Μαξ Μπλέχερ

Μαξ Μπλέχερ, Περιστατικά στο εγγύς εξωπραγματικό, μτφρ. Βίκτωρ Ιβάνοβιτς, Loggia, Αθήνα 2020, σελ. 174 Στον κόσμο του Μαξ Μπλέχερ, εβραϊκής καταγωγής συγγραφέα του μεσοπολέμου γνωστού και ως «Ρουμάνου Κάφκα», η πιθανή απώλεια της ταυτότητας διατρέχει όλες τις «βεβαιότητες και τις αβεβαιότητες της ύπαρξης». Από τις πρώτες κιόλας γραμμές, ο αναγνώστης κάνει βουτιά με το κεφάλι σ’ έναν χωρόχρονο που απομακρύνεται και στρεβλώνεται σαν να ’χει πέσει, εις το διηνεκές, στα δίχτυα μιας μαύρης τρύπας – αυτής του εγγύς εξωπραγματικού: ενός παράλληλου κόσμου που αναδιπλώνει τα πέπλα του σε απόσταση αναπνοής από την απτή πραγματικότητα ή αναφύεται από αυτήν, σαν να φυτρώνει μέσα από τα αντικείμενα, τα ανολοκλήρωτα ή ανεκπλήρωτα γεγονότα και τα τοπία της που μοιάζουν με σκηνικά. Ο Μπλέχερ διαγνώστηκε στα δεκαεννέα του χρόνια με φυματίωση των οστών (νόσος του Ποτ). Εγκατέλειψε τις σπουδές ιατρικής που είχε ξεκινήσει στο Παρίσι και πέρασε τα υπόλοιπα δέκα χρόνια της ζωής του σε σανατόρια, κλινήρης, ως επί το πλείστον. Πέθανε όταν ήταν είκοσι οκτώ ετών. Γράφοντας, στα είκοσι πέντε του, τα Περιστατικά στο εγγύς εξωπραγματικό, φιλτράρει την παιδική και εφηβική του ηλικία, διηθεί το πρόσφατο παρελθόν του, όχι μόνο μέσα από το φίλτρο του λιγοστού χρόνου που έχει μεσολαβήσει –χωρίς ωστόσο αυτός να είναι αισθητός στον αναγνώστη– αλλά και μέσα από το φίλτρο της υπαρξιακής αβεβαιότητας που περιγράψαμε πιο πάνω: η γραφή του ξεδιπλώνεται ως απόσταξη της εσώτερης αλήθειας των στιγμών και των εμπειριών του συγγραφέα. Εκεί βρίσκεται, λοιπόν, το «εγγύς εξωπραγματικό», σ’ αυτήν την εσώτερη αλήθεια που μεταγγίζεται από τον εύθραυστο σαν πορσελάνη αμφορέα του ασθενούς, καλουπωμένου στον γύψο σώματος του συγγραφέα, σε ένα καλούπι απαράμιλλα πιο ανθεκτικό, αυτό των λέξεων. Δεν μπορεί κανείς να μη διακρίνει ως προς το modus operandi της αφηγηματολογίας του Μπλέχερ, στοιχεία κοινά με αυτά που συναντώνται στο έργο ενός άλλου συγγραφέα εβραϊκής καταγωγής που έζησε και έγραψε περίπου την ίδια εποχή, του Πολωνού Μπρούνο Σουλτς, του οποίου άπαντα τα πεζά κυκλοφόρησαν στα ελληνικά το 2019 από τις εκδόσεις Καστανιώτη. Δανείζομαι μια ενδεικτικότατη φράση της μεταφράστριας Αλεξάνδρας Ιωαννίδου από το επίμετρο του βιβλίου αυτού, η οποία θα μπορούσε κάλλιστα να έχει γραφτεί για τον Μπλέχερ: «Η δική του ουσία, η ουσία του Σουλτς, μοιάζει να συνιστά το απόσταγμα παιδικών εντυπώσεων, όχι