσει σε αληθινά συμβάντα. Σε πρόσφατη ομιλία της στο Harvard Bookstore, η Πάτσετ αποδέχθηκε ότι, αν και οι ήρωές της είναι προϊόν επινόησης, κάποιες φορές στηρίζει τις αντιδράσεις τους στην συμπεριφορά υπαρκτών προσώπων που γνωρίζει καλά –συνήθως πρόκειται για μέλη του οικογενειακού της περιβάλλοντος– και έφερε μάλιστα το παράδειγμα του Αντιπροέδρου στο Bel Canto που βασίζεται στον χαρακτήρα του συζύγου της. Η αίσθηση ότι το κείμενο δεν αποτελεί αποκλειστικά μυθοπλασία, αλλά ότι περιέχει στοιχεία μαρτυρίας, είναι έντονη τόσο στο Ολλανδέζικο σπίτι όσο και στο μυθιστόρημα Run, στο οποίο η Πάτσετ διερευνά τις σύγχρονες εκδοχές οικογενειακών σχέσεων που δεν περιορίζονται στην παραδοσιακή, πυρηνική οικογένεια των βιολογικών γονιών με τα δύο παιδιά. Το κείμενό της θέτει ενδιαφέροντα όσο και δύσκολα ερωτήματα, όπως το πώς μπορεί κανείς να αγαπήσει αληθινά και με αφοσίωση ανθρώπους πολύ διαφορετικούς από τον ίδιο από άποψη φυλής, καταγωγής, κουλτούρας και νοοτροπίας. Στο μυθιστόρημα θίγεται εντέλει το κλασικό ερώτημα, αν αυτό που καθορίζει την πορεία και τις επιλογές μας είναι η «φύση» και η κληρονομικότητα, ή η εκπαίδευση και η συνολική ανατροφή μας. Μπορεί τα θέματα της Πάτσετ να μην χαρακτηρίζονται από πρωτοτυπία αλλά η διεξοδικότητα με την οποία τα επεξεργάζεται καθώς και οι άρτια κατασκευασμένοι, ψυχολογικά συνεπείς χαρακτήρες, ανεβάζουν τον πήχη στο πώς επανεξετάζουμε ήδη γνωστά ζητήματα. Δεν είναι απαραίτητα το θέμα καθαυτό που γοητεύει το πιστό αναγνωστικό κοινό της Αν Πάτσετ, αλλά η ιδιαίτερη προσέγγισή της. Η συγγραφέας αναδεικνύει με συγκεκριμένα παραδείγματα, τόσο μέσα από την ανάπτυξη της ιστορίας όσο και μέσω των καλοδουλεμένων διαλόγων, κοινωνικά ζητήματα και επίκαιρα επιστημονικά διλήμματα. Μπλε πλακάκια από την πόλη Ντελφτ της Ολλανδίας, 16ος αιώνας. © C.W. Burgers / Stockimo / Alamy / Visual Hellas Στο Run, ο Ντόιλ, ο Ιρλανδικής καταγωγής πρώην Δήμαρχος της Βοστόνης, χάνει πρόωρα τη γυναίκα του, Μπερναντέτ, από καρκίνο. Λίγα χρόνια πριν τον θάνατό της, το ζευγάρι είχε υιοθετήσει δύο μαύρα αδερφάκια, τον Τιπ και τον Τέντυ, κι έτσι ο Ντόιλ αναλαμβάνει αναγκαστικά να τα μεγαλώσει μόνος του, με τη βοήθεια του μεγαλύτερου γιου του ζευγαριού, Σάλιβαν. Η αγάπη και η αφοσίωση του Ντόιλ προς τα δύο αδέρφια είναι συγκινητική – για τον βιολογικό του γιο, αντιθέτως, δεν μπορεί να νιώσει πραγματική στοργή και σε αυτό ευθύνεται ως ένα βαθμό και ο δύστροπος, παραβατικός, χαρακτήρας του