Το αριστερό αυτί του ελέφαντα

Peter Burke, The Polymath: A Cultural History from Leonardo da Vinci to Susan Sontag, Yale University Press 2020, σελ. 344 Αν ο αναγνώστης θέλει να πάρει μια ιδέα για το τι θα συναντήσει σ’ αυτό το συναρπαστικό βιβλίο, μπορεί να διαβάσει το κείμενο στο κάλυμμα του εξωφύλλου· κυρίως, μπορεί να πάει απευθείας στο επίμετρο (σ. 247-277), το οποίο μπορεί να λειτουργήσει ως ορεκτικό ενός πολύ πλούσιου γεύματος. Ο Πήτερ Μπερκ ξεκίνησε τις έρευνές του σχετικά με το φαινόμενο της πνευματικής πολυπραγμοσύνης καταρτίζοντας μιαν ενδεικτική λίστα 500 πολυμαθών από τον 15ο αιώνα μέχρι σήμερα. Τα ονόματά τους παρατίθενται σύμφωνα με τη χρονολογική σειρά γέννησης του καθενός, μαζί με την εθνικότητα και τους τομείς με τους οποίους ασχολήθηκαν. Ο αριθμός των λημμάτων αυτής της λίστας είναι ταυτόχρονα μικρός και εντυπωσιακός: οι πολυμαθείς υπήρξαν σπάνιο φαινόμενο και ταυτόχρονα φαινόμενο που το συναντάμε σε κάθε εποχή, ήδη από την αρχαιότητα – αυτός είναι ένας από τους λόγους που αξίζει να μελετηθεί. Τι είναι ο πολυμαθής; Η κατάσταση που έχει διαμορφωθεί στη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών (ας πούμε, μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου) μας οδηγεί εύκολα στην απάντηση: Είναι η αντίδραση και το αντίδοτο στην σχεδόν παρωπιδική εξειδίκευση που κυριαρχεί παντού (Ω, Αγία Εξειδίκευση, πόσο μας έχεις περιορίσει!)· είναι, επιπλέον, οι ορίζοντες που μπορούν συνεχώς να διευρύνονται, και, παράλληλα, ένα από τα πιο πειστικά επιχειρήματα σχετικά με τη χρησιμότητα της περιέργειας, η οποία ήταν η αφετηρία για να γίνουν πολλές από τις μεγάλες επιστημονικές ανακαλύψεις, αλλά και για να καταρριφθούν παγιωμένες απόψεις βασισμένες σε γενικότητες – η έρευνα επιφυλάσσει εκπλήξεις σ’ αυτές τις περιπτώσεις. Οι λεπτομέρειες γοητεύουν, είναι περιζήτητες, βοηθούν να φτάσουμε στην ουσία, χαιρόμαστε κάθε φορά που έχουμε στη διάθεσή μας περισσότερες από άλλους οι οποίοι ασχολούνται με το ίδιο θέμα. Όμως προκύπτουν ολοένα και περισσότερα δέντρα[1]· το δάσος απομακρύνεται ή δημιουργείται η εντύπωση ότι δεν υπάρχει. Δεν γράφει κανείς για τον ελέφαντα, πλέον, αλλά για το αριστερό αυτί του ελέφαντα – ενίοτε, χωρίς να γνωρίζει το προφανές, ότι υπάρχει και δεξί αυτί. Το παράδειγμα που μου έρχεται στον νου δεν αποδεικνύει κάτι, όμως είναι, αν μη τι άλλο, εύγλωττο. Ένας από τους σημαντικότερους συνθέτες του Μεσαίωνα ήταν ο Γκυγιώμ ντε Μασώ (Μachaut, 1300-1377), στον οποίο χρωστάμε, μεταξύ άλλων, και την Λειτουργία της Παναγίας (Messe de Notre Dame), το παλαιότερο σωζόμενο έργο αυτού του είδους. Ο Μασώ ήταν και ποιητής. Πριν από λίγες δεκαετίες, υποψήφια διδάκτωρ σε χώρα του εξωτερικού ετοίμαζε διατριβή για τον ποιητή αγνοώντας την συνθετική του παραγωγή.