Tο συμβολικό ζώο

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Η πιο επίκαιρη παρατήρηση του φιλοσόφου Ερνστ Κασσίρερ είναι ότι ακόμη και στην εποχή της επιστήμης, οι άνθρωποι είναι επιρρεπείς στη μαγική, μυστικιστική σκέψη Ernst Cassirer, The Philosophy of Symbolic Forms, Volume 1: Language [Η φιλοσοφία των συμβολικών μορφών, τόμος 1: Γλώσσα], μετάφραση από τα γερμανικά Steve G. Lofts, προλεγόμενα Peter E. Gordon, Routledge, σελ. 313 Ernst Cassirer, The Philosophy of Symbolic Forms, Volume 2: Mythical Thinking [Η φιλοσοφία των συμβολικών μορφών, τόμος 2: Μυθική σκέψη], μετάφραση από τα γερμανικά Steve G. Lofts, προλεγόμενα Peter E. Gordon, Routledge, σελ. 334 Ernst Cassirer, The Philosophy of Symbolic Forms, Volume 3: Phenomenology of Cognition [Η φιλοσοφία των συμβολικών μορφών, τόμος 3: Φαινομενολογία της νόησης], μετάφραση από τα γερμανικά Steve G. Lofts, προλεγόμενα Peter E. Gordon, Routledge, σελ. 606 Η κυκλοφορία της νέας αγγλικής μετάφρασης της Φιλοσοφίας των συμβολικών μορφών του Ερνστ Κασσίρερ σηματοδοτεί το αποκορύφωμα μιας απρόσμενης διανοητικής αναβίωσης. Το τρίτομο έργο του Κασσίρερ, που πρωτοεκδόθηκε στη Γερμανία μεταξύ 1923 και 1929, μεταφράστηκε στα αγγλικά από τον Ραλφ Μανχάιμ τη δεκαετία του ’50, όταν η φήμη του συγγραφέα του είχε εξασθενήσει. Έκτοτε, και για πολύ καιρό, δεν φαινόταν ότι το βιβλίο θα χρειαζόταν να ξαναμεταφραστεί. Η γερμανική σκέψη του Μεσοπολέμου ασκούσε τεράστια επιρροή στις ΗΠΑ στα τέλη του εικοστού αιώνα, από τον υπαρξισμό του Μάρτιν Χάιντεγκερ ως την κριτική θεωρία της Σχολής της Φρανκφούρτης και τον μαρξιστικό μυστικισμό του Βάλτερ Μπένγιαμιν. Όμως ο αποκαλυπτικός ριζοσπαστισμός που καθιστούσε τόσο συναρπαστικούς αυτούς τους στοχαστές –απότοκο μιας περιόδου που έδινε την αίσθηση πως ήταν, και κατά μία έννοια ήταν πράγματι, το τέλος του κόσμου– απουσιάζει από τον Κασσίρερ. Απεναντίας, Η φιλοσοφία των συμβολικών μορφών επικεντρώνεται, κόντρα στον συρμό, στη δύναμη και την πρόοδο του ανθρώπινου νου. Αντλώντας στοιχεία από μια εξαιρετικά ευρεία γκάμα πηγών –τη γλωσσολογία, την ανθρωπολογία, τη θρησκεία, την ψυχολογία, τα μαθηματικά, τη φυσική και τη φιλοσοφία– ο Κασσίρερ υποστηρίζει ότι ο κλασικός αριστοτελικός ορισμός του ανθρώπου ως έλλογου ζώου είναι εσφαλμένος, ή έστω ελλιπής. Αντ’ αυτού, θα έπρεπε να θεωρούμε τους εαυτούς μας «συμβολικά ζώα», αφού η συλλογιστική δραστηριότητα αποτελεί μόνο μία έκφραση του ενστίκτου που έχουν οι άνθρωποι να σκέφτονται με σύμβολα. Η τέχνη, ο μύθος και η γλώσσα αποτελούν επίσης μορφές σκέψης, επιμένει ο Κασσίρερ, εξίσου με τη φιλοσοφία και την επιστήμη. «Καθεμιά δημιουργεί τους δικούς της συμβολικούς σχηματισμούς, οι οποίοι αν δεν ανήκουν στο ίδιο είδος […] είναι, παρ’ όλα αυτά, ισότιμοι ως προς την πνευματική αφετηρία τους» γράφει στην εισαγωγή του πρώτου τόμου. «Κανείς από αυτούς τους σχηματισμούς δεν μπορεί απλώς να αναχθεί ή να εξαχθεί από τους άλλους· ο καθένας τους […] συγκροτεί τη δική του πτυχή του “πραγματικού”». Οι τρεις τόμοι της Φιλοσοφίας των συμβολικών μορφών επικεντρώνονται στη γλώσσα, τον μύθο και την επιστήμη αντίστοιχα, δίνοντας συναρπαστικές, αν και κατ’ ανάγκην αποσπασματικές και εικοτολογικές αφηγήσεις του πώς αναπτύσσεται η καθεμιά προς την κατεύθυνση μιας ολοένα αυξανόμενης ελευθερίας και καθολικότητας. Αυτή η ουσιαστικά καταφατική άποψη ήταν «παράταιρη με την εποχή της» όπως γράφει ο Πίτερ Ε. Γκόρντον[1] στην εισαγωγή της νέας έκδοσης. Όμως ο Κασσίρερ γνώριζε το σκοτάδι της εποχής καλύτερα απ’ όλους. Γεννήθηκε το 1874 και αναδείχτηκε σε κορυφαία μορφή της