Σάλιβαν, που μπλέκει τον νέο άντρα διαρκώς σε μπελάδες. Ένα βράδυ που ο Ντόιλ, και οι εικοσάχρονοι πλέον Τιπ και Τέντυ, έχουν μόλις παρακολουθήσει μία πολιτική ομιλία του αιδεσιμότατου Τζέσυ Τζάκσον στο φημισμένο Kennedy School στο πανεπιστήμιο του Χάρβαντ, μια διαφωνία ανάμεσα στον Ντόιλ και τον Τιπ θα προκαλέσει τον εκνευρισμό του νεαρού και την απόσπαση της προσοχής του, με αποτέλεσμα να βρεθεί ξαφνικά μπροστά σε ένα διερχόμενο αυτοκίνητο, μια ανάσα από τον θάνατο. Μια μαύρη, μεσήλικη γυναίκα θα δράσει αστραπιαία μπλοκάροντας το όχημα με το ίδιο της το σώμα, θέτοντας έτσι τη ζωή της σε κίνδυνο προκειμένου να σώσει τον Τιπ. Η άγνωστη θα μεταφερθεί στο νοσοκομείο και η οικογένεια θα φιλοξενήσει το εντεκάχρονο κορίτσι που την συνοδεύει για όσο διάστημα εκείνη νοσηλεύεται. Σε αυτό ακριβώς το σημείο αρχίζει ουσιαστικά η εκτύλιξη της ιστορίας που διαρκεί ένα εικοσιτετράωρο. Ποια είναι η άγνωστη γυναίκα, ποια η σχέση του κοριτσιού με τους υιοθετημένους γιους του Ντόιλ, τι ρόλο θα παίξει η επιστροφή του Σάλιβαν από την Αφρική – και πώς συνδέεται ο τίτλος του βιβλίου με την πλοκή του μυθιστορήματος; Η αγωνιώδης προσμονή του αναγνώστη αυξάνεται σελίδα τη σελίδα καθώς η Πάτσετ καταφέρνει να ξετυλίξει μία ενδιαφέρουσα και πειστική ιστορία, αλλά και να θέσει σημαντικά ερωτήματα που εμπεριέχουν κριτική για τον τρόπο που λειτουργεί η αμερικανική κοινωνία των μεγάλων οικονομικών και κοινωνικών ανισοτήτων. Ένα ενδιαφέρον παράδοξο παρουσιάζει η συμπεριφορά του Ντόιλ, ο οποίος φροντίζει να έχουν τα υιοθετημένα παιδιά του μια άνετη ζωή και να λάβουν την καλύτερη δυνατή εκπαίδευση, χωρίς να έχει όμως ασχοληθεί, όσα χρόνια έμεινε στην εξουσία, με την βελτίωση της καθημερινότητας των μαύρων πολιτών που διαμένουν σε εγκαταλειμμένα και επικίνδυνα συγκροτήματα κατοικιών λίγους μόλις δρόμους απόσταση από το σπίτι του, όπως το εντεκάχρονο κορίτσι με τη μητέρα του. Ο Ντόιλ προφανώς δεν είναι ρατσιστής: έχει αφοσιωθεί στην ανατροφή δύο μαύρων αγοριών, τα έχει αγαπήσει και έχει δεθεί μαζί τους – αυτό όμως δεν φαίνεται να σημαίνει πως νιώθει ενσυναίσθηση για κάθε μαύρο παιδί που ζει στη Βοστόνη. Στο μυθιστόρημα, η έμφαση τοποθετείται στους τρόπους με τους οποίους οι εμπειρίες που έχουμε εντός μιας κοινότητας δημιουργούνται, διαμορφώνονται και πλαισιώνονται από το χρώμα του δέρματός μας, καθώς και από τις κοινωνικές αξιολογήσεις και κατηγοριοποιήσεις που συνδέονται με την εμφάνισή μας.