αναμνήσεων, μια και η ματιά του παραμένει έκπληκτη, εκτός των ορίων της εκλογίκευσης της ενήλικης σκέψης, έτοιμη να παρεκκλίνει ανά πάσα στιγμή σε μια εξωπραγματική, συμπαντική αλήθεια που μόνο τα παιδιά μπορούν να συνδυάσουν με τις καθημερινές τους εμπειρίες». Οι υπαρξιακές κρίσεις Η μελαγχολία και ο τρόμος των παιδικών υπαρξιακών κρίσεων, των πτώσεων, ανθούν μεταξύ φαντασίας και πραγματικότητας, σε τόπους κλειστούς, απόκρυφους, ομιχλώδεις και διαφανείς, που ανυψώνονται μέσα από αυτές τις βιωμένες κρίσεις ως τόποι διακριτοί από τον «ομοιόμορφο πολτό πεζότητας», την πόλη. Τόποι καταραμένοι που χαρίζουν μιαν «απολαυστικά μεθυστική λιποθυμία», μες στην οποία ο ήρωας αισθάνεται στιγμιαία πανευτυχής. Τόποι γεμάτοι πράγματα, με τα οποία ο αφηγητής δένεται παράξενα, ψάχνοντας σ’ αυτά τη Λέξη, τις λέξεις, για να προσδιορίσει και να προσδιοριστεί, να βρει το νόημα της ύπαρξής του μέσα στον κόσμο ή τους κόσμους που τον περιβάλλουν, τον κατακλύζουν, τον διαπερνούν: «Αντιθέτως, μεταξύ εμού και του έξω κόσμου δεν υπήρχε κανένα διαχωριστικό τείχος. Ό,τι με περιέβαλλε με κατέκλυζε κιόλας, από την κορυφή ως τα νύχια, λες και το δέρμα μου ήταν χιλιοτρυπημένο σαν κόσκινο». Οι κρίσεις προσφέρουν (ή προσφέρονται ως) μια διαφυγή από το πραγματικό, ενώ το σύνηθες και το γνώριμο αποτελούν πηγές αναταραχής, προκαλούν αμηχανία, απώλεια ισορροπίας, ζάλη. «Η κορύφωση της κρίσης μου προκαλούσε την απολαυστική, μαζί και οδυνηρή αίσθηση πλεύσεως εκτός και πέραν όλων των κόσμων». Σ’ έναν κόσμο ατελέσφορο, τα παιδικά πατήματα αρπάζονται από ψυχαναγκαστικές τελετουργίες για να ισορροπήσουν. Κι ύστερα, η εφηβεία μεταμορφώνει τη μελαγχολία σε ματαιότητα – και τούτη η μορφή είναι η τελεσίδικη: «Στο πέρασμα από την παιδική ηλικία στην εφηβεία είδα τον κόσμο να λιγοστεύει και να φθείρεται και, καθώς τα πράγματα γύρω μου υιοθετούσαν ένα οργανωμένο σχήμα, η μαγεία τους χανόταν σαν λαμπερή επιφάνεια που θολώνει.» Tα αντικείμενα Στον κόσμο του Μπλέχερ, μέσα από την σχεδόν πλατωνική ματιά του νεαρού αφηγητή τα αντικείμενα ανάγονται σε αφηρημένες έννοιες, εξωκειμενικά realia που ανήκουν στο εβραϊκό Schtätl της κεντρο-ανατολικής Ευρώπης. Κι αν δεν επανέλθει ο χωροχρόνος; Η πραγματικότητα; Η ταυτότητα; Τα παιδικά μάτια του αφηγητή βιώνουν τα ερωτήματα αυτά ως υπαρξιακή αγωνία ποτισμένη με μια «θλιβερή γοητεία», ως επικρεμάμενη δαμόκλειο σπάθη που τον εμποδίζει να αφεθεί στην άνευ όρων μέθεξη στο