γερμανικής φιλοσοφίας πριν τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αν και η εβραϊκότητά του τον εμπόδισε να διοριστεί σε καθηγητική έδρα ως το 1919. Όμως η ακαδημαϊκή του καριέρα διακόπηκε το 1933, όταν οι Ναζί, σε μία από τις πρώτες τους νομοθετικές πράξεις, απαγόρευσαν στους Εβραίους να διδάσκουν στα πανεπιστήμια. Ο Κασσίρερ και η σύζυγός του εγκατέλειψαν γρήγορα τη χώρα, και πέρασε τα επόμενα δώδεκα χρόνια ως εμιγκρές, μετακινούμενος από δουλειά σε δουλειά στην Αγγλία, τη Σουηδία και εντέλει στις ΗΠΑ. Δίδασκε στο Κολούμπια όταν πέθανε από έμφραγμα στον δρόμο κοντά στη διασταύρωση 116ης οδού και Μπρόντγουεϊ τον Απρίλιο του 1945, μία μέρα μετά τον Φραγκλίνο Ρούζβελτ. Κηδεύτηκε σε ένα εβραϊκό κοιμητήριο στο Παράμους του Νιού Τζέρζι – ένας προορισμός που ο Γερμανός μανδαρίνος δεν θα μπορούσε ποτέ να φανταστεί. Το έργο του βρήκε μερικούς θαυμαστές σε αυτήν τη χώρα, κυρίως τη Σούζαν Κ. Λάντζερ, το βιβλίο της οποίας Philosophy in a New Key (1941) βασιζόταν στην ιδέα του Κασσίρερ για την τέχνη και τον μύθο ως μη-σημασιολογικές μορφές σκέψης. Προς τα τέλη του αιώνα, ωστόσο, ο Κασσίρερ είχε σχεδόν εξαφανιστεί από τη συνείδηση της αμερικανικής διανόησης – ιδίως σε σύγκριση με τον Χάιντεγκερ, που έγινε ακόμη πιο συναρπαστικός όσο αναδεικνυόταν το παρελθόν της εμπλοκής του με τους Ναζί. Κατόπιν, την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα, το ρεύμα άρχισε να αλλάζει. Στο Ernst Cassirer: The Last Philosopher of Culture (2008), ο Έντουαρντ Σκιντέλσκυ έγραψε ημιειρωνικά για τη «βιομηχανία Κασσίρερ» που είχε ήδη ξεπηδήσει στη Γερμανία. Το βιβλίο του Σκιντέλσκυ ακολουθήθηκε στα αγγλικά από το επιβλητικό Continental Divide (2010) του Γκόρντον, μια λεπτομερή ανάλυση της θρυλικής αντιπαράθεσης μεταξύ Κασσίρερ και Χάιντεγκερ στο Νταβός της Ελβετίας το 1929. Το 2013, το Dreamland of Humanists της Έμιλυ Τζ. Λεβάιν πρότεινε ότι η Σχολή της Φρανκφούρτης είχε ανταγωνιστή τη «Σχολή του Αμβούργου» με επίκεντρο τον Κασσίρερ και τον Έρβιν Πανόφσκυ, καθώς και οι δύο είχαν κάνει έρευνα στη Βιβλιοθήκη Βάρμπουργκ του Αμβούργου. Η ανανέωση του ενδιαφέροντος για τον Κασσίρερ έχει οδηγήσει σε νέες εκδόσεις και μεταφράσεις του έργου του, περιλαμβανομένων και αρκετών από τον Στιβ Λοφτς, ο οποίος τώρα μετέφρασε τη Φιλοσοφία των συμβολικών μορφών. Έχει μάλιστα αρχίσει να περνάει και στη δημοφιλή ιστορία του πνεύματος. Το Time of the Magicians (2018) του Βόλφραμ Αϊλενμπέργκερ, που έγινε μπεστ-σέλλερ στη Γερμανία και κυκλοφόρησε πέρυσι στα αγγλικά, αποτελεί ένα ταχύρρυθμο ομαδικό πορτρέτο τεσσάρων στοχαστών που «επανεφηύραν τη φιλοσοφία» τη δεκαετία του 1920: του Χάιντεγκερ, του Μπένγιαμιν, του Κασσίρερ και του Λούντβιχ Βίτγκενσταϊν. Μπορούμε με βεβαιότητα να πούμε ότι ένα παρόμοιο βιβλίο γραμμένο είκοσι χρόνια νωρίτερα δεν θα περιλάμβανε τον Κασσίρερ ως μέλος αυτής της παρέας. Ωστόσο, ακόμη και οι μελετητές που συνέβαλαν στην αναβίωση του ενδιαφέροντος για τον Κασσίρερ είναι συγκρατημένοι στους ισχυρισμούς τους περί των επιτευγμάτων του. Στην εισαγωγή του, ο Γκόρντον προειδοποιεί πως «ορισμένα στοιχεία του έργου του Κασσίρερ είναι απαρχαιωμένα και μη πειστικά», ιδίως η πεποίθησή του για την πολιτιστική πρόοδο, η οποία είναι «συνολικά μη ανεκτή». Ο Σκιντέλσκυ γράφει ότι ξεκίνησε το βιβλίο του με την πρόθεση να κάνει «μια έκκληση για τη διαχρονική σημασία του Κασσίρερ, μια διαμαρτυρία ενάντια σε δεκαετίες παραμέλησης», όμως όσο προχωρούσε την έρευνά του, διαπίστωσε ότι «τα προβλήματα που αντιμετώπιζε το εγχείρημα του Κασσίρερ ήταν πολύ πιο σοβαρά απ’ όσο είχα αρχικά υποθέσει». Μάλιστα