[5] Η διαφορά από μία κοινωνιολογική έρευνα με το ίδιο ακριβώς θέμα είναι ότι η λογοτεχνία της Πάτσετ προσφέρει στους αναγνώστες πρόσβαση στην προσωπική εμπειρία του ατόμου και δεν μένει μόνο στην συσσώρευση στοιχείων που οριοθετούν εξωγενώς μια ταυτότητα. Τι σημαίνει να είναι κάποιος λευκός ιρλανδικής καταγωγής σήμερα στην Αμερική; Πιο συγκεκριμένα: τι σημαίνει να είναι κάποιος λευκός ιρλανδικής καταγωγής, Καθολικός, με κάποιο σημαντικό αξίωμα και υψηλό εισόδημα στην Βοστόνη σήμερα; Μετράει περισσότερο το χρώμα του δέρματος και η φυλή ή η κοινωνική τάξη και η εκπαίδευση; Επιπλέον, ένα ερώτημα το οποίο, κρίνοντας από την εμπειρία μου στη Βοστόνη, φαίνεται να αφορά αρκετές οικογένειες πανεπιστημιακών καθηγητών που έχουν υιοθετήσει παιδιά διαφορετικής φυλής, είναι τι σημαίνει για έναν νέο στην Αμερική σήμερα να είναι μαύρος ή Ασιάτης, με υψηλό μορφωτικό επίπεδο, υιοθετημένος από εύπορη οικογένεια λευκών. Σε κοινωνικό επίπεδο, το χρώμα παραμένει σημαντικό αλλά –σύμφωνα, πάντα, με την ιστορία του Run– δεν καθορίζει τελικά την τάξη, τις συνθήκες διαβίωσης, τα συναισθήματα, ή τον χαρακτήρα. Τα μέλη της οικογένειας Ντόιλ, μπορεί να διαφέρουν από βιολογική άποψη, αλλά τους ενώνει η κοινή ανατροφή, οι κοινές αξίες, η αγάπη. Όπως και σε άλλα βιβλία της, έτσι και εδώ η Πάτσετ επιχειρεί να διαταράξει, ακόμα και να ανατρέψει, τις συνηθισμένες κατηγοριοποιήσεις και ιεραρχίες που αφορούν την φυλή, το φύλο, την κοινωνική τάξη, κατασκευάζοντας νέες, υβριδικές ταυτότητες. 5. Δεν γίνεται να ασχοληθεί κανείς με το μυθιστορηματικό έργο της Αν Πάτσετ, χωρίς να αναφερθεί στο Bel Canto (2001), βιβλίο για το οποίο η συγγραφέας τιμήθηκε με τα βραβεία PEN/FAUKNER και Orange.[6] Αν και το μυθιστόρημα έχει βασιστεί σε ένα πραγματικό συμβάν –την κατάληψη της Ιαπωνικής Πρεσβείας στη Λίμα του Περού, και την κατάσταση ομηρίας που ακολούθησε, το 1996– η κριτική έχει επισημάνει ότι εμπεριέχει πολλά στοιχεία μαγικού ρεαλισμού, γεγονός που καθιστά το κείμενο ακόμα πιο ενδιαφέρον και απρόβλεπτο για τους αναγνώστες.[7] Στο Bel Canto ο ισχυρός Διευθύνων Σύμβουλος μιας Γιαπωνέζικης εταιρίας ηλεκτρονικών γιορτάζει τα γενέθλιά του καλεσμένος του Προέδρου μιας Λατινοαμερικάνικης χώρας. Στο πάρτι που διοργανώνεται στην έπαυλη του Αντιπροέδρου της χώρας, τραγουδά προς τιμήν του Γιαπωνέζου προσκεκλημένου μία διεθνούς φήμης Αμερικανίδα σοπράνο, η Ροξάν Κος, που με την όμορφη εμφάνιση και την εξαίσια φωνή της μαγεύει τους παρευρισκόμενους, πολιτικούς, επιχειρηματίες