πραγματικό. Τα πράγματα παραμένουν, παρ’ όλα αυτά, άγκυρες έμπιστες, χειροπιαστές, ριζωμένες στην πραγματικότητα. Τους αξίζουν περιγραφές ασύγκριτης λογοτεχνικής μαεστρίας, που κάνουν τον αναγνώστη να αισθάνεται ακόμα και την υφή ή τη μυρωδιά τους. «ένα φτερό μαύρου πουλιού, ένα κοινό βιβλιαράκι, μια παλιά φωτογραφία ευάλωτων ατόμων με παλιομοδίτικες περιβολές που σαν να κουβαλούν μέσα τους βαριές ασθένειες, ένα λεπτοδουλεμένο σταχτοδοχείο από πράσινη πορσελάνη σε σχήμα φύλλου δρυός, που μονίμως μυρίζει μπαγιάτικη στάχτη. […] σε τέτοια μπιχλιμπίδια και οικεία πραγματάκια ξαναβρίσκω όλη τη μελαγχολία της παιδικής μου ηλικίας αλλά και την ουσιώδη νοσταλγία που ξυπνούσε μέσα μου η αίσθηση της ματαιότητας του σύμπαντος…». Άλλωστε, και οι λέξεις άγκυρες δεν είναι; Ο κόσμος Ο κόσμος, το κενό και η ύλη του, βιώνεται ως ένα τεράστιο θεατρικό σκηνικό –ψεύτικο; αληθινό;– που μέσα του βρίσκει κανείς, αρκεί να ψάξει καλά, τα πιο απίθανα πράγματα. Το μαγαζάκι με τις ραπτομηχανές, η μακριά και σκοτεινή αίθουσα του κινηματογράφου, τα πανοπτικά κουτιά με τα κέρινα ομοιώματα, ο πάνω όροφος της οικίας Βέμπερ, το «κελάρι» πλάι στο πρόσθιο παράθυρο του πατρικού σπιτιού του αφηγητή, το υπόγειο παρασκήνιο του θεάτρου. Τα χαμόσπιτα στους μαχαλάδες των προαστίων. Ακόμα και κάποιοι ανοιχτοί χώροι, οροθετούνται για να χωρέσουν στην ανθρώπινα αναγκαία μυωπική ματιά του αφηγητή: τα υπαίθρια πανηγύρια του Αυγούστου περικλείονται από το σκοτάδι της νύχτας, στον «απειροελάχιστο χώρο ενός πλανήτη», ένα ημικύκλιο από παράγκες που «σαφή χωρίσματα το διαιρούσαν σε περιοχές σκιάς και φωτός, τις ίδιες κάθε χρονιά». Το στρογγυλό παρτέρι στον ξένο κήπο, στο οποίο παράνομα εισχωρεί ο ήρωας για να προσευχηθεί, μαρμαρωμένος, υπό το βλέμμα της γυναίκας που μένει εκεί (και την οποία ακολούθησε ως εκεί κρυφά). Το ζωοπάζαρο στην άκρη της πόλης, ολάκερο μια «θεόρατη λακκούβα λάσπης», ζεστής, μαλακιάς και λιπαρής, μες στην οποία ο ήρωας θέλει να κυλιστεί και να ριζώσει, αναγνωρίζοντας τον πηλό αυτόν ως την πρώτη ύλη του κόσμου: «Η ελαστική υγρότητα και η ωμή οσμή του με αγκάλιαζαν εκ βάθρων γιατί τους ανήκα εκ βάθρων». Χώροι κοίλοι, κλειστοί, μαγικοί, γεμάτοι υγρασία και φαντασιακούς θησαυρούς, σπήλαια και κοιλότητες, σύμβολα (ή απομιμήσεις;), το δίχως άλλο αναφορές στο «ασύλληπτο άντρο του αιδοίου». Τόποι «ευγενείς» κι όχι «καταραμένοι». Υπάρχουν, λοιπόν και αυτοί. Το πράττειν H δράση ωχριά μπρος στην