Ο αυτοκράτορας της νοσταλγίας

1. Στο απόγειο της θητείας του, που ξεκίνησε το 1848 και έληξε το 1916, ο Φραγκίσκος Ιωσήφ, αυτοκράτορας της Αυστρίας και βασιλιάς της Ουγγαρίας, ήταν ο ηγέτης κάπου πενήντα εκατομμυρίων υπηκόων. Από αυτούς, ούτε το ένα τέταρτο δεν είχαν τα γερμανικά ως μητρική τους γλώσσα. Ακόμα και μέσα στην Αυστρία, περίπου οι μισοί ήταν σλαβικής καταγωγής – Τσέχοι, Σλοβάκοι, Πολωνοί, Ουκρανοί, Σέρβοι, Κροάτες ή Σλοβένοι. Καθεμιά από αυτές τις εθνότητες φιλοδοξούσε να αποκτήσει δικό της εθνικό κράτος, με όλα όσα συνεπάγεται κάτι τέτοιο, όπως εθνική γλώσσα και εθνική λογοτεχνία. Το σφάλμα της αυτοκρατορικής διακυβέρνησης, όπως μπορούμε να δούμε εκ των υστέρων, ήταν ότι αντιμετώπιζε τις προσδοκίες αυτές υπερβολικά ανάλαφρα, ότι πίστευε πως τα πλεονεκτήματα του να ανήκεις σε ένα πεφωτισμένο, εύρωστο, ειρηνικό πολυεθνικό κράτος θα υπερίσχυαν των αποσχιστικών τάσεων και των αντιγερμανικών (ή, στην περίπτωση των Σλοβάκων, των αντιουγγρικών) πιέσεων και προκαταλήψεων. Όταν ξέσπασε ο πόλεμος, το 1914 –τον οποίο επέσπευσε μια εντυπωσιακή τρομοκρατική ενέργεια με εθνικιστικό υπόβαθρο– η Αυτοκρατορία βρέθηκε σε κατάσταση αδυναμίας να αντισταθεί στα ρωσικά, τα σερβικά και τα ιταλικά στρατεύματα στα σύνορά της, και διαλύθηκε. «Η Αυστροουγγαρία δεν υπάρχει πια», σημείωνε εις εαυτόν ο Ζίγκμουντ Φρόυντ την ημέρα της Ανακωχής το 1918. «Δεν θέλω να ζήσω οπουδήποτε αλλού… Θα συνεχίσω να ζω με έναν κορμό που θα φαντάζομαι πως είναι το όλον».[1] Ο Φρόυντ εξέφραζε εδώ πολλούς Εβραίους που ανήκαν στην αυστρο-γερμανική κουλτούρα. Ο διαμελισμός της παλαιάς Αυτοκρατορίας και ο επανασχεδιασμός του χάρτη της ανατολικής Ευρώπης προκειμένου να δημιουργηθούν νέες πατρίδες με βάση τις εθνότητες λειτούργησε κατεξοχήν εις βάρος των Εβραίων, αφού γι’ αυτούς δεν υπήρχε περιοχή που να μπορούν να πουν ότι τους ανήκει ιστορικά. Η παλιά υπερεθνική αυτοκρατορία τούς εξυπηρετούσε· η νέα κατάσταση μετά τον πόλεμο αποτελούσε συμφορά. Τα πρώτα χρόνια του νέου, απογυμνωμένου, μετά βίας βιώσιμου αυστριακού κράτους, με τις ελλείψεις τροφίμων και εν συνεχεία έναν πληθωρισμό σε επίπεδα που εξανέμισε τις αποταμιεύσεις της μεσαίας τάξης, μαζί με τη βία στους δρόμους ανάμεσα σε παραστρατιωτικές οργανώσεις της Αριστεράς και της Δεξιάς, ενέτειναν τις δυσχέρειες. Κάποιοι άρχισαν να κοιτάζουν προς την Παλαιστίνη για μια νέα πατρίδα· άλλοι στράφηκαν προς το υπερεθνικό δόγμα του κομμουνισμού. Ο Γιόζεφ Ροτ σε πλατφόρμα τρένων ταξιδεύοντας στη Γαλλία, 1926. © Leo Baeck Institute Η νοσταλγία για ένα χαμένο παρελθόν και η αγωνία για ένα ανέστιο μέλλον βρίσκονται στην καρδιά των πιο ώριμων έργων του Αυστριακού μυθιστοριογράφου Γιόζεφ Ροτ. Ο Ροτ αναπολούσε με αγάπη την αυστροουγγρική μοναρχία ως τη μοναδική πατρίδα που γνώρισε ποτέ. «Την αγαπούσα αυτή την πατρίδα», έγραφε στην εισαγωγή του Εμβατήριου του Ραντέτσκυ. «Μου επέτρεπε να είμαι ταυτόχρονα πατριώτης και πολίτης του κόσμου, και Γερμανός ανάμεσα σε όλους τους λαούς της Αυστρίας. Αγαπούσα τις αρετές και τα πλεονεκτήματα αυτής της πατρίδας, και σήμερα, που είναι πια νεκρή, χαμένη, αγαπώ ακόμα και τα στραβά και τις αδυναμίες της».[2] Το εμβατήριο του Ραντέτσκυ[3] είναι το αριστούργημα του Ροτ, μια μεγάλη ελεγεία στην Αυστρία των Αψβούργων, σύνθεση ενός υπηκόου από ένα αυτοκρατορικό έδαφος της περιφέρειας· και ταυτόχρονα μια μεγάλη συμβολή στη γερμανόφωνη λογοτεχνία από έναν συγγραφέα που ελάχιστη επαφή είχε με τη γερμανική κοινότητα των ανθρώπων των γραμμάτων. Ο Μόζες Γιόζεφ Ροτ γεννήθηκε το 1894 στο Μπρόντι, μια μεσαίου μεγέθους πόλη λίγα χιλιόμετρα από τα σύνορα με τη Ρωσία, στα αυτοκρατορικά εδάφη της Γαλικίας. Η Γαλικία είχε ενταχθεί στην αυστριακή αυτοκρατορία το 1772, με τον διαμελισμό της Πολωνίας· ήταν μια περιοχή φτωχή, πυκνοκατοικημένη από Ουκρανούς (που ήταν γνωστοί στην Αυστρία ως Ρουθήνιοι), Πολωνούς και Εβραίους. Ειδικά το Μπρόντι υπήρξε επίκεντρο της Ασκαλά (Haskalah), του εβραϊκού Διαφωτισμού. Τη δεκαετία του 1890, τα δύο τρίτα του πληθυσμού του ήταν Εβραίοι. Στα γερμανόφωνα τμήματα της Αυτοκρατορίας, οι Εβραίοι της Γαλικίας δεν έχαιραν καμιάς εκτίμησης. Στα νιάτα του, τον καιρό που προσπαθούσε να φτιάξει