και προέδρους γνωστών πολυεθνικών εταιριών. Η γιορτινή ατμόσφαιρα θα καταστραφεί από τη βίαιη είσοδο στην έπαυλη μιας ομάδας τρομοκρατών με στόχο να φυλακίσουν τον Πρόεδρο της χώρας, ο οποίος όμως δεν παρίσταται στο πάρτι αφού έχει μείνει σπίτι του ώστε να παρακολουθήσει την αγαπημένη του καθημερινή σαπουνόπερα. Από αυτό το σημείο αρχίζει να εκτυλίσσεται μια απρόσμενη πλοκή που χαρακτηρίζεται από δεκάδες ανατροπές. Η υπόθεση θυμίζει κοινωνικό πείραμα, καθώς άνθρωποι εντελώς διαφορετικοί μεταξύ τους (οι αντάρτες που έχουν καταλάβει την οικία, πολιτικοί, επιχειρηματίες, ένας ιερέας, ένας μεταφραστής, η διάσημη αοιδός) από άποψη ιδεολογίας, κοινωνικής τάξης, χρώματος και εθνικότητας, θα αναγκαστούν να συμβιώσουν για αδιευκρίνιστο χρονικό διάστημα. Η ισορροπία δυνάμεων ανατρέπεται καθώς ένας απλός μεταφραστής αναδεικνύεται στο πιο σημαντικό άτομο που όλοι έχουν ανάγκη προκειμένου να επικοινωνήσουν μεταξύ τους, την ίδια στιγμή που ο Αντιπρόεδρος αντί να ηγείται έχει επωμιστεί τον ρόλο ενός περιποιητικού οικοδεσπότη που φροντίζει για τις βασικές ανάγκες των υπόλοιπων ομήρων. Η δε Ροξάν Κος αναλαμβάνει ηγετικές πρωτοβουλίες καθώς κρατά στα χέρια της ένα ισχυρό διαπραγματευτικό χαρτί. Κάθε πρωί κατά τη διάρκεια της πρόβας της Κος, γαλήνη, ακόμα και ευτυχία απλώνεται στο κτίριο, αφού οι πάντες σε όποια πλευρά και αν βρίσκονται νιώθουν να τους συνεπαίρνει η φωνή της, κυριολεκτικά να τους καθηλώνει σαν μαγικό ξόρκι. Η Κος απειλεί τους εισβολείς ότι θα σταματήσει να τραγουδάει αν δεν ικανοποιήσουν κάποιες από τις ανάγκες των κρατουμένων. Μπορεί να προσφέρει η μουσική μία δίοδο αληθινής επικοινωνίας που υπερβαίνει την πολιτική; Αρκεί η δύναμη της τέχνης για να ενώσει άτομα τα οποία προέρχονται από διαφορετικούς κόσμους. Θα διατηρηθεί μέχρι τέλους η ζεν ατμόσφαιρα που θυμίζει περισσότερο διαμονή σε κοινόβιο παρά ομηρία; 6. Στα βιβλία της Πάτσετ κεντρικό ρόλο έχει η διαδικασία αυτoπροσδιορισμού των ηρώων από άποψη καταγωγής, εθνότητας, τάξης, θρησκευτικής κοινότητας. Σημασία μοιάζει να μην έχει τόσο σε ποια κοινότητα, τάξη, ή έθνος ανήκουν οι χαρακτήρες, όσο η αίσθηση του ανήκειν που έχουν οι ίδιοι, ακόμα και αν πρόκειται για μια πλαστή αίσθηση του εαυτού ή για μια επινοημένη οικογένεια, κοινότητα, ή ομάδα. Η συγγραφέας φαίνεται να θεωρεί ότι η επινοημένη αντίληψη που έχει για την ταυτότητά του ο σύγχρονος άνθρωπος είναι πιο σημαντική από την καταγωγική σχέση τους με την πραγματικότητα. Στο