καταλυτική σπουδαιότητα των πραγμάτων –ιδωμένων μέσα από την φαντασία– και των λέξεων. Τι σημασία έχει αφού καταβροχθίζεται εν τέλει από την πολυμορφία του κόσμου, «μέσα στην ίδια, ενιαία μονοτονία»; Στην πραγματική του ζωή, παρότι σύντομη και παρότι πέρασε μεγάλο μέρος αυτής κλινήρης, ο Μπλέχερ δεν απαρνήθηκε τη δράση παραμένοντας δημιουργικός και κοσμοπολίτης: αλληλογραφούσε με σημαντικούς διανοητές και ομότεχνούς του (Χάιντεγκερ, Ζιντ, Μπρετόν), συμμετέχοντας παράλληλα σε λογοτεχνικά περιοδικά και κρατώντας επαφή με τα τεκταινόμενα του καιρού του. Η γυναίκα Η γυναίκα σερβίρει «γλυκόπικρες λιχουδιές». Η Κλάρα, η Έδα. Ο πόθος γι’ αυτήν ξυπνά και πάλι εκείνα τα παιδικά βιώματα του ελαστικού, υπερρεαλιστικού χωροχρόνου. Η πρώτη σεξουαλική εμπειρία δεν μοιάζει, φυσικά, με τις πρώτες παιδικές φαντασιώσεις. Είναι «…βασανιστική, γεμάτη αναβολές, αγωνία και τρίξιμο δοντιών που θα έμοιαζε με ιστορία αγάπης αν δεν ήταν παρά η προέκταση μιας επώδυνης αδημονίας». Η ενοχή, εγγενής ιδιότητα της ηδονής. Ο θάνατος, η επιστροφή στη λάσπη, αναπόδραστη μοίρα του πόθου. Κι ο έρωτας, που οι άνθρωποι οσμίζονται «την έντονα αινιγματική αποφορά του», ανήκει άραγε σ’ αυτήν πραγματικότητα, που προσπαθεί να καταποντίσει τον ήρωα, ή σε κάποιαν άλλη; Εν κατακλείδι Ο Μπλέχερ καταγράφει μια εντυπωσιακά ρεαλιστική, εξαιτίας του τόσο καλά δομημένου σουρεαλισμού της, αφήγηση των εσώτερων φωνών του φαντασιακού –που δύσκολα απεικονίζονται με τόση λεπτομέρεια και ευκρίνεια– καθώς αυτές ξεδιπλώνονται και βιώνονται παράλληλα με τον πραγματικό χρόνο και βίο, ένα Bildungsroman καμωμένο από το υλικό των σκέψεων, των ονείρων, των μύχιων βιωμάτων του μυαλού και της ψυχής του, που δεν είναι παρά αναπαραστάσεις του πραγματικού. Εξάλλου, όπως γράφει και ο ίδιος, «…δεν υπάρχει μια σαφώς καθορισμένη διαφορά ανάμεσα στον υπαρκτό μας εαυτό και στους ποικίλους φανταστικούς χαρακτήρες που κουβαλάμε μέσα μας». Η ελληνική έκδοση σε αξιοζήλευτη μετάφραση του Βίκτωρα Ιβάνοβιτς και κατατοπιστικό επίμετρο του Κώστα Βραχνού κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Loggia. Μαθαίνουμε –και ανυπομονούμε– πως η Loggia ετοιμάζει την έκδοση ενός ακόμα μυθιστορήματος του Μπλέχερ, και πάλι σε μετάφραση του Βίκτωρα Ιβάνοβιτς. Ο τίτλος: Επουλωμένες καρδιές (πρωτότυπο: Inimi cicatrizate). Το εν λόγω μυθιστόρημα έχει μεταφερθεί και στη μεγάλη οθόνη, στην ομώνυμη ταινία (Scarred Hearts, 2018) του Radu Jude.

Σύνδεση