τη ζωή του στη Βιέννη, ο Ροτ φρόντιζε να αποκρύπτει την καταγωγή του λέγοντας ότι είχε γεννηθεί στο Σβέμπεντορφ, μια κατά κύριο λόγο γερμανόφωνη πόλη (το μυθοπλαστικό αυτό στοιχείο υπάρχει και στα επίσημα έγγραφά του). Κατά καιρούς είχε ισχυριστεί ότι ο πατέρας του ήταν εργοστασιάρχης, αξιωματικός του στρατού, υψηλός κρατικός αξιωματούχος, ζωγράφος, Πολωνός αριστοκράτης. Στην πραγματικότητα, ο Ναχούμ Ροτ εργαζόταν στο Μπρόντι ως πράκτορας μιας γερμανικής εταιρείας εμπορίας σιτηρών. Ο Μόζες Γιόζεφ δεν τον γνώρισε ποτέ: το 1893, λίγο μετά τον γάμο του, στη διάρκεια ενός σιδηροδρομικού ταξιδιού προς το Αμβούργο, ο Ναχούμ υπέστη κάποιου είδους διανοητική κατάρρευση. Τον μετέφεραν σε σανατόριο και στη συνέχεια τον ανέλαβε ένας ραβίνος-θαυματοποιός. Δεν συνήλθε ποτέ, ούτε κι επέστρεψε ποτέ στο Μπρόντι. Ο Μόζες Γιόζεφ μεγάλωσε με τη μητέρα του στο σπίτι των γονιών της, δύο ευκατάστατων, αφομοιωμένων Εβραίων. Πήγε σε σχολείο της εβραϊκής κοινότητας, όπου η γλώσσα διδασκαλίας ήταν τα γερμανικά, κι ύστερα στο γερμανόφωνο γυμνάσιο του Μπρόντι. Οι μισοί συμμαθητές του ήταν Εβραίοι: για τους νεαρούς Εβραίους, η γερμανική εκπαίδευση άνοιγε τις πόρτες του εμπορίου και της κυρίαρχης κουλτούρας. Το 1914 ο Ροθ γράφτηκε στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης. Την εποχή εκείνη η Βιέννη διέθετε τη μεγαλύτερη εβραϊκή κοινότητα σε ολόκληρη την κεντρική Ευρώπη, κάπου 200.000 ψυχές που ζούσαν, ουσιαστικά, σε ένα οικειοθελώς επιβεβλημένο γκέτο. «Είναι δύσκολο να είσαι Ostjude», Εβραίος από τα Ανατολικά, σχολίαζε ο Ροτ· από την άλλη όμως «δεν υπάρχει πιο σκληρή μοίρα από το να είσαι περιθωριακός Ostjude στη Βιέννη». Οι Εβραίοι από τα Ανατολικά είχαν να αντιμετωπίσουν όχι μόνο τον αντισημιτισμό, αλλά και ένα είδος σνομπισμού από την πλευρά των Εβραίων της Δύσης.[4] Ο Ροτ ήταν εξαιρετικός φοιτητής, ιδίως στη γερμανική φιλολογία, αν και περιφρονούσε τους περισσότερους καθηγητές του, τους οποίους θεωρούσε δουλοπρεπείς και σχολαστικούς. Η απαξίωση αυτή αντικατοπτρίζεται στα πρώιμα γραπτά του, που παρουσιάζουν το κρατικό εκπαιδευτικό σύστημα ως επικράτεια του κάθε καριερίστα ή, εναλλακτικά, ως το βασίλειο ανθρώπων φιλόπονων αλλά άτολμων και ανέμπνευστων. Για να κερδίζει κάποια χρήματα, ανέλαβε να παραδίδει μαθήματα στους νεαρούς γιους μιας κόμισσας, αποκτώντας στο διάστημα αυτό τρόπους και συνήθειες δανδή, όπως να φιλά το χέρι των κυριών, να περπατά στον δρόμο με μπαστούνι, να φορά μονόκλ. Άρχισε να δημοσιεύει ποιήματα. Η εκπαίδευσή του, που έμοιαζε να τον οδηγεί προς την ακαδημαϊκή καριέρα, διακόπηκε λόγω του πολέμου. Ξεπερνώντας την ειρηνιστική του ροπή, κατατάχθηκε στον στρατό το 1916 εγκαταλείποντας ταυτόχρονα το όνομα Μόζες (Μωυσής). Οι εθνικιστικές εντάσεις στον αυτοκρατορικό στρατό ήταν τόσο μεγάλες ώστε να μετατεθεί σε γερμανόφωνη μονάδα· το 1917-18 βρέθηκε σε πολωνική μονάδα στη Γαλικία. Η περίοδος της στρατιωτικής του θητείας αποτέλεσε αφορμή για ακόμα περισσότερες φανταστικές προσθήκες στη βιογραφία του, μεταξύ άλλων ότι υπήρξε αξιωματικός και αιχμάλωτος πολέμου στη Ρωσία. Ακόμα και χρόνια αργότερα ο λόγος του περιείχε στοιχεία από την ιδιόλεκτο της τάξης των αξιωματικών. Μετά τον πόλεμο, ο Ροτ άρχισε να γράφει σε εφημερίδες και πολύ σύντομα απέκτησε κοινό στη Βιέννη. Πριν από τον πόλεμο, η Βιέννη ήταν η πρωτεύουσα μιας μεγάλης αυτοκρατορίας· τώρα πια ήταν μια φτωχή πόλη δύο εκατομμυρίων κατοίκων σε μια χώρα που μετά βίας αριθμούσε επτά εκατομμύρια ανθρώπους. Αναζητώντας περισσότερες ευκαιρίες, ο Ροτ με τη σύζυγό του Φριντερίκε μετακόμισαν στο Βερολίνο. Εκεί άρχισε να γράφει σε φιλελεύθερες εφημερίδες, αλλά και στην αριστερών πεποιθήσεων Vorwärts, υπογράφοντας ως «Der rote Joseph» – Κόκκινος Γιόζεφ. Δημοσίευσε το πρώτο του Zeitungsroman (κατά λέξη: «μυθιστόρημα εφημερίδας»), ένα από τα πολλά που ονομάστηκαν έτσι όχι μόνο γιατί μοιραζόταν τα ίδια θέματα με εκείνα για τα οποία έγραφε ως δημοσιογράφος στις εφημερίδες, αλλά και γιατί το κείμενο ήταν χωρισμένο σε σύντομες, κοφτές ενότητες. Ο ιστός της αράχνης (1923)[5] πραγματεύεται με πρώιμη οξυδέρκεια την ηθική και πνευματική απειλή της φασιστικής Δεξιάς. Δημοσιεύτηκε τρεις μέρες πριν