[2] Υπάρχουν διάφορες παραλλαγές στο θέμα της πολυμάθειας (βλ., για παράδειγμα, τις κατηγορίες που αναγράφονται στη σ. 247). Ο Μπερκ ενδιαφέρεται κυρίως γι’ αυτό που ονομάζει academic knowledge· με άλλα λόγια, για την πνευματική εργασία, όπως εκφράστηκε μέσα από την έρευνα και όπως αποτυπώθηκε στο χαρτί (σε κείμενα και σε βιβλία, ενίοτε σε εικόνες – τα σημειωματάρια του Λεονάρντο ντα Βίντσι είναι το πιο πρόχειρο σχετικό παράδειγμα). Τον ενδιαφέρουν λιγότερο ή καθόλου περιπτώσεις ανθρώπων των οποίων η συνεχής περιέργεια και αγάπη για μάθηση βρήκε διέξοδο και σε άλλες δραστηριότητες. Συναντάμε αρκετά από τα λήμματα του επιμέτρου[3] στα κεφάλαια 2-5. Ο Μπερκ, εκτός του ότι δίνει τις βασικές πληροφορίες για τη ζωή και τη δράση τους, αναφέρεται επίσης στα σχόλια τα οποία κατά καιρούς απέσπασαν οι πολυμαθείς, όχι πάντοτε θετικά, όχι πάντοτε απαλλαγμένα από φθόνο.[4] Όλοι οι πολυμαθείς είναι ιδιαίτερες περιπτώσεις, όμως κάθε ένας από αυτούς είχε και έχει κάτι ξεχωριστό στα ενδιαφέροντά του και στον τρόπο με τον οποίο εκφράστηκε η πολυπραγμοσύνη του. Ωστόσο, υπάρχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά. Ο Μπερκ μας τα παρουσιάζει στα δύο συνεχόμενα συνθετικά κεφάλαια (το 6ο και το 7ο), τα οποία βρίσκονται μετά από τη χρονολογική, αφηγηματική αναφορά στο φαινόμενο του πολυμαθούς από την Αναγέννηση ως το 2000. To 6ο κεφάλαιο είναι ένα ομαδικό πορτραίτο, χωρισμένο σε 13 ενότητες, κάθε μία από τις οποίες είναι και ένα χαρακτηριστικό των πολυμαθών. Ορισμένα από αυτά είναι η περιέργεια· η αυτοσυγκέντρωση, η οποία μπορεί να καταλήξει σε αφηρημάδα και έστω στιγμιαία απουσία επικοινωνίας με τους υπολοίπους·[5] η μνήμη, σε αρκετές περιπτώσεις φωτογραφική, σε βαθμό που να δυσκολεύεται κανείς να πιστέψει περιπτώσεις όπως του ιστορικού (και γεωγράφου και οικονομολόγου και κοινωνιολόγου) Φερνάν Μπρωντέλ (1902-1985), ο οποίος έγραψε μεγάλο μέρος του Η Μεσόγειος και ο μεσογειακός κόσμος την εποχή του Φίλιππου Β΄ της Ισπανίας (πρώτη έκδοση: 1946) σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, μακριά από τα βιβλία και τα χαρτιά του· η ταχύτητα, κυρίως η ταχύτητα μάθησης και αφομοίωσης νέων δεδομένων· η φαντασία, που οδήγησε σε συσχετισμούς και συνθέσεις δεδομένων και θεμάτων και ιδεών, πολύ συχνά κατά τρόπο αναπάντεχο – δεν είναι δε τυχαίο ότι ορισμένοι πολυμαθείς ήταν και λογοτέχνες, όπως ο Γκαίτε, γνωστός και από τις πολλές σελίδες που έγραψε για θέματα Φυσικής, Χημείας, Βοτανικής και Ζωολογίας· η σχέση με το χρόνο, καθώς πολλοί από αυτούς ήθελαν να τον αξιοποιούν όσο καλύτερα και δημιουργικότερα γινόταν·[6] ακόμα, αυτό που ο Μπερκ έχει ονομάσει «Σύνδρομο Λεονάρντο»: ο ντα Βίντσι (1452-1519) άφησε πολλά πράγματα στη μέση. Δεν θεωρείται εφευρέτης καμιάς από τις μηχανές τις οποίες οραματίστηκε. To πλήθος των ενδιαφερόντων