εικάζει ότι οι καταβολές της αναβίωσης του Κασσίρερ είναι «περισσότερο πολιτικές παρά φιλοσοφικές», ιδίως στη Γερμανία, η οποία «χρειάζεται απεγνωσμένα μορφές με κοσμοπολίτικη κοσμοθεώρηση, αλλά χαρακτηριστικά γερμανικό διανοητικό ύφος. Ο Κασσίρερ ταιριάζει τέλεια σε αυτόν τον ρόλο. Επίσης βοηθάει το γεγονός ότι ήταν Εβραίος και εχθρός του Χάιντεγκερ». Το τελευταίο επιχείρημα είναι ιδιαίτερα ειρωνικό, επειδή ο Χάιντεγκερ ήταν εκείνος που κατάφερε το πρώτο πλήγμα στο γόητρο του Κασσίρερ ως μείζονος στοχαστή. Από σχεδόν καμία αφήγηση για τον Κασσίρερ δεν λείπει η αναφορά στην αντιπαράθεσή τους στο Νταβός· αποτελεί κορυφαία στιγμή στο βιβλίο του Αϊλενμπέργκερ, όπου περιγράφεται σε στιλ αγώνα πυγμαχίας. («Χτυπήματα στο σώμα. Τώρα ο Χάιντεγκερ είχε θορυβηθεί»). Πέρα από τα φιλοσοφικά ζητήματα, η συζήτηση έχει βιογραφική σημασία λόγω της εντονότατης απόκλισης των πεπρωμένων των δύο ανδρών λίγα χρόνια αργότερα. Τον Απρίλιο του 1933, τον ίδιο μήνα που ο Κασσίρερ στερήθηκε την καθηγητική του θέση στο Πανεπιστήμιο του Αμβούργου, ο Χάιντεγκερ διορίστηκε πρύτανης του Πανεπιστημίου του Φράιμπουργκ με καθήκον να το εναρμονίσει με τις ναζιστικές αρχές. Ενθουσιώδης υποστηρικτής του ναζισμού, «την εσωτερική αλήθεια και το μεγαλείο» του οποίου εξυμνούσε, ο Χάιντεγκερ προέδρευσε επί της κάθαρσης των Εβραίων μελών του διδακτικού προσωπικού του Φράιμπουργκ, που περιλάμβαναν και τον κύριο μέντορά του, τον φιλόσοφο Έντμουντ Χούσσερλ. Υπό το φως αυτής της ιστορίας, το γεγονός ότι ο Χάιντεγκερ θεωρήθηκε ευρέως πως κέρδισε την αντιπαράθεση στο Νταβός εγείρει σημαντικά ερωτήματα. Αν ο ναζιστής Χάιντεγκερ είναι πιο εμβριθής και σημαντικός στοχαστής από τον Κασσίρερ, ο οποίος ήταν εξέχων υπερασπιστής της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, τι μας λέει αυτό για τη σχέση φιλοσοφίας και πολιτικής, εμβρίθειας και ηθικής; Όπως δείχνει ο Γκόρντον στο Continental Divide –που περιλαμβάνει τα πλήρη πρακτικά της αντιπαράθεσης– η συνάντηση στο Νταβός εστιαζόταν στην ορθή ερμηνεία του Καντ, ένα θέμα καθόλου δραματικό εκ πρώτης όψεως. Όμως, για τους νέους στο ακροατήριο, ήταν σαφές πως το διακύβευμα ήταν η μοίρα μιας γενιάς διανοουμένων. Ο Ότο Φρήντριχ Μπόλνοβ, μαθητής του Χάιντεγκερ που βοήθησε στην καταγραφή των σχολίων των ομιλητών, θυμόταν χρόνια αργότερα: Συναισθανόταν κανείς τη συνάντηση δύο εποχών: η μία, κληρονομιά που είχε φτάσει στην ωρίμανσή της, ενσαρκωνόταν στην επιβλητική μορφή του Κασσίρερ και, επί και εναντίον του, η ενσάρκωση μέσω του Χάιντεγκερ μιας νέας εποχής, που ξεπρόβαλλε με τη συνείδηση μιας ριζοσπαστικά νέας αρχής. Οι δύο αντίπαλοι ήταν ιδανικοί για τους ρόλους τους. Ο Κασσίρερ, πενήντα τεσσάρων, βρισκόταν στο απόγειο της αυθεντίας του ως ερμηνευτής της επιστήμης και της κουλτούρας εντός της καντιανής παράδοσης· θα εξέδιδε τον τελευταίο τόμο της Φιλοσοφίας των συμβολικών μορφών αργότερα το ίδιο έτος. Ο Χάιντεγκερ, τριάντα εννέα, ήταν ήδη καταξιωμένος ως ταγός της μεταπολεμικής γενιάς, χάρη στον πρωτοποριακό υπαρξισμό του βιβλίου του Είναι και χρόνος (1927). Αυτό το συναπάντημα είχε σκοπό να πυροδοτήσει ανάφλεξη. Το Διεθνές Συνέδριο στο Νταβός, μια ακαδημαϊκή συνάντηση σχεδιασμένη να καλλιεργήσει τον διεθνή διάλογο μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, διένυε μόλις τον δεύτερο χρόνο του, και οι διοργανωτές του ήλπιζαν πως η αντιπαράθεση Κασσίρερ-Χάιντεγκερ θα τους βοηθούσε να επαναλάβουν την επιτυχία της εναρκτήριας διοργάνωσης στην οποία πρώτο όνομα ήταν ο Άλμπερτ Αϊνστάιν. Η πνευματική διαφορά των δύο ανδρών εντεινόταν από κοινωνικές, πολιτικές