από το πρώτο πραξικόπημα του Χίτλερ. Πορτρέτο του Γιόζεφ Ροτ από την Μίις Μπλόμσμα, Νοέμβριος 1938. Ο Ροτ έγραψε από κάτω «Είμαι πραγματικά εγώ: κακός, μεθυσμένος, αλλά έξυπνος». Λογοτεχνικό Μουσείο και Κέντρο Τεκμηρίωσης της Ολλανδίας, Άμστερνταμ. Το 1925 ο Ροτ πήγε στο Παρίσι ως ανταποκριτής της Frankfurter Zeitung, της σημαντικότερης φιλελεύθερης εφημερίδας της εποχής, με μισθό που τον καθιστούσε έναν από τους πιο καλοπληρωμένους δημοσιογράφους της Γερμανίας. Είχε πάει στο Βερολίνο για να κάνει καριέρα ως γερμανόφωνος συγγραφέας, στη Γαλλία όμως ανακάλυψε ότι ήταν κατά βάθος Γάλλος – «ένας Γάλλος από τα Ανατολικά».[6] Καταγοητεύτηκε από τις «μεταξένιες», όπως τις αποκαλούσε, Γαλλίδες, και ιδίως τις γυναίκες που συνάντησε στην Προβηγκία. Από τη νεότητά του κιόλας, τα γερμανικά του Ροτ διακρίνονταν από ενάργεια και πλαστικότητα. Τώρα, έχοντας σαν πρότυπα τον Σταντάλ και τον Φλωμπέρ –ιδίως τον Φλωμπέρ τού Μια απλή καρδιά– τελειοποίησε το χαρακτηριστικά ακριβές ύφος της ωριμότητάς του. (Αναφερόμενος στο Εμβατήριο του Ραντέτσκυ είχε σχολιάσει: «Ο Λοχαγός Τρόττα είμαι εγώ», απηχώντας συνειδητά το «Η Μαντάμ Μποβαρύ είμαι εγώ» του Φλωμπέρ).[7] Έκανε μάλιστα και τη σκέψη να εγκατασταθεί μόνιμα στη Γαλλία και να γράφει στα γαλλικά. Ένα χρόνο μετά, ωστόσο, η Frankfurter Zeitung τον αντικατέστησε. Απογοητευμένος, ζήτησε να τον στείλουν στη Ρωσία. Η συνήθειά του (όπως δήλωνε ο ίδιος) «να επιστρατεύει την ειρωνεία όταν γράφει για θεσμούς, ήθη και έθιμα του κόσμου των αστών» δεν θα πρέπει, ισχυριζόταν, να τον αποκλείσει από τη δημοσιογραφική καταγραφή της ζωής στη Ρωσία και του «αμφιλεγόμενου αντίκτυπου» της Ρωσικής Επανάστασης. Οι ανταποκρίσεις του είχαν τεράστια επιτυχία· ακολούθησαν αποστολές και δημοσιογραφικές αναφορές από την Αλβανία, την Πολωνία και την Ιταλία. Ήταν περήφανος για το δημοσιογραφικό του έργο. «Δεν κάνω τον λεγόμενο πνευματώδη σχολιασμό στα κείμενά μου. Σκιαγραφώ τα χαρακτηριστικά της εποχής… Είμαι δημοσιογράφος, όχι ρεπόρτερ, είμαι συγγραφέας, όχι παραγωγός κυρίων άρθρων για εφημερίδες».[8] Παράλληλα, συνέχισε να γράφει μυθοπλασία. Το 1930 κυκλοφόρησε το ένατο μυθιστόρημά του, Ιώβ: Η ιστορία ενός απλού ανθρώπου.[9] Παρά το συναισθηματικό, παραμυθένιου ύφους τέλος (ή ίσως και ακριβώς χάρη σ’ αυτό) –όπου ο γερασμένος Μέντελ Σίνγκερ, έχοντας υποστεί τα πλήγματα της μοίρας και ενώ βυθίζεται όλο και περισσότερο στην ανέχεια στις φτωχογειτονιές της Νέας Υόρκης, διασώζεται από τον πνευματικά ανάπηρο γιο του τον οποίο είχε παρατήσει στη Γηραιά Ήπειρο, έναν γιο που στο μεταξύ, εν αγνοία του Μέντελ, έχει γίνει παγκοσμίου φήμης μουσικός– ο Ιώβ έγινε επιτυχία διεθνώς. (Ο Ροτ είχε ομολογήσει ότι δεν θα είχε καταφέρει να γράψει αυτό το τέλος χωρίς τη βοήθεια του αλκοόλ). Αφαιρώντας από το βιβλίο όλα τα εβραϊκά στοιχεία, το Χόλιγουντ έκανε τον Ιώβ ταινία με τίτλο Sins of a Man (Σκλάβοι της μοίρας). Δύο χρόνια μετά τον Ιώβ, ακολούθησε το πιο φιλόδοξο βιβλίο του Ροτ, Το εμβατήριο του Ραντέτσκυ. Στη διάρκεια της ζωής του δημοσιεύτηκαν έξι ακόμα μυθιστορήματα, όλα τους μικρότερης κλίμακας, και αρκετά κομμάτια μικρής φόρμας. Το εμβατήριο του Ραντέτσκυ, το αναμφίβολα σπουδαιότερο μυθιστόρημα του Ροτ και το μόνο που έγραψε χωρίς υπερβολική πίεση χρόνου, παρακολουθεί τις τύχες τριών γενεών της οικογένειας Τρόττα, υπηρετών του Στέμματος: ο πρώτος Τρόττα, ένας απλός στρατιώτης, χάρη σε μια ηρωική πράξη, κερδίζει την είσοδό του στην ελάσσονα αριστοκρατία· ο δεύτερος είναι ένας υψηλός επαρχιακός αξιωματούχος· ο τρίτος, αξιωματικός του στρατού, που η ζωή του χάνει το νόημά της όταν η αίγλη των Αψβούργων θαμπώνει και ο ίδιος σκοτώνεται στον Μεγάλο Πόλεμο. Η τροχιά των Τρόττα αντικατοπτρίζει την τροχιά της Αυτοκρατορίας. Το ιδεώδες της ανιδιοτελούς υπηρεσίας που ενσαρκώνει ο μεσαίος Τρόττα κλονίζεται στο πρόσωπο του γιου του, όχι επειδή η Αυτοκρατορία παραπαίει αντικειμενικά, αλλά επειδή υπάρχει στην ατμόσφαιρα μια αλλαγή που καθιστά τον παλιό ιδεαλισμό μη βιώσιμο (πρόκειται για την ίδια ακριβώς αλλαγή ατμόσφαιρας που αποτελεί το σημείο εκκίνησης στον Άνθρωπο χωρίς ιδιότητες του Ρόμπερτ Μούζιλ). Ο νεαρός Τρόττα, γεννημένος τη δεκαετία του 1890, αντιπροσωπεύει