Run βλέπουμε ότι τα μαύρα υιοθετημένα αγόρια είναι πολύ πιο ενσωματωμένα στην τοπική κοινότητα από ό,τι ο βιολογικός γιος του Ντόιλ που παραμένει ως το τέλος «αταίριαστος». Στο Ολλανδέζικο σπίτι οι φτωχοί γίνονται πλούσιοι και οι πλούσιοι φτωχοί, καθώς οι ρόλοι τους μεταλλάσσονται από γενιά σε γενιά, ενώ στο Bel Canto η δύναμη μετατοπίζεται απρόσμενα από τον πανίσχυρο Διευθύνοντα Σύμβουλο σε έναν, αρχικά ήσσονος σημασίας, υπάλληλο (τον μεταφραστή του), και από τον Αντιπρόεδρο της χώρας, στα αγόρια και τα κορίτσια που μετέχουν στην ομάδα των τρομοκρατών. Η συγγραφέας φαίνεται να κατασκευάζει τις ιστορίες της χρησιμοποιώντας ένα συγκεκριμένο τέχνασμα που μετά από κάποιο διάστημα γίνεται εύκολα αντιληπτό από τον έμπειρο αναγνώστη. Πραγματεύεται θέματα της επικαιρότητας με τρόπο αιχμηρό, εφαρμόζοντας, ωστόσο, μια μηχανική αντιστροφή των στερεοτύπων, σε σημείο που αυτή ακριβώς η ανατροπή καθίσταται αναμενόμενη, και δεν λειτουργεί πάντα υπέρ της λογοτεχνικότητας του κειμένου ή της εμβριθούς πραγμάτευσης. Η θεματική των βιβλίων της Πάτσετ εγείρει ερωτήματα που απασχολούν στις μέρες μας τόσο τους ερευνητές των κοινωνικών επιστημών όσο και τους μελετητές των ανθρωπιστικών σπουδών. Νομίζω μάλιστα ότι τα μυθιστορήματά της θα μπορούσαν να αποτελούν μέρος της ύλης ενός σεμιναρίου κοινωνιολογίας ή πολιτισμικών σπουδών. Το έργο της Πάτσετ, δεν συνιστά ίσως έναν λογοτεχνικό θησαυρό, χάρη όμως στον άρτιο τρόπο με τον οποίο δουλεύει το υλικό της, οδηγεί τον αναγνώστη να στοχαστεί πάνω στην ίδια την ταυτότητά του, με τρόπο που μόνο η πεζογραφία μπορεί να επιτύχει. [1] Χένρι Τζέιμς, Το στρίψιμο της βίδας, μτφρ. Θεώνη Κοβαλένκο, Ψυχογιός, Αθήνα 2019. [2] Χένρι Τζέιμς, Τα λάφυρα του Πόιντον, μτφρ. Κατερίνα Ιορδάνογλου, Μεταίχμιο, Αθήνα 2018 [12006]. [3] Jeremy Bentham, «Panopticon», The Works of Jeremy Bentham, published under the superintendence of John Bowring, vol. IV (1838-1843) [New York: Russell and Russell, 1971]. [4] Michel Foucault, «La vérité et les formes juridiques», Dits et écrits (1954-1988), tome II: texte n° 139 (Gallimard, 1994). [5] Sarah Heinz, «Not White, Not Quite», Amerikastudien, 58, No. 1 (2013): 79-100. [6] Το βιβλίο είχε κυκλοφορήσει στα ελληνικά το 2001, σε μετάφραση της Μάρας Ευθυμίου, από τις εκδόσεις Ωκεανίδα. [7] Alvina Lucia Guilher, Alexandra Santos Pinheiro, «A trama de um sequestro», Revista de Letras, 39, jul./dez (2020): 7-18.

Αν Πάτσετ ‒ Υβριδικές ταυτότητες

Σύνδεση