ακόμη και σωματικές αντιθέσεις. Ο Κασσίρερ –ψηλός, ασπρομάλλης, αριστοκρατικός, γόνος εύπορης και πολιτιστικά εξέχουσας οικογένειας– ήταν ο τέλειος σημαιοφόρος του φιλοσοφικού κατεστημένου. Όμως οι φοιτητές στο κοινό ανταποκρίνονταν πολύ περισσότερο στη μαχητική γοητεία του Χάιντεγκερ, ο οποίος μεγάλωσε φτωχός σε μια επαρχιώτικη καθολική οικογένεια και αρεσκόταν να αυτοπαρουσιάζεται περισσότερο ως άνθρωπος της φύσης παρά του πολιτισμού. Στο Νταβός, γράφει ο Γκόρντον, ο Χάιντεγκερ έβρισκε χρόνο να πηγαίνει για σκι· απολάμβανε να προκαλεί τις εντυπώσεις μπαίνοντας στο λόμπι του ξενοδοχείου φορώντας στολή σκι αντί για βραδινό ένδυμα. Διανοητικά, ο Κασσίρερ αποτελούσε χαρακτηριστικό δείγμα της εβραιογερμανικής υιοθέτησης της Bildung – της ηθικής και πολιτιστικής εκπαίδευσης. Οι ήρωες του γερμανικού ουμανισμού αποτελούσαν τους θεμέλιους λίθους της σκέψης του – ο Καντ, ο Γκαίτε, ο Χούμπολντ. Ήταν εξαιρετικά ευρυμαθής στη λογοτεχνία, την επιστήμη και τη φιλοσοφία και έγραφε για τα πάντα, από τον Ζωροαστρισμό και τον μυστικισμό της Αναγέννησης ως τη θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν. Η Φιλοσοφία των συμβολικών μορφών εδράζεται στην ιδέα ότι η ιστορία του πολιτισμού προσφέρει τον καλύτερο τρόπο να συλλάβουμε την ουσιαστική ελευθερία και δημιουργικότητα του ανθρώπινου πνεύματος. Για τον Χάιντεγκερ, από την άλλη, ήταν αναγκαία η κατάκτηση της δυτικής διανοητικής παράδοσης, κυρίως με σκοπό να απαλλαγούμε από την αρνητική επιρροή της. Η σκέψη του στόχευε στην ανάκτηση μιας πιο αρχέγονης και αυθεντικής αίσθησης του είναι, η οποία θεωρούσε ότι ήταν θαμμένη κάτω από δυόμισι χιλιάδες χρόνια φιλοσοφικού ρασιοναλισμού. Όπως έγραψε στο Είναι και χρόνος: Να πραγματωθεί με κατευθυντικό νήμα το ερώτημα για το Είναι η αποδόμηση όσων μας έχουν παραδοθεί από την αρχαία οντολογία, έτσι ώστε να επιτευχθούν οι αρχέγονες εμπειρίες, χάρη στις οποίες κατορθώθηκαν οι πρώτοι και εφεξής οδηγητικοί καθορισμοί του Είναι (SZ, 22). Η σύγκρουση Κασσίρερ και Χάιντεγκερ για την ερμηνεία του Καντ αποκάλυψε αυτήν τη βαθιά διαφορά στην ιδιοσυγκρασία και την κοσμοθεώρηση. Για τον Κασσίρερ, η καντιανή ιδέα ότι ο ανθρώπινος νους δημιουργεί τον δικό του κόσμο μέσω της χρήσης συμβόλων ήταν ουσιαστικά αισιόδοξη. Στο Νταβός, υποστήριξε πως αυτή η δημιουργικότητα επιτρέπει στα ανθρώπινα όντα να φτάσουν σε ένα είδος υπερβατικότητας: «Η πνευματική σφαίρα δεν είναι […] μεταφυσική […]· η πραγματική πνευματική σφαίρα είναι απλώς ο πνευματικός κόσμος που δημιουργείται από τον ίδιο [τον άνθρωπο]. Το ότι μπόρεσε να τη δημιουργήσει αποτελεί απόδειξη της απειρότητάς του». Για τον Χάιντεγκερ, αυτή η θεώρηση έμοιαζε πολύ με τον εφησυχασμένο ουμανισμό που απεχθανόταν. Αν η σκέψη του επέμενε σε ένα πράγμα, αυτό ήταν το πεπερασμένο του ανθρώπου – ο τρόπος που η εμπειρία μας από τον κόσμο καθορίζεται από τη θνητότητα, το άγχος, τη μηδαμινότητα. «Μπορώ να κατανοήσω το Είναι μόνο εάν καταλάβω το Τίποτα ή την αγωνία» υποστήριξε στο Νταβός. Πλησιάζοντας πολύ κοντά στην ανοιχτή προσβολή, αντιπαρέβαλε «την τεμπέλικη αντίληψη ενός ανθρώπου που απλώς χρησιμοποιεί τα έργα του πνεύματος» με τον γνήσιο φιλόσοφο, ο οποίος είναι αποφασισμένος «να ρίξει τον άνθρωπο πίσω στη σκληρότητα της μοίρας του». Σύμφωνα με τα καταγεγραμμένα πρακτικά, σε κάποιο σημείο της αντιπαράθεσης, ένας ακροατής παρενέβη και παρατήρησε ότι «οι δύο άντρες μιλούν μια εντελώς διαφορετική γλώσσα». Η παράλληλη ανάγνωση της Φιλοσοφίας των συμβολικών μορφών και του Είναι και χρόνος καταδεικνύει την αλήθεια αυτής της παρατήρησης. Ο Κασσίρερ και