ενδεχομένως τη γενιά του Ροτ και του Μούζιλ («Ο λοχαγός Τρόττα είμαι εγώ»), αλλά ο πατέρας του, ο οποίος στα ύστερα χρόνια του αναγκάζεται όχι μόνο να καταπιεί το όνειδος της αποτυχίας του γιου του, αλλά και να ανακαλύψει –με αξιαγάπητη ταπεινότητα– ότι τα «πιστεύω» στα οποία αφιέρωσε τη ζωή του είναι πια παρωχημένα, είναι η πιο τραγική μορφή του βιβλίου, η μορφή που καταδεικνύει πόσο πιο πολύπλοκος είναι ο Ροτ ως καλλιτέχνης με κριτικό βλέμμα παρά ως απολογητής των Αψβούργων, όπως κατέληξε αργότερα. Στα βιβλία του Ροτ, οι λαοί της περιφέρειας της Αυτοκρατορίας είναι κατεξοχήν και οι πιο πιστοί σε αυτήν. Οι Τρόττα, υποδειγματικοί πολίτες της Αυστροουγγαρίας, δεν είναι Γερμανοί αλλά Σλοβένοι στην καταγωγή. Αφού «ξεπάστρεψε» τον ένα κλάδο της οικογένειας, ο Ροτ έπλασε έναν μακρινό ξάδελφο, επίσης Τρόττα, για να συνεχίσει στην Κρύπτη των καπουτσίνων (1938)[10] τη μυθοπλαστική εξιστόρηση της κατάπτωσης του αυτοκρατορικού ιδεώδους στον κυνισμό και την παρακμή της μεταπολεμικής Βιέννης. Στο μεταξύ, η ψυχική υγεία της Φριντερίκε Ροτ είχε κλονιστεί. Πέρασε τη δεκαετία του ’30 σε ψυχιατρικές κλινικές στη Γερμανία και την Αυστρία· με την άνοδο των Ναζί στην εξουσία, έμελλε να γίνει από τους πρώτους ασθενείς που επιλέχθηκαν για ευθανασία. Το 1933 ο Ροτ εγκατέλειψε διά παντός τη Γερμανία και, αφού περιπλανήθηκε για ένα διάστημα στην Ευρώπη, εγκαταστάθηκε ξανά στο Παρίσι. Τα έργα του μεταφράζονταν σε καμιά ντουζίνα γλώσσες· σύμφωνα με όλα σχεδόν τα πιθανά κριτήρια ήταν ένας πετυχημένος συγγραφέας. Στα οικονομικά του ωστόσο επικρατούσε χάος. Επιπλέον, έπινε πολύ, και από τα μέσα της δεκαετίας του ’30 κατέληξε αλκοολικός. Στο Παρίσι επέλεξε για βάση του ένα μικρό δωμάτιο ξενοδοχείου και περνούσε τις μέρες του στο καφέ, στο ισόγειο, όπου έγραφε, έπινε και δεχόταν φίλους. Βλέποντας εχθρικά τόσο τον φασισμό όσο και τον κομμουνισμό, δήλωσε Καθολικός και αναμίχθηκε με τους φιλοβασιλικούς κύκλους· συγκεκριμένα, συμμετείχε στις προσπάθειες να αποκατασταθεί στον θρόνο ο Όθων των Αψβούργων[11], γιος του τελευταίου αυτοκράτορα [Καρόλου Α΄]. Το 1938, και ενώ σοβούσε η απειλή της γερμανικής προσάρτησης, πήγε στην Αυστρία ως εκπρόσωπος των βασιλοφρόνων προκειμένου να πείσει την κυβέρνηση να παραδώσει την καγκελαρία στον Όθωνα. Δεν έγινε καν δεκτός για ακρόαση και αναγκάστηκε να απέλθει ντροπιασμένος. Επιστρέφοντας στο Παρίσι, πρότεινε τη δημιουργία μιας Αυστριακής Λεγεώνας με σκοπό την διά της βίας απελευθέρωση της Αυστρίας. Άφησε να χαθούν διάφορες ευκαιρίες να διαφύγει στην Αμερική. «Γιατί πίνεις τόσο πολύ;» ρώτησε ανήσυχος κάποιος φίλος του. «Εσύ πιστεύεις πως θα ξεφύγεις; Κι εσένα θα σε εξολοθρεύσουν», απάντησε ο Ροτ.[12] Πέθανε σε ένα νοσοκομείο στο Παρίσι το 1939 μετά από μέρες τρομώδους παραληρήματος. Ήταν σαράντα τεσσάρων ετών. 2. Αν και καταπιάστηκε κατά καιρούς με το διήγημα, η φήμη του Ροτ στον αγγλόφωνο κόσμο οφειλόταν ανέκαθεν στα μυθιστορήματά του, και κυρίως στο Εμβατήριο του Ραντέτσκυ. Το 2001 κυκλοφόρησαν διηγήματά του σε μετάφραση Μάικλ Χόφμαν (Michael Hofmann), ο οποίος στην εισαγωγή του υποστηρίζει πως ο Ροτ, στις καλύτερες στιγμές του, συναγωνίζεται τον Άντον Τσέχοφ.[13] Ο τίτλος The Collected Stories of Joseph Roth μοιάζει να υπόσχεται, και μάλιστα πολύ σαφώς, ότι περιέχει όλες τις ιστορίες του Ροτ. Αλλά τι ακριβώς νοείται ως «ιστορία»; Αντί να επιχειρήσει να εφαρμόσει φορμαλιστικά κριτήρια –πράγμα αδύνατο– ο Χόφμαν συμπεριλαμβάνει όλα τα μυθοπλαστικά πεζογραφήματα του Ροτ εξαιρώντας μόνο τα μυθιστορήματά του. Στους σχετικούς τόμους της εξάτομης γερμανικής έκδοσης των Απάντων του (Werke) από τον Φριτς Χάκερτ (Fritz Hackert) βρίσκουμε δεκαοκτώ κείμενα που δεν φέρουν τον χαρακτηρισμό Roman (μυθιστόρημα). Το Collected Stories αποτελείται από δεκαεπτά από αυτά· παραβλέπει το γεγονός ότι ορισμένα εξ αυτών των δεκαοκτώ δεν είναι κανονικές ιστορίες με αρχή, μέση και τέλος, αλλά θραύσματα από μεγαλύτερης έκτασης έργα που εγκαταλείφθηκαν· επίσης παραβλέπει ότι τέσσερα δημοσιεύτηκαν, είτε κατά τη διάρκεια της ζωής του Ροτ είτε μετά τον θάνατό του, αυτόνομα, ως βιβλία: το Απρίλιος: Η ιστορία ενός έρωτα (1925)· το Ο τυφλός καθρέφτης (1925)· το Ο θρύλος του αγίου πότη (1939)·[14] και το Ο Λεβιάθαν[15] (τυπώθηκε το 1940, αλλά κυκλοφόρησε μόλις το 1945). Το δέκατο όγδοο κείμενο που λείπει από τη Συλλογή είναι Ο θρύλος του αγίου πότη, που ο Χάκερτ ορθώς χαρακτηρίζει νουβέλα, δηλαδή ιδιαιτέρως μεγάλο διήγημα, και όχι μυθιστόρημα. Ο λόγος που απουσιάζει από τη συλλογή Collected Stories, όπως αναφέρεται πολύ λακωνικά στην εισαγωγή, είναι ότι μετάφρασή του (επίσης από τον Χόφμαν) κυκλοφορεί ήδη. Κατά συνέπεια, το Collected Stories δεν αποτελούν, υπό αυστηρή έννοια, συλλογή όλων των ιστοριών του Ροτ. Το πρώτο αδιαφιλονίκητο αριστούργημα της συλλογής είναι ο «Σταθμάρχης Φαλλμεράυερ» (1933).[16] Ο Φαλλμεράυερ είναι ένας από εκείνους τους ψυχρούς, αυτάρκεις τύπους ανδρών που συναντάμε συχνά στον Ροτ, ένας άνθρωπος που εκτελεί επαρκώς αλλά χωρίς συναίσθημα τα καθήκοντά του ως σύζυγος και ως γονιός. Και τότε παρεμβαίνει η μοίρα. Κοντά στην επαρχιακή πόλη της Αυστρίας όπου εργάζεται ως σταθμάρχης σημειώνεται ένα σιδηροδρομικό δυστύχημα. Μια Ρωσίδα επιβάτιδα, η κόμισσα Βαλέφσκα, μεταφέρεται στο σπίτι του Φαλλμεράυερ για να συνέλθει από το σοκ. Μετά την αποχώρησή της, ο Φαλλμεράυερ παραδέχεται ότι την έχει ερωτευτεί. Λίγους μήνες αργότερα –βρισκόμαστε στο 1914– η Αυστρία και η Ρωσία είναι σε πόλεμο. Ο Φαλλμεράυερ πολεμά στο Ανατολικό Μέτωπο και παραμένει ζωντανός χάρη στην απόφασή του να ξαναδεί κάποτε την κόμισσα. Στον ελεύθερο χρόνο του μαθαίνει μόνος του ρωσικά. Όπως είναι αναμενόμενο, κάποια στιγμή θα βρεθεί κοντά στην έπαυλη των Βαλέφσκι. Θα εμφανιστεί στην πόρτα τους και ο Φαλλμεράυερ κι η κόμισσα θα γίνουν εραστές. Το ειδύλλιό τους διακόπτει η Επανάσταση των Μπολσεβίκων. Ο Φαλλμεράυερ διασώζει την κόμισσα από τους Κόκκινους και μαζί μεταβαίνουν στην ασφάλεια της βίλας των Βαλέφσκι στο Μόντε Κάρλο. Και ενώ η ευτυχία τους μοιάζει πια εξασφαλισμένη, επανεμφανίζεται ο κόμης Βαλέφσκι, τον οποίο θεωρούσαν νεκρό. Γέρος και ανάπηρος, απαιτεί φροντίδα. Η σύζυγός του δεν μπορεί να του αρνηθεί. Ο Φαλλμεράυερ συνοψίζει την κατάσταση και χωρίς να πει λέξη, απέρχεται. «Και ποτέ κανείς δεν ξανάκουσε γι’ αυτόν». Ο Ροτ έχει πολύ ξεκάθαρη αντίληψη του τι μπορεί και τι δεν μπορεί να επιτευχθεί σε ένα διήγημα. Στα μάτια ενός μυθιστοριογράφου –του Τολστόι, για παράδειγμα, του οποίου η επιρροή είναι ευδιάκριτη όχι μόνο σε αυτό το διήγημα αλλά και στο Εμβατήριο του Ραντέτσκυ που ο Ροτ είχε μόλις ολοκληρώσει– η αλληλουχία των γεγονότων, από την πρώτη συνάντηση του σταθμάρχη με την κόμισσα έως την άφιξη του κόμη, μπορεί να μοιάζει ότι απλώς προετοιμάζει το έδαφος για το πραγματικό ερώτημα: τι θα κάνει με τη ζωή του ένας μεσόκοπος Αυστριακός που έχει εγκαταλείψει την οικογένεια και την πατρίδα του για να ακολουθήσει μια γυναίκα και τώρα βρίσκεται χαμένος στη μεταπολεμική Ευρώπη; Ο Ροτ δεν αγγίζει καν το ερώτημα. Χωρίς να αρνείται τη δύναμη που έχει η αγάπη, ή ακόμα και ο amour fou, ο τρελός έρωτας, να μας κάνει πιο πλήρεις ως ανθρώπους, πηγαίνει τον Φαλλμεράυερ μέχρι το χείλος τού και μετά; και τον αφήνει εκεί. «Η προτομή του αυτοκράτορα» (1935) ανήκει σαφώς στην υπερσυντηρητική φάση του Ροτ. Η δράση τοποθετείται στη Γαλικία αμέσως μετά τον Μεγάλο Πόλεμο και αφορά έναν ονειροπόλο κόμη, τον Φραντς Ξάβερ Μόρστιν, ο οποίος, παρά το γεγονός ότι όλες οι γαίες του βρίσκονται πλέον στην Πολωνία, διατηρεί μια προτομή του αυτοκράτορα Φραγκίσκου Ιωσήφ μπροστά από την κατοικία του, ενώ ο ίδιος εξακολουθεί να κυκλοφορεί φορώντας τη στολή του αξιωματικού του αυστριακού ιππικού. Την ιστορία διηγείται ένας ανώνυμος αφηγητής που αναλαμβάνει να μνημονεύσει αυτή την αφανή, χαμηλών τόνων διαμαρτυρία ενάντια στον ρου της ιστορίας. Ο αφηγητής σπεύδει να μας πει την άποψή του για τη σύγχρονη εποχή. Στην πορεία του δεκάτου ενάτου αιώνα, παρατηρεί αιχμηρά, ο κόσμος ανακάλυψε ότι «κάθε άτομο οφείλει να αποτελεί μέλος μιας συγκεκριμένης φυλής ή ενός έθνους». «Όλοι εκείνοι οι άνθρωποι που ποτέ δεν υπήρξαν τίποτε άλλο παρά μόνο Αυστριακοί… άρχισαν, συμμορφούμενοι με τις “απαιτήσεις των καιρών”, να δηλώνουν πως ανήκουν στο πολωνικό, το τσεχικό, το ουκρανικό, το γερμανικό, το ρουμανικό, το σλοβενικό, το κροατικό “έθνος”». Στους