και των δραστηριοτήτων μπορεί να οδηγήσει σε αποσπάσματα, κάτι που συνέβη με αρκετούς πολυμαθείς. Είναι γεγονός, ωστόσο, ότι το ημιτελές αφήνει μεγάλα περιθώρια στη φαντασία, κεντρίζει με τη σειρά του την περιέργεια περισσότερο από το τελειωμένο. Tα ποικίλα συμφραζόμενα, οικογενειακά και κοινωνικά, υλικά και πνευματικά, είναι το θέμα του 7ου κεφαλαίου, που είναι αφιερωμένο στα περιβάλλοντα (Habitats), μέσα στα οποία έζησαν και εργάστηκαν οι πολυμαθείς. Αυτό το κεφάλαιο χωρίζεται επίσης σε 13 ενότητες, που μιλούν, μεταξύ άλλων, για τις σπουδές, που πήραν διάφορες μορφές[7]. Στον τομέα αυτό, σημαντικό ρόλο έπαιξε, για ορισμένους πολυμαθείς, η άμεση πρόσβαση, στο σπίτι, όταν ήταν παιδιά, σε πλούσια βιβλιοθήκη. Ο Όττο Νόυρατ (Neurath, 1882-1945), που ασχολήθηκε, μεταξύ άλλων, με τα Οικονομικά, την Κοινωνιολογία και τη λογοτεχνία, πέραν του ότι διάβαζε δυο βιβλία την ημέρα, έκανε τους πρώτους του μαθηματικούς υπολογισμούς μετρώντας τους 13.000 τόμους της βιβλιοθήκης του πατέρα του. Άλλες ενότητες του κεφαλαίου αναφέρονται στο οικογενειακό περιβάλλον, όπου διαβάζουμε και για οικογένειες πολυμαθών·[8] στην ανεξαρτησία, την οικονομική και αυτή την οποία συνεπάγεται η έλλειψη συζύγου, που επέτρεψε σε ορισμένους να αφοσιωθούν απερίσπαστοι στις μελέτες και τα γραφτά τους· στην αφθονία ελεύθερου χρόνου που παρείχαν σε κάποιους οι συνθήκες περιορισμένης ελευθερίας κινήσεων, μια και υπήρξαν και περιπτώσεις πολυμαθών που φυλακίστηκαν, για διάφορους λόγους − κανείς δεν υπήρξε εγκληματίας, πάντως. Αυτά τα δύο κεφάλαια είναι από τα πλέον ενδιαφέροντα του βιβλίου. Το μόνο που θα ήθελα να επισημάνω είναι ότι όλα όσα αναφέρονται δεν συμβαίνουν μόνο σε πολυμαθείς. Στο 6ο κεφάλαιο, η εργατικότητα των 12 ή των 14 ωρών ημερησίως ή η συνεχής εγρήγορση και κινητικότητα που οδήγησε κάποιους από αυτούς να αλλάζουν γνωστικό κλάδο αλλά και τόπο διαμονής πολύ συχνά, χαρακτηρίζουν και ανθρώπους που είχαν πολύ πιο περιορισμένο πεδίο δραστηριότητας. Αναλόγως, στο 7ο κεφάλαιο, οι ευκαιρίες που προσέφεραν χώροι έρευνας όπως τα μουσεία και οι βιβλιοθήκες –και, θα μπορούσε κανείς να προσθέσει, η κοινωνικότητα που δημιούργησαν οι χώροι αυτοί, από την οποία προέκυψαν ιδέες και συνεργασίες, σε κάποιες περιπτώσεις ακόμα και παιδιά–, αλλά και εγχειρήματα όπως η ίδρυση ενός περιοδικού από ανθρώπους με συναφή ενδιαφέροντα, εμφανίζονται και σε ανθρώπους λιγότερο πολυπράγμονες. Δεν υπάρχουν μόνο άνδρες πολυμαθείς. Οι γυναίκες πολυμαθείς ήταν πολύ λιγότερες, εξαιτίας των δυσκολιών που είχαν να αντιμετωπίσουν στη διάρκεια των αιώνων, μεταξύ άλλων και σε μορφωτικό επίπεδο. Ωστόσο υπήρξαν κάμποσες εντυπωσιακές εξαιρέσεις. Είχαμε τον αναγεννησιακό άνθρωπο (ο οποίος ήταν κατά βάση αναγεννησιακός άνδρας). Ο όρος εξακολουθεί να χρησιμοποιείται, σε κάποιες περιπτώσεις καθ’ υπερβολήν[9]. Είχαμε, όμως, και αναγεννησιακές γυναίκες. Είχαμε γυναίκες πολυμαθείς και πριν από την Αναγέννηση. Η χρονολογικώς πρώτη, που αναφέρει ο Μπερκ, είναι η Υπατία (Αλεξάνδρεια, 370-415 μ.