ο Χάιντεγκερ στοχάζονται εν μέρει για τα ίδια ζητήματα, όμως έχουν πολύ διαφορετική αντίληψη για το τι σημαίνει και πώς ακούγεται το να στοχάζεσαι. Αμφότερα τα βιβλία είναι εξαιρετικά περίπλοκα, όμως ο Χάιντεγκερ προσφέρει ένα σοκ αναγνώρισης που λείπει από τον Κασσίρερ, γιατί ακόμη και οι αφαιρέσεις του βασίζονται σε απτές, οικείες εμπειρίες. Αναλύει το φιλοσοφικό νόημα πραγμάτων όπως η χρήση ενός σφυριού, η ανάγνωση μιας εφημερίδας ή το βίωμα της αγωνίας. Η διαφορά αναδεικνύεται άριστα από την προσέγγιση των δύο στοχαστών στη θεωρία των σημάτων, που αποτελεί κεντρικό θέμα και για τους δύο. Στον πρώτο τόμο της Φιλοσοφίας των συμβολικών μορφών, η παράγραφος «Η γενική λειτουργία των σημάτων» αναλύει ιδέες για το θέμα από τον Γαλιλαίο, τον Λάιμπνιτς, τον Χούμπολντ, τον Γκαίτε, τον Καντ και τον φυσικό Χάινριχ Χερτς. Στο Είναι και χρόνος, η παράγραφος «Παραπομπή και σήματα» αναλύει τη λειτουργία του φλας του αυτοκινήτου. Τα αυτοκίνητα έχουν καμιά φορά ως εξάρτημα ένα κόκκινο κινητό βέλος, η θέση του οποίου δείχνει την κατεύθυνση που θα πάρει το όχημα – σε μια διασταύρωση, για παράδειγμα. Η θέση του βέλους ορίζεται από τον οδηγό. Αυτό γράφτηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1920, όταν το αυτοκίνητο ήταν περίπου τόσο νέο όσο τα κινητά τηλέφωνα σήμερα. Ο Κασσίρερ γνώριζε πολύ περισσότερα από τον Χάιντεγκερ για τις τελευταίες επιστημονικές εξελίξεις της εποχής, όπως η σχετικότητα και η κβαντική μηχανική, όμως ο Χάιντεγκερ δίνει καλύτερα την αίσθηση ότι ζει και σκέφτεται για τον σύγχρονο κόσμο. Αυτή είναι η δύναμη του υπαρξισμού, που επιμένει ότι η δική μας βιωμένη εμπειρία αποτελεί την αναγκαία αφετηρία για να σκεφτούμε για την ηθική και τη μεταφυσική. Η σκέψη του Κασσίρερ ανήκε σε μια άλλη παράδοση: τον νεοκαντιανισμό, τη σχολή που κυριαρχούσε στην ακαδημαϊκή φιλοσοφία της Γερμανίας από τη δεκαετία του 1870. Οι νεοκαντιανοί επιδίωκαν να επανερμηνεύσουν τις ιδέες του Καντ για τη γνώση και την πραγματικότητα υπό το φως των νέων εξελίξεων στην επιστήμη, και τα πρώιμα έργα του Κασσίρερ συνέβαλαν σε αυτό το εγχείρημα. Στο Η έννοια της υπόστασης και η έννοια της λειτουργίας (1910) υποστήριξε ότι τα σύγχρονα μαθηματικά και η σύγχρονη φυσική, με τις πολύ αφηρημένες και δυσνόητες μεθόδους τους, δίνουν μια νέα διάσταση στην καντιανή ιδέα ότι ο νους μας δεν φτιάχνει απλώς εικόνες των πραγμάτων που ήδη υπάρχουν «εκεί έξω». Μάλλον κατασκευάζουμε την πραγματικότητα κατανοώντας την με ολοένα και πιο περίπλοκους τρόπους. Στη Φιλοσοφία των συμβολικών μορφών, ο Κασσίρερ επεκτείνει αυτό το εγχείρημα ώστε να περιλαμβάνει και τον πολιτισμό μαζί με τις επιστήμες. Ανατρέχοντας στην ιστορία και το προϊστορικό παρελθόν, ο Κασσίρερ υποστηρίζει ότι η γλώσσα και ο μύθος αναπτύσσονται προς την κατεύθυνση μιας προοδευτικής αφαίρεσης και καθολικότητας. Ως μορφές συμβολικής σκέψης, αποδεικνύουν ότι «με κάθε προσεκτική ματιά στον κόσμο, δημιουργούμε θεωρία». Όπως θα περίμενε κανείς από μια τριλογία βιβλίων που γράφηκε σε βάθος δεκαετίας, Η φιλοσοφία των συμβολικών μορφών δεν είναι σφιχτά δομημένη· αποτελεί λιγότερο ανάπτυξη ενός συστήματος και περισσότερο μια σειρά παρατηρήσεων και επιχειρημάτων. Μεγάλο μέρος του βιβλίου αφιερώνεται στην παράθεση των ευρημάτων διαφόρων γλωσσολόγων, ανθρωπολόγων και ψυχολόγων, ελάχιστους από τους οποίους θυμόμαστε σήμερα. Μάλιστα, επειδή τόσο μεγάλο μέρος της ανάλυσης του Κασσίρερ βασίζεται στην τότε τρέχουσα έρευνα –από τη συγκολλητική γραμματική και τις θρησκευτικές τελετές των ιθαγενών ως τα αίτια της αφασίας– είναι ευάλωτη στην απαρχαίωση σε βαθμό