λίγους εκείνους που συνέχιζαν να αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους «πέραν εθνότητας» ανήκε και ο κόμης Μόρστιν. Πριν από τον πόλεμο, ο κόμης έπαιζε κατά κάποιον τρόπο τον κοινωνικό ρόλο του μεσολαβητή ανάμεσα στον λαό και την κρατική γραφειοκρατία. Τώρα δεν έχει ούτε εξουσία ούτε επιρροή πια. Κι ωστόσο οι χωρικοί –Εβραίοι, Πολωνοί, Ρουθήνιοι– εξακολουθούν να τον σέβονται. Οι άνθρωποι αυτοί είναι άξιοι επαίνου, μας επισημαίνει ο αφηγητής, αφού αντιστέκονται «στα ακατανόητα καπρίτσια της παγκόσμιας ιστορίας». «Ο έξω κόσμος δεν διαφέρει από το μικρό χωριό Λοπάτνι τόσο πολύ όσο θέλουν να μας κάνουν να πιστεύουμε οι ηγέτες και οι δημαγωγοί». Όταν οι πολωνικές αρχές διατάζουν την απομάκρυνση της προτομής του αυτοκράτορα, ο Μόρστιν επιβλέπει την επίσημη ταφή της. Στη συνέχεια αποσύρεται στη νότιο Γαλλία για να περάσει το υπόλοιπο του βίου του και να γράψει τα απομνημονεύματά του. «Η πρώην πατρίδα μου, η μοναρχία… ήταν ένα μεγάλο σπίτι με πολλές πόρτες και πολλά δωμάτια για κάθε λογής ανθρώπους», γράφει. «Το σπίτι αυτό χωρίστηκε, έγινε κομμάτια, καταστράφηκε. Δεν έχω καμιά δουλειά μ’ αυτό που υπάρχει τώρα εκεί. Εγώ είχα συνηθίσει να ζω σε σπίτι, όχι σε κουβούκλια». Έργα όπως «Η προτομή του αυτοκράτορα» και Ο τάφος του αυτοκράτορα είναι συντηρητικά όχι μόνο ως προς την πολιτική τους οπτική αλλά και από άποψη τεχνικής. Οι λόγοι είναι εν μέρει ιδεολογικοί, εν μέρει ιδιοσυγκρασιακοί, εν μέρει όμως φταίει και το γεγονός ότι ο Ροτ έπαψε να παρακολουθεί τις εξελίξεις στον κόσμο της λογοτεχνίας. Ο Ροτ δεν διάβαζε πολύ· του άρεσε να λέει κάτι που είχε γράψει ο Καρλ Κράους: «Ο συγγραφέας που περνά τον χρόνο του διαβάζοντας είναι σαν τον σερβιτόρο που περνά τον χρόνο του τρώγοντας».[17] «Ο Λεβιάθαν» είναι τελείως διαφορετικού τύπου ιστορία. Εδώ η σιγή του Ροτ όσον αφορά τις εβραϊκές καταβολές του από την Ανατολή δεν υπάρχει πια. Η ιστορία δεν εκτυλίσσεται στη Γαλικία αλλά στη γειτονική Βολυνία, στη Ρωσική Αυτοκρατορία, και έχει τον αργό ρυθμό και τον λυρικό τόνο λαϊκού παραμυθιού. Κεντρικό πρόσωπο είναι ο Εβραίος Νίσεν Πιτσένικ, ο οποίος, παρότι βγάζει το ψωμί του πουλώντας χάντρες από κοράλλι στις γυναίκες των χωριών της Ουκρανίας, ο ίδιος δεν έχει δει ποτέ του τη θάλασσα. Στους ωκεανούς της φαντασίας του, όλα τα ζωντανά πράγματα, μεταξύ αυτών και τα κοράλλια, τα προσέχει ένα μυθικό τέρας, ο Λεβιάθαν των Γραφών. Ο Πιτσένικ γίνεται φίλος με έναν νεαρό ναυτικό, αρχίζει να πηγαίνει μαζί του σε ταβερνεία και να ξεχνά πως πρέπει να προσευχηθεί. Εγκαταλείπει την οικογένειά του για να πάει με τον νέο του φίλο στην Οδησσό, όπου μένει για εβδομάδες, ενθουσιασμένος με τη ζωή του λιμανιού. Επιστρέφοντας σπίτι του, ανακαλύπτει ότι χάνει διαρκώς πελάτες εξαιτίας ενός ανταγωνιστή που πουλά πλαστικές χάντρες. Υποκύπτει στον πειρασμό και αρχίζει να αναμιγνύει τις χάντρες από κοράλλι με πλαστικές. Αλλά ούτε κι έτσι δεν καταφέρνει να ανακτήσει την πελατεία του. Αποφασίζει να μεταναστεύσει. Ταξιδεύοντας προς τον Καναδά, το πλοίο του βυθίζεται. «Είθε να αναπαυθεί εν ειρήνη πλάι στον Λεβιάθαν μέχρι την έλευση του Μεσσία», είναι η τελευταία φράση της πιο φαντασμαγορικά εβραϊκής από όλες τις ιστορίες του Ροτ. «Ο σταθμάρχης Φαλλμεράυερ», «Η προτομή του αυτοκράτορα» και «Ο Λεβιάθαν» είναι έργα της ωριμότητας του Ροτ. Τα πιο πρώιμα κείμενά του στη συλλογή είναι ένα συνονθύλευμα που περιλαμβάνει ανιαρά νατουραλιστικά κομμάτια, αποτυχημένους πειραματισμούς και αποσπασματικά εγχειρήματα που δεν προχώρησαν. Από τις ολοκληρωμένες ιστορίες της πρώιμης αυτής περιόδου του ξεχωρίζουν δύο. «Ο αριστούχος φοιτητής», του 1916, αποτελεί αξιοπρόσεκτο ντεμπούτο. Με φόντο μια μικρή γερμανόφωνη πόλη της Αυστρίας, παρακολουθεί με σατιρική διάθεση την άνοδο του Άντον Βαντσλ, του ενθουσιώδους, πειθαρχημένου, υπάκουου, πονηρού αριστούχου φοιτητή του τίτλου, ενός πλάσματος τέλεια προσαρμοσμένου ώστε να πάει μπροστά στη γραφειοκρατία της εκπαίδευσης. Ωστόσο, όπως και πολλά άλλα από αυτά τα πρώιμα κομμάτια του, η ιστορία ξεκινά ξεχειλίζοντας από ιδέες και ενέργεια, και στη συνέχεια χάνει τον δρόμο της και φθίνει. Δεκαπέντε χρόνια αργότερα, ο χαρακτήρας του Βαντσλ διασώζεται