Χ.), φιλόσοφος, μαθηματικός και αστρονόμος, από τα κείμενα της οποίας σώζονται μόνο αποσπάσματα. Επόμενη είναι η Χίλντεγκαρντ από το Μπίνγκεν (1098-1179). Αν και καλόγρια (αργότερα, ηγουμένη), η Χίλντεγκαρντ έγραψε ποίηση και θέατρο και ασχολήθηκε επίσης με τη Βοτανική, τη Φιλοσοφία, τη Θεολογία, την Αστρονομία και την Αστρολογία. Ο Μπερκ μνημονεύει την ενασχόλησή της και με τη Μουσική· είναι ο τομέας στον οποίον είναι κυρίως γνωστή εκτός του κύκλου των ειδικών, καθώς από τα έργα που συνέθεσε έχει προκύψει μία όχι ευκαταφρόνητη δισκογραφία κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών. Αριστερά: Βενιαμίν Φραγκλίνος, χαρακτικό του 1868 από τον Χ.Μ. Χωλ βασισμένο σε φωτογραφία του 1783. Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου. Δεξιά: Πορτρέτο του Γκότφριντ Βίλελμ Λάιμπνιτς από τον Γιόχαν Μπένγιαμιν Μπρυλ, 1737, χαρακτικό. Rijksmuseum, Άμστερνταμ. Τα ονόματα αυτών των δύο γυναικών συγκαταλέγονται στα όσα δεν υπάρχουν στο επίμετρο αφού βρίσκονται εκτός των χρονικών του ορίων. Στο επίμετρο υπάρχουν 22 γυναίκες, που αντιπροσωπεύουν λίγο πάνω από το 4% του συνόλου. Όλα όσα μας κληρονόμησαν με τις μελέτες και με τα γραπτά τους αποτελούν πολύ ευχάριστες εξαιρέσεις ενός κανόνα που εκτός των άλλων θεωρούσε ότι οι γυναίκες ήταν κατάλληλες μόνο για να διαβάζουν ανώδυνη λογοτεχνία και, στην καλύτερη περίπτωση, να μεταφράζουν αντί να παράγουν πρωτότυπα κείμενα. Μερικές από αυτές τις πολυμαθείς: Η βασίλισσα Χριστίνα της Σουηδίας (1626-1689), από τα πλέον χαρακτηριστικά δείγματα φωτισμένου μονάρχη. Η Χριστίνα μιλούσε έξι γλώσσες και ασχολήθηκε με τη Φιλοσοφία, τη Θεολογία, τα Μαθηματικά, την Αλχημεία, την Αστρολογία και την Αστρονομία. Η αυλή της (όπως και άλλες βασιλικές αυλές εκείνη την εποχή) ήταν πόλος έλξης, μεταξύ άλλων και για πολυμαθείς.[10] H Αδελφή Χουάνα Ινές ντε λα Κρους (1651-1695), από το Μεξικό, επίσης καλόγρια (μπήκε σε μοναστήρι για να έχει περισσότερο χρόνο για μελέτη και για να αποφύγει το γάμο), ήταν ποιήτρια (αυτή είναι η γνωστότερη ιδιότητά της), ασχολήθηκε όμως και με τη Θεολογία, τη Φιλοσοφία, τη Φυσική Φιλοσοφία, τα Νομικά, τη Θεωρία της Μουσικής. Η Μαρία Γκαετάνα Ανιέζι (1718-1799), πολύγλωσση μαθηματικός, φιλόσοφος και θεολόγος. Η Ντοροτέα Σλέτζερ (Schlözer, 1770-1825), από τις πλέον εντυπωσιακές περιπτώσεις παιδιού-θαύματος και η πρώτη γυναίκα που αναγορεύτηκε διδάκτωρ στη Γερμανία (1787), με δέκα γλώσσες στο ενεργητικό της και γνώσεις Βοτανικής, Ζωολογίας, Μεταλλειολογίας, Οπτικής, Θεολογίας και Ιστορίας της Τέχνης. Η Μαίρη Ανν Έβανς (1819-1880), διάσημη ως πεζογράφος με το ψευδώνυμο Τζωρτζ Έλιοτ, που όμως ασχολήθηκε (γράφοντας, μεταφράζοντας ή απλώς διαβάζοντας) και με την Ιστορία, τη Φιλοσοφία και τις φυσικές επιστήμες. Πιο κοντά στην εποχή μας, η Σούζαν Σόνταγκ (1933-2004), η αμερικανίδα συγγραφέας που είναι κυρίως γνωστή για τα δοκίμιά της, για θέματα όπως η φωτογραφία και το AIDS.