ασυνήθιστο για φιλοσοφία. Όμως η βασική ιδέα της Φιλοσοφίας των συμβολικών μορφών εξακολουθεί να διαπνέει τις επιστήμες του ανθρώπου σήμερα. Οι κατηγορίες που χρησιμοποιούμε για να κατανοήσουμε τον κόσμο δεν είναι μια παθητική αντανάκλαση του τρόπου που είναι όντως τα πράγματα, αλλά μάλλον δημιουργούμε με ενεργητικό τρόπο συστήματα νοήματος που εξελίσσονται με τον καιρό. Όπως το θέτει ο Κασσίρερ στον δεύτερο τόμο: Τα αντικείμενα δεν «δίνονται» στη συνείδηση σε μια άκαμπτη, ολοκληρωμένη κατάσταση, γυμνά καθ’ εαυτά, αλλά […] η σχέση της αναπαράστασης προς το αντικείμενο προϋποθέτει μια ανεξάρτητη, αυθόρμητη πράξη συνείδησης. Οι συμβολικές μορφές του Κασσίρερ μπορούν να θεωρηθούν πρόδρομος των τάξεων του λόγου και των επιστημών του Μισέλ Φουκώ – των τρόπων οργάνωσης της γνώσης που διαμορφώνουν τι πιστεύουμε και πώς δρούμε. (Ο Γκόρντον παρατηρεί στην εισαγωγή του ότι ο Φουκώ «ήταν ιδιαίτερα εξοικειωμένος» με το έργο του Κασσίρερ). Η φιλοσοφία των συμβολικών μορφών είναι πιο ενδιαφέρουσα και ικανοποιητική όταν ο Κασσίρερ ασχολείται με τη δική του αρχαιολογία της γνώσης, προσπαθώντας να φανταστεί τη διαδρομή του μέσα σε συστήματα σκέψης που πλέον φαντάζουν τελείως άγνωστα. Τι σημαίνει, για παράδειγμα, όταν μια γλώσσα δεν έχει ένα μοναδικό λεξιλόγιο για να μετρά και χρησιμοποιεί διαφορετικούς όρους ανάλογα με το είδος των αντικειμένων που καταμετρώνται; Αυτό συμβαίνει, γράφει ο Κασσίρερ, με τη «γλώσσα των νησιών Φίτζι», η οποία χρησιμοποιεί διαφορετικές λέξεις για να υποδείξει δέκα κανό, δέκα ψάρια και δέκα καρύδες. Γιατί οι Ρωμαίοι οιωνοσκόποι πίστευαν ότι μπορούσαν να δουν το μέλλον παρατηρώντας σε ποιο τεταρτημόριο του ουρανού πετούσε ένα πουλί; Με ποια έννοια θα πρέπει να κατανοήσουμε τη Ριγκβέντα, την αρχαία ινδουιστική ιερή γραφή, όταν λέει ότι το σύμπαν δημιουργήθηκε από ένα ακρωτηριασμένο ανθρώπινο σώμα; Μια απλή απάντηση θα ήταν να τα απορρίψουμε ως σφάλματα και δεισιδαιμονίες της παιδικής ηλικίας της ανθρωπότητας. Όμως «η νόηση δεν τιθασεύει τον μύθο εξορίζοντάς τον πέρα από τα σύνορά της» γράφει ο Κασσίρερ. Τέτοιες συμβολικές μορφές αξίζουν να μελετηθούν σοβαρά επειδή αποτελούν ενεργές κατασκευές του νου, όχι λιγότερο λ.χ. από τον προτεσταντισμό ή την κβαντική μηχανική. Ταυτόχρονα, ο Κασσίρερ δεν είναι σχετικιστής. Οι πρώιμες συμβολικές μορφές –και, όπως οι περισσότεροι Ευρωπαίοι της εποχής του, θεωρεί τους αρχαίους Βαβυλώνιους και τους «φυσικούς λαούς» του εικοστού αιώνα εξίσου «πρώιμους»– είναι σημαντικές επειδή δείχνουν το ανθρώπινο μυαλό να κατακτά σιγά σιγά τον δρόμο του από τη σύγχυση στη διαύγεια. Στην πορεία των τριών τόμων, ο Κασσίρερ αναπτύσσει ένα αφήγημα αυτής της διεργασίας. Στην αυγή της ανθρώπινης συνείδησης, λέει, οι έννοιες που σε εμάς φαίνονται θεμελιώδεις και αναπόφευκτες ήταν ακόμη άγνωστες. Οι άνθρωποι δεν είχαν τη στέρεη αντίληψη ότι τα φυσικά αντικείμενα βρίσκονται σε έναν ομοιόμορφο, τρισδιάστατο χώρο. Δεν αντιλαμβάνονταν τον χρόνο ως μια γραμμή που εκτείνεται πίσω στο παρελθόν και μπροστά προς το μέλλον. Δεν διέκριναν με σαφήνεια το υποκείμενο και το αντικείμενο, τι συμβαίνει «εδώ μέσα» και «εκεί έξω». Εξίσου θολές ήταν διακρίσεις όπως μέρος και όλο, αίτιο και αποτέλεσμα, ζωντανό και νεκρό. Χωρίς τέτοιου είδους κατηγορίες για να δομήσουν τον κόσμο, η ανθρώπινη εμπειρία σχημάτιζε ένα ενιαίο, σαρωτικό σύνολο, ένα ρεύμα ή έναν χείμαρρο αισθημάτων και εντυπώσεων. Ωστόσο, όσο πίσω μπορούμε να δούμε στην ιστορία της συνείδησης, τα ανθρώπινα όντα έχουν κάνει προσπάθειες να δαμάσουν αυτόν τον χείμαρρο επιβάλλοντας μορφή και δομή στην εμπειρία. Ένας κρίσιμος όρος στη Φιλοσοφία των συμβολικών μορφών είναι το «κόψιμο» ή «τομή»: η συμβολική σκέψη συχνά περιλαμβάνει την κατάτμηση του αδιαφοροποίητου κόσμου σε κατανοήσιμα μέρη. Ο Κασσίρερ δανείζεται την εικόνα από τον Πλάτωνα, ο οποίος έγραψε στον Φαίδρο για την τέχνη της διαίρεσης των ιδεών σε φυσικές τάξεις, κόβοντάς τες «στις αρθρώσεις» σαν επιδέξιος χασάπης. Ο Ερνστ Κασσίρερ και ο Μάρτιν Χάιντεγκερ στο Νταβός το 1929. Συλλογή του Δρ.