και ξαναδουλεύεται σε ένα πρωτοπρόσωπο αφήγημα με τίτλο «Νιότη». Ο αφηγητής παρουσιάζεται ψυχρός, κυνικός, αισθησιακός κι όμως αμείλικτος απέναντι στα συναισθήματά του, έξοχος ως σπουδαστής της λογοτεχνίας κι ωστόσο ξένος προς τα πάθη που δίνουν πνοή στα μεγάλα λογοτεχνικά έργα. Η «Νιότη» δεν καταβάλλει καν ιδιαίτερη προσπάθεια να περάσει για μυθοπλασία: είναι σαν να διαβάζουμε ένα κείμενο σχεδόν απροκάλυπτης, δηκτικής αυτο-ανάλυσης από την πλευρά του Ροτ. «Ο τυφλός καθρέφτης» (1925) είναι η ιστορία μιας μάλλον συνηθισμένης νεαρής, ονειροπόλας, υποτακτικής, σεξουαλικά αφελούς εργαζόμενης, της Φίνι – μιας γλυκιάς κοπελίτσας (süße Mädel, κατά την αυστριακή έκφραση). Εδώ ο Ροτ επιχειρεί μια παρωδία, αμβλύνοντας τον γλυκερό συναισθηματισμό με πινελιές ειρωνείας και σκοτεινά ποιητικά ξεσπάσματα. Η Φίνι δουλεύει σε ένα γραφείο στην πόλη και ζει στριμωγμένη με μια μητέρα που την κατηγορεί διαρκώς και έναν ανάπηρο απόστρατο πατέρα. Παρασύρεται από έναν πολύ μεγαλύτερό της άντρα και σύντομα ανακαλύπτει πόσο ελάχιστα γοητευτικός είναι ένας βίος περίπου στρατιωτικός, με έναν εραστή που δεν πλένεται, που κυκλοφορεί στο σπίτι με τις παντόφλες και ξεχνάει να κουμπώσει το παντελόνι του. «Μια φορά τη βδομάδα, μπορεί και δύο, συνευρίσκονταν στον καναπέ· η παράδοσή της είχε θλίψη και σιωπή και βουβό κλάμα, σαν απελπισμένος εορτασμός των γενεθλίων ενός αρρώστου σε τελικό στάδιο». Η Φίνι βρίσκει με μεγάλη καθυστέρηση τον αληθινό έρωτα στην αγκαλιά ενός τολμηρού και γοητευτικού επαναστάτη. Όταν αυτός ο εραστής εξαφανίζεται, η Φίνι πέφτει στο νερό και πνίγεται. Η ιστορία της –ένα κάπως παράταιρο μίγμα παρωδίας, συναισθηματισμού και αστικού ρεαλισμού– κλείνει με το πτώμα της στο τραπέζι του ανατόμου σε μια ιατρική σχολή. Στις επιστολές του από τη δεκαετία του ’20, ο Ροτ αναφέρει διαρκώς ένα μεγάλης κλίμακας μυθιστόρημα στο οποίο δουλεύει. Το μυθιστόρημα αυτό δεν γράφτηκε ποτέ· το μόνο που έχει απομείνει είναι δύο αποσπάσματα που περιλαμβάνονται στη συλλογή – ανεκδοτολογικές ιστορίες, υπερβολικές, γεμάτες εντυπωσιακές εικόνες, βασισμένες στα χρόνια της ζωής του στη Γαλικία. Αργότερα ο Ροτ μετέγραψε επί το ζοφερότερο το υλικό αυτό και το χρησιμοποίησε σε ένα σύντομο αλλά συγκλονιστικό μυθιστόρημα με τίτλο Το κάλπικο ζύγι,[18] ένα ακόμα έργο όπου ένας άνδρας βρίσκει τον έρωτα στη ζωή του πολύ αργά για να μπορέσει να τον χαρεί. 3. Ο Μάικλ Χόφμαν έχει ξαναμεταφράσει Ροτ και έχει βραβευτεί για τις μεταφράσεις του. Τα αγγλικά του Χόφμαν έχουν την εκφραστικότητα, τη σιγουριά και την ακρίβεια που έχουν στις καλύτερες στιγμές τους και τα γερμανικά του Ροτ. Παρ’ όλα αυτά, ο Ροτ δεν έγραφε πάντα όσο καλά μπορούσε, και οι επιλογές του Χόφμαν όταν ο Ροτ δεν είναι στα καλύτερά του δημιουργούν ερωτήματα. Στον «Λεβιάθαν», για παράδειγμα, ο Ροτ γράφει για το νυχτικό της συζύγου του Πιτσένικ του εμπόρου κοραλλιών, πως ήταν «ένα μακρύ νυχτικό, διάσπαρτο με πολλά ακανόνιστα μαύρα στίγματα, που μαρτυρούσαν ψύλλους». Ο Χόφμαν συμπυκνώνει τη φράση γράφοντας για «μακρύ νυχτικό με στίγματα από ψύλλους». Στην ίδια ιστορία, ο Πιτσένικ γίνεται δεκτός από τις πελάτισσές του, στο μεν κείμενο τους Ροτ «με αγκαλιές και φιλιά, γέλια και κλάματα, λες και στο πρόσωπό του ξανάβρισκαν έναν φίλο που είχαν δεκαετίες ολόκληρες να δουν και είχαν πολύ νοσταλγήσει», στην δε εκδοχή του Χόφμαν «με αγκαλιές και φιλιά, σαν φίλος από καιρό χαμένος». Και στις δύο περιπτώσεις ο Χόφμαν μοιάζει να έχει αποφασίσει ότι το νόημα του Ροτ αποδίδεται καλύτερα μεταπλάθοντας ή συμπυκνώνοντας το κείμενο παρά μεταφράζοντας κάθε λέξη της φράσης. Είναι όμως δουλειά του μεταφραστή να κάνει στον συγγραφέα του μαθήματα οικονομίας; Σε ορισμένες περιπτώσεις, ο Χόφμαν βελτιώνει τον Ροτ σε βαθμό που ουσιαστικά ξαναγράφει το κείμενο. Στη μετάφραση του Χόφμαν διαβάζουμε για δύο χάλκινα σαμοβάρια τα οποία «στιλβώνει ο ήλιος δύοντας»: «burnished by the setting sun». Το ρήμα «burnish» σημαίνει κάνω κάτι να γυαλίζει. Χάρη σε ένα άκρως βολικό γλωσσολογικό «ατύχημα», μέρος της λέξης «burnish» είναι και το ρήμα «burn», «καίω» – ο χαλκός γυαλίζει χάρη στον ήλιο που τον καίει, τρόπον τινά. Τυχόν ενστάσεις ότι το αγγλικό «burnish» προέρχεται