[11] Tα κείμενά της (έχω διαβάσει σελίδες της για τον κινηματογράφο) είναι πολύ πιο ελκυστικά και φιλικά προς τον αναγνώστη από τα κείμενα ορισμένων από τις εν ζωή γυναίκες πολυμαθείς που αναφέρει ο Μπερκ – δώδεκα ονόματα στη σ. 245, τα ενδιαφέροντα των οποίων επικαλύπτονται σε κάποιες περιπτώσεις: Φιλοσοφία, Ψυχανάλυση, Ιστορία, Σπουδές Φύλου καθώς και υπερβολικά θεωρητική Θεωρία της Λογοτεχνίας. Ο τρόπος γραφής ορισμένων από αυτές (Ελέν Σιξού, Τζούλια Κρίστεβα, Γκαγιάτρι Τσακραβόρτυ Σπίβακ) δεν είναι ιδιαίτερα προσιτός, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα το παροιμιωδώς δύσκολο ύφος της Τζούντιθ Μπάτλερ, η οποία πάντως έχει πολλούς θιασώτες − και στην Ελλάδα. Μελετώντας το φαινόμενο του πολυμαθούς, ο Μπερκ συγκέντρωσε τη σχετική ορολογία αλλά και συναφείς λέξεις και εκφράσεις, σε διάφορες γλώσσες, όχι μόνον ευρωπαϊκές (βλ. δείγματα στα κινέζικα και στα αραβικά, στις σ. 14 και 20, αντιστοίχως). Tα ελληνικά μας έδωσαν λέξεις όπως πολυίστωρ (σ. 35) και πανσοφία (σ. 54), ανάλογες των οποίων βρίσκουμε και στα λατινικά: omniscians (53), scientia universalis (53). Στα λατινικά επίσης, της Αρχαιότητας ή μεταγενέστερα, βρίσκουμε φράσεις όπως η libido sciendi (σ. 171· η αγάπη για τη γνώση), αλλά και η multiplex scientia (σ. 30· οι πολύπλευρες γνώσεις). Μαθητής του Αλβέρτου του Μεγάλου (π. 1200-1280· Θεολογία, Φιλοσοφία, Αλχημεία, Αστρολογία, Μουσική, Φυσική Ιστορία), από τις πλέον χαρακτηριστικές μορφές πολυμαθούς του Μεσαίωνα[12], είπε ότι ο δάσκαλός του είναι «άνθρωπος που μοιάζει με θεό σε κάθε κλάδο της γνώσης» (vir in omni scientia adeo divinus· σ. 24). Πολύ μεταγενέστερος (17ος-18ος αιώνας) είναι ο όρος virtuoso, ο οποίος δεν χαρακτήριζε τις εντυπωσιακές ικανότητες ενός ερμηνευτή μουσικού οργάνου (η λέξη πήρε αυτή την έννοια τον 19ο αιώνα), αλλά δήλωνε τον εραστή της γνώστης ο οποίος ασχολιόταν κυρίως με τη συλλογή πάσης φύσεως αντικειμένων, από νομίσματα μέχρι κοχύλια και βαλσαμωμένα ζώα. Όροι αρχικώς κολακευτικοί, όπως dilettante και amateur, με τον καιρό απέκτησαν αρνητική χροιά, δηλώνοντας επιφανειακή, επιπόλαιη ενασχόληση με κάποιον γνωστικό τομέα, αν και ο ερασιτέχνης ουδέποτε έχασε, σε διεθνές επίπεδο, την αρχική του έννοια. Η Αναγέννηση μας έδωσε μια φράση που μόνον νοηματικώς αποδίδεται στα ελληνικά, τον uomo universale, τον άνθρωπο που ήξερε και ασχολιόταν με τα πάντα (ο ντα Βίντσι είναι το παράδειγμα που, σχεδόν ενστικτωδώς, έρχεται στο μυαλό). Η εποχή του Διαφωτισμού μας χάρισε, εκτός των άλλων, και τον άνθρωπο των γραμμάτων, όρο που υπάρχει στα αγγλικά (man of letters), στα γαλλικά, στον πληθυντικό (gens de lettres), στα ιταλικά (uomo di lettere).