Χ. Ρίττερ / Βιβλιοθήκη του Νταβός. Αυτό που καθιστά τον Κασσίρερ χαρακτηριστικό στοχαστή του εικοστού αιώνα είναι η πεποίθησή του πως ο κόσμος δεν μας προσφέρει τέτοιες αρθρώσεις για να καθοδηγήσουν τις τομές μας. Οι μόνες διαιρέσεις που υφίστανται είναι αυτές που επιβάλλουμε εμείς, και μπορούμε να επιλέξουμε να τις πραγματοποιήσουμε με διάφορους τρόπους. Για τον Κασσίρερ, η γλωσσική ποικιλομορφία αποτελεί απόδειξη αυτής της ελευθερίας, αφού πιστεύει (σε αντίθεση με τους περισσότερους γλωσσολόγους μετά τον Νόαμ Τσόμσκι) ότι οι διαφορές μεταξύ των γλωσσών αντικατοπτρίζουν διαφορετικές εμπειρίες του κόσμου. Ένα από τα σημαντικότερα παραδείγματα του Κασσίρερ είναι η μέτρηση. Παρατηρεί ότι κάποιες αφρικανικές και αυστραλιανές γλώσσες έχουν αριθμούς για το ένα και το δύο, αλλά αναφέρονται σε όλες τις μεγαλύτερες ποσότητες απλώς ως «πολλά». Στις σημιτικές γλώσσες, «τα αριθμητικά [Zahlwort] για το ένα και το δύο είναι επίθετα, ενώ όλοι οι υπόλοιποι [αριθμοί] αφηρημένα ουσιαστικά». Οι σύγχρονες ινδοευρωπαϊκές γλώσσες έχουν ενικό και πληθυντικό, όμως τα αρχαία ελληνικά και τα σανσκριτικά είχαν επίσης δυϊκό αριθμό για ουσιαστικά και επίθετα, που αναφερόταν σε ζεύγη πραγμάτων ή ανθρώπων. Ο Κασσίρερ βλέπει αυτά τα γλωσσικά ίχνη ως απόδειξη ότι τα ανθρώπινα όντα ανέπτυξαν το μέτρημα όχι για να καταμετρούν τα αντικείμενα, αλλά για να εκφράσουν μια διάκριση μεταξύ εαυτών. Η πρώτη συμβολική τομή ήταν αυτή μεταξύ του «εγώ» και του «εσύ», που αναγνώριζε ότι οι άνθρωποι έχουν διαφορετικό νου. Αφού παγιώθηκε αυτή η διάκριση στη γλώσσα με τους αριθμούς ένα και δύο, χρειάστηκε ένα ακόμη εννοιολογικό άλμα για να αναφερθούμε στο «αυτός» ή «αυτή» – το τρίτο πρόσωπο, για το οποίο χρειαζόταν ο αριθμός τρία. Το μέτρημα «αποσυνδέεται βαθμιαία» από την υποκειμενική βάση του, γράφει ο Κασσίρερ, πράγμα που εξηγεί «τον ιδιαίτερο ρόλο που παίζει ο αριθμός τρία στη γλώσσα και τη σκέψη όλων των λαών». Μόνο με την εμφάνιση του αριθμού τέσσερα και εξής προχωρά η γλώσσα από την υπόδειξη ανθρώπων στην καταμέτρηση αντικειμένων, η οποία απαιτεί μια απεριόριστη σειρά αριθμών και ως εκ τούτου ανοίγει τον δρόμο για την πιθανότητα της αληθινής μαθηματικής σκέψης. Έτσι, το μέτρημα δίνει στον Κασσίρερ ένα τέλειο παράδειγμα της κίνησης του νου από το άμεσο, το απτό και το υποκειμενικό προς το αφηρημένο, το εννοιολογικό και το αντικειμενικό, πράγμα που αποτελεί την τροχιά όλων των συμβολικών μορφών. Παρόμοια πρόοδος ανιχνεύεται στον κόσμο του μύθου. Στους πρώτους ανθρώπους, οι τόποι, τα αντικείμενα και τα ζώα φαίνονται «εκφραστικά», με δικές τους αξίες και προθέσεις. Γι’ αυτό πρέπει να καταπολεμηθούν με μαγικές ιεροτελεστίες ή να κατευναστούν με θυσίες. Ο πολυθεϊσμός σηματοδοτεί ένα βήμα προς τα εμπρός από αυτό το πρώιμο μυθικό στάδιο, αφού οι προσωπικότητες που άλλοτε ανήκαν στα πράγματα μεταβιβάζονται τώρα στους θεούς που τα προστατεύουν – τον θεό της θάλασσας, τον θεό του ήλιου, κ.ο.κ. Όμως οι θεοί του πολυθεϊσμού θεωρούνται ακόμη όντα παρόμοια με εμάς, με σώματα και επιθυμίες, σαν τις αντιμαχόμενες θεότητες της Ιλιάδας. Η κρίσιμη τομή σε αυτήν τη σφαίρα έγινε από την ελληνική φιλοσοφία και τον βιβλικό μονοθεϊσμό, που μεταμόρφωσε τον Θεό από προσωπικότητα σε ηθική και μεταφυσική αρχή. Ο Κασσίρερ αναφέρεται επανειλημμένα στη διήγηση του Ηρός στο δέκατο βιβλίο της Πολιτείας του Πλάτωνα, όπου η ψυχή που περιμένει τη μετενσάρκωση ακούει από τις Μοίρες πως κρατάει το πεπρωμένο της στα δικά της χέρια: «Δεν θα σας διαλέξη ο δαίμονας, αλλά σεις θα διαλέξετε το δαίμονά σας. [...] Η αρετή είναι κτήμα αδέσποτο, και καθένας θα πάρη απ’ αυτή το μερδικό του ανάλογα με την τιμή ή την περιφρόνηση που θα της έχει. Ο καθένας είναι υπεύθυνος για την εκλογή του· ο θεός ανεύθυνος»[2]. [οὐχ ὑμᾶς δαίμων λήξεται, ἀλλ᾽ ὑμεῖς δαίμονα αἱρήσεσθε. [...] ἀρετὴ δὲ ἀδέσποτον, ἣν τιμῶν καὶ ἀτιμάζων πλέον καὶ ἔλαττον αὐτῆς ἕκαστος ἕξει. αἰτία ἑλομένου: θεὸς ἀναίτιος. (Πλάτων, Πολ. 617e)] Σε αυτές τις γραμμές, βλέπουμε τη μυθική ιδέα της μοίρας να μεταμορφώνεται στη θρησκευτική ιδέα της ελεύθερης βούλησης και της ηθικής ευθύνης. Για τον Κασσίρερ, αυτή η αλλαγή είναι παράλληλη με τη μεταμόρφωση του μετρήματος σε μαθηματικά, και της ονοματοδοσίας σε γλώσσα. Όμως η τροχιά του νου προς την αφαίρεση δεν θεωρείται πρόοδος από όλους τους παρατηρητές. Για τον Χάιντεγκερ, το προπατορικό αμάρτημα της φιλοσοφίας είναι ακριβώς αυτό που ο Κασσίρερ θεωρεί το μεγαλύτερο επίτευγμά της: η αντικατάσταση της αρχέγονης, υπερκόσμιας αίσθησης του Είναι της ανθρωπότητας από έναν αντικειμενικό, υπολογιστικό ρασιοναλισμό. Στο δοκίμιό του «Το ερώτημα σχετικά με την Τεχνική», ο Χάιντεγκερ υποστηρίζει ότι αυτός ο τρόπος σκέψης, τον οποίο αποκαλεί Gestell ή «πλαισιοθέτηση», «εκθέτει σε κίνδυνο τον άνθρωπο στη σχέση του προς τον εαυτό του και προς καθετί που υπάρχει». Αυτή είναι η πραγματική αντιπαράθεση Κασσίρερ-Χάιντεγκερ, και υπερβαίνει κατά πολύ αυτά που συζήτησαν στο Νταβός. Είναι ο ελεύθερος λόγος το υψηλότερο ανθρώπινο επίτευγμα ή η πηγή του μηδενισμού και της αλλοτρίωσης; Θέλουμε η σκέψη και ο πολιτισμός να συνεχίσουν να εξελίσσονται προς την ίδια κατεύθυνση ή να στραφούν πίσω προς τις καταβολές τους; Τα ερωτήματα αυτά εξακολουθούν να μας διχάζουν με τον πιο μοιραίο τρόπο· σήμερα, όπως και τη δεκαετία του 1920, δεν είναι μόνο φιλοσοφικά, αλλά πολιτικά. Ίσως η πιο επίκαιρη παρατήρηση της Φιλοσοφίας των συμβολικών μορφών είναι ότι οι πρωιμότερες στιβάδες τής συμβολικής σκέψης δεν χάνονται ποτέ πλήρως· ακόμη και στην εποχή της επιστήμης, οι άνθρωποι είναι επιρρεπείς στη μαγική, μυθική σκέψη. Όπως γράφει ο Κασσίρερ «Η επιστήμη φτάνει στη μορφή της μόνο αποβάλλοντας κάθε μυθικό και μεταφυσικό στοιχείο από μέσα της». Όμως, «η μάχη, την οποία η θεωρητική γνώση πιστεύει ότι έχει κερδίσει άπαξ και διαπαντός, θα εξακολουθήσει να ξεσπά εκ νέου». © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2021 — Μετάφραση-σημειώσεις: Νίνα Μπούρη Σημ. ARB: Ευχαριστούμε τον καθηγητή Αντώνη Χατζημωυσή για τις παρατηρήσεις του. ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ Το αφιέρωμα της ARB στον Ερνστ Κασσίρερ: Περικλής Σ. Βαλλιάνος, «Ένας φάρος στον σκοτεινό αιώνα: Ο Κασσίρερ και η υπεράσπιση του Διαφωτισμού», τχ. 50, Απρίλιος 2014. Τόμας Σήχαν (Thomas Sheehan), «Μάρτιν Χάιντεγκερ: Ένας κανονικός Ναζί», ARB, τχ. 36, Ιανουάριος 2013. Ρίτσαρντ Γουόλιν (Richard Wolin), «Τα Mαύρα Τετράδια του Χάιντεγκερ», ARB, τχ. 58, Ιανουάριος 2015. Πήτερ Ε. Γκόρντον (Peter E. Gordon), «Ο Χάιντεγκερ στα μαύρα», ARB, τχ. 58, Ιανουάριος 2015. [1] Ο Peter E. Gordon είναι συγγραφέας του μνημειώδους Continental Divide: Heidegger, Cassirer, Davos, Harvard University Press, 2010. [2] Μετάφραση Ι. Ν. Γρυπάρη.

Σύνδεση