από το γαλλικό «brunir», που σημαίνει «στιλβώνω», το οποίο δεν έχει καμία σχέση με το «burn», το «καίω» παρακάμπτονται εύκολα, αφού οι ρίζες burn- και brun- συμπλέκονται κάπου στο υπέδαφος του ινδοευρωπαϊκού τους παρελθόντος. Το μόνο πραγματικό πρόβλημα είναι ότι αυτό το ευφυές γλωσσικό παιχνίδι δεν υπάρχει πουθενά στο κείμενο του Ροτ, όπου ο γερμανικός του ήλιος απλώς αντανακλάται (spiegelt sich) στα σαμοβάρια. Καμιά φορά ο Χόφμαν μοιάζει να σπρώχνει ελαφρά τον Ροτ προς μια κατεύθυνση που ο Ροτ δεν είχε σκοπό να πάρει: η πίεση από τα δάχτυλα ενός άντρα στο μπράτσο μιας κοπέλας είναι «επίμονη», ενώ στο πρωτότυπο είναι απλώς «απαλή». Άλλοτε πάλι, του διαφεύγουν σημαίνουσες διακρίσεις. Κατά τη γνώμη του αφηγητή στην «Προτομή του αυτοκράτορα», η γενιά που κληρονόμησε την εξουσία στην Ευρώπη μετά το 1918 ήταν κακή, αλλά όχι τόσο κακή όσο (στην εκδοχή του Χόφμαν) «η ακόμα πιο προοδευτική και δολοφονική γενιά των δικών τους κληρονόμων» – πρόκειται για σαφή νύξη στον Μουσολίνι, τον Χίτλερ και την κουστωδία τους. Πώς όμως μπορεί να αποκαλεί κανείς τους φασίστες προοδευτικούς; Στο γερμανικό πρωτότυπο η λέξη είναι «moderneren», δηλαδή «πιο μοντέρνοι»: για τον Ροτ της ύστερης περιόδου, η μοντέρνα σκέψη είναι εκείνη που γέννησε τα ευρωπαϊκά εθνικά κράτη και νομιμοποίησε τις εθνικές αντιπαλότητες και τα μίση που έμελλε να οδηγήσουν την Ευρώπη στον όλεθρο. Ο Χόφμαν είναι Βρετανός, και χρησιμοποιεί σποραδικά εκφραστικούς τρόπους που ενδέχεται να μην είναι κατανοητοί στον Αμερικανό αναγνώστη.[19] Όσο μπορεί να υποστηρίξει κανείς την επιλογή της μετάφρασης στο ιδίωμα που ο μεταφραστής ξέρει να χειρίζεται βέλτιστα, άλλο τόσο νόημα θα είχε και η επιλογή ενός ιδιώματος γλωσσολογικά όσο το δυνατόν πιο ουδέτερου. Copyright © 2002 by J.M. Coetzee — Μετάφραση: Μαργαρίτα Ζαχαριάδου Σημ. ARB: Οι σημειώσεις στις οποίες προτάσσεται ένας αστερίσκος είναι της μεταφράστριας ώστε να διακρίνονται από εκείνες του συγγραφέα. To κείμενο δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στην New York Review of Books, με τίτλο “Emperor of Nostalgia” στις 28 Φεβρουαρίου 2002 και αργότερα στον τόμο J.M. Coetzee, Inner Workings. Literary Essays 2000-2005, Vintage Books, Λονδίνο 2007, με τίτλο “Joseph Roth, the stories”. [1] William M. Johnston, The Austrian Mind: An Intellectual and Social History, 1848–1938 (Berkeley και Los Angeles: University of California Press, 1972), σ. 238. [2] Sidney Rosenfeld, Joseph Roth (University of South Carolina Press, 2001), σ. 45. [3] * Κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Άγρα (2009) σε μετάφραση Μαρίας Αγγελίδου. [4] Helmuth Nürnberger, Joseph Roth (Hamburg: Rowohlt, 1981), σ. 38. [5] * Κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Κριτική (2013) σε μετάφραση Τούλας Σιετή. [6] Ό.π., σ. 15. [7] Ό.π., σ. 104. [8] Ό.π., σσ. 70, 74. [9] * Κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Άγρα (2013) σε μετάφραση Μαρίας Αγγελίδου. [10] * Κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Άγρα (2021) σε μετάφραση Μαρίας Αγγελίδου. [11] * Otto von Habsburg (1912-2011). Μακρινός ανιψιός του αυτοκράτορα Φραγκίσκου Ιωσήφ. [12] Ό.π., σ. 119. [13] The Collected Stories of Joseph Roth, μτφρ. Michael Hofmann (New York: W. W. Norton, 2001). Δημοσιεύτηκε στη Βρετανία με τίτλο Collected Shorter Fiction of Joseph Roth (London: Granta, 2001). [14] * Κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Άγρα (2006) σε μετάφραση Μαρίας Αγγελίδου. [15] * Κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Ροές (2012) σε μετάφραση Πελαγίας Τσινάρη. [16] * Κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Άγρα (2021) σε μετάφραση Μαρίας Αγγελίδου. [17] David Bronsen, επιμ., Joseph Roth und die Tradition (Agora Verlag, 1975). [18] * Κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Άγρα (2017) σε μετάφραση Μαρίας Αγγελίδου. [19] * Στο σημείο αυτό, ο Κουτσί παραθέτει παραδείγματα «βρετανικών» αγγλικών που θα δυσκόλευαν τους Αμερικανούς αναγνώστες. Στην παρούσα μετάφραση τα παραδείγματα αυτά παραλείφθηκαν ως άνευ ουσιαστικού πλαισίου αναφοράς για τον Έλληνα αναγνώστη.

Ο αυτοκράτορας της νοσταλγίας

Σύνδεση