[13] Η αύξηση των γνώσεων και η εξειδίκευση αναπόφευκτα δημιούργησαν τον όρο spécialiste, που από τα γαλλικά πέρασε και σε άλλες γλώσσες. Πάνω-κάτω σύγχρονος (19ος αιώνας) του ειδικού είναι και ό,τι ονομάζεται στα αγγλικά cultural critic: ο όρος, όπως και αυτός του ανθρώπου των γραμμάτων, παραπέμπει σε ανθρώπους που έγραψαν για αναγνώστες όχι απαραιτήτως ειδήμονες, και σε ευρείας κυκλοφορίας έντυπα αλλά εμβαθύνοντας πολύ περισσότερο από όσο θα το έκανε ένας δημοσιογράφος ή σχολιαστής. Εξ ου και η δυσκολία απόδοσης του cultural critic: Δεν είναι αυτός που απλώς κάνει κριτική σε βιβλία, σε εκθέσεις, σε συναυλίες. Αρχιτέκτων, πολεοδόμος, δημιουργός ενός καινούργιου, σύνθετου επιστημονικού τομέα, της Οικιστικής, ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης (1914-1975) είναι ο μόνος Έλληνας του επιμέτρου, όχι όμως και ο μοναδικός που συναντάμε στο βιβλίο. Η αναφορά στην αρχαιότητα (κεφάλαιο 1), περιλαμβάνει παραγράφους για τον παντογνώστη Αριστοτέλη[14], τον Πυθαγόρα, τον σοφιστή Ιππία τον Ηλείο, τον Ποσειδώνιο τον Ρόδιο, τον Ερατοσθένη. Υπάρχουν και άλλες περιπτώσεις ελλήνων πολυμαθών, και στο θέμα θα άξιζε να αφιερωθεί ένα άρθρο ή (μακάρι) ένα βιβλίο. Στο μεταξύ, μπορεί κανείς πρόχειρα να μνημονεύσει λ.χ. το όνομα του Αδαμάντιου Κοραή (1748-1833), που σπούδασε Ιατρική, εξέδωσε αρχαίους συγγραφείς, ασχολήθηκε με τη Θεολογία, έγραψε κείμενα για τη γλώσσα. Ας μην ξεχνάμε, εξάλλου, δύο ακόμα περιπτώσεις, όσο και αν δεν πρόκειται για πραγματικά πρόσωπα. Η Αθηνά, εκτός από θεά της σοφίας, ήταν και θεά του πολέμου.[15] Ο Ερμής υπήρξε ο πλέον πολυσχιδής έλληνας θεός, τον οποίον ως σήμερα δεν έχουμε σταματήσει να τιμούμε διεθνώς: σε τίτλους περιοδικών, σε ονομασίες εκδοτικών οίκων και δισκογραφικών εταιρειών (Mercury) και εμπορικών δρόμων. Λίγο πριν ο Μπερκ αρχίσει να παρουσιάζει το ομαδικό πορτραίτο των πολυμαθών, στη σ. 170, αναφέρεται στην τεχνική που θα χρησιμοποιήσει και στο ύφος του. Έχει δανειστεί και τα δύο από τη ζωγραφική, από αυτό που ονομάστηκε στα γαλλικά pointillisme και στα ελληνικά στικτογραφία. Στους πίνακες, το τελικό αποτέλεσμα φέρνει στον νου το ψηφιδωτό, με την εικόνα να σχηματίζεται από χιλιάδες μικρές χρωματιστές κουκίδες, βαλμένες δίπλα-δίπλα. Το ίδιο συμβαίνει και εδώ, με την συνεχή παράθεση δεδομένων και πληροφοριών, μέσα από σύντομες προτάσεις και ένα κοφτό και στακάτο ύφος· το ίδιο, ωστόσο, συμβαίνει και με το υπόλοιπο βιβλίο, ο ρυθμός του οποίου ουδέποτε χαλαρώνει. Ο Μπερκ έχει την πολυμάθεια που απαιτείται για να καταπιαστεί με το θέμα, πολυμάθεια ανάλογη με αυτή των ανθρώπων για τους οποίους μιλάει· διαθέτει, επίσης, γενναίο γλωσσικό εξοπλισμό – στα εισαγωγικά σχόλια, που προτάσσονται του επιμέτρου, λέει ότι έχει παραλείψει πρόσωπα των οποίων τη γλώσσα δεν μιλάει. Υποθέτει κανείς ότι πρόκειται για περισσότερο εξωτικές γλώσσες, μια και οι παραπομπές στις σημειώσεις (σ. 278-315) γίνονται σε δημοσιεύματα γραμμένα σε όλες της ευρείας διάδοσης ευρωπαϊκές γλώσσες και επιπλέον στα λατινικά, τα ολλανδικά (σημ. 92, σ. 289), τα σουηδικά (σημ. 43, σ. 299), ακόμα και τα ουγγρικά (σημ. 31, σ. 286). Οι παραπομπές προσφέρουν πολύ πλούσιο υλικό: εκατοντάδες βιβλία και άρθρα, ειδικά και μη – η καθαυτό βιβλιογραφία (σ. 316-317) περιορίζεται σε λίγους εισαγωγικής φύσεως τίτλους, σε αυτοβιογραφίες (όπως αυτές του Δαρβίνου και του Βενιαμίν Φραγκλίνου) και σε περίπου 40 βιογραφίες, από μία για κάθε βιογραφούμενο. Το βιβλίο είναι εξαιρετικά προσιτό και πολύ απλά γραμμένο (καθόλου εξειδικευμένο!), οι συνθετικές ικανότητες του συγγραφέα εμφανείς σε κάθε σελίδα, το ίδιο και οι ευρείας κλίμακας έρευνες που έχει κάνει. Οι πληροφορίες και τα δεδομένα κεντρίζουν την περιέργεια χωρίς να βαραίνουν, παρά τον όγκο τους, διανθίζονται δε και από διακριτικές και ευπρόσδεκτες χιουμοριστικές αποστροφές – ένα παράδειγμα, η παρατήρηση ότι τον Βάλτερ Μπένγιαμιν (1892-1940) «στήριζαν οικονομικά, όχι πάντα με τη θέλησή του, οι πλούσιοι γονείς του» (σ. 200). Είναι πολύ λιγότερο πιθανόν να πει κάποιος σήμερα ότι είναι λιμασμένος για να μάθει τα πάντα. Η φράση αυτή (στα γαλλικά, affamé de savoir tout[16]) ανήκει στον Πιερ Μπαιλ (Bayle, 1647-1706), τον στοχαστή και λεξικογράφο, του οποίου το Ιστορικό και κριτικό λεξικό (Dictionnaire historique et critique, 1η έκδοση, σε 2 τόμους, το 1697· 2η, σε 4, το 1702) υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα απ’ όσα εκδόθηκαν πριν από την Εγκυκλοπαίδεια (17 τόμοι κείμενο και 11 τόμοι εικόνες, 1751-1772) των Ντιντερό και ντ’ Αλαμπέρ. Την εποχή εκείνη τα ποσοστά όσων σπούδαζαν δεν ήταν το ίδιο εντυπωσιακά με τα σημερινά, όμως ήδη οι δυνατότητες επιλογής για τους αναγνώστες προκαλούσαν ευχάριστο πονοκέφαλο. Ο πολυμαθής και πολύγλωσσος Λάιμπνιτς (1646-1716), σύγχρονος του Μπαιλ, έκανε κάποτε λόγο, στα γαλλικά, για τον «φρικτό όγκο των βιβλίων, που συνεχώς αυξάνεται» (horrible masse de livres qui va toujours augmentant)[17]. Πάνω από έναν αιώνα αργότερα, ένας άλλος πολυμαθής, ο Τόμας ντε Κουίνσυ (1785-1859), γνωστός κυρίως από τις αυτοβιογραφικές Αναμνήσεις ενός άγγλου οπιομανούς (1η αυτοτελής έκδοση: 1822), ο οποίος όμως έγραψε επίσης κείμενα σχετικά με τη φιλοσοφία, την πολιτική οικονομία, την ιστορία και τη φυσιολογία, περιέγραψε μια εικόνα, που δεν του ήταν απαραιτήτως ευχάριστη, στην οποία «κάρα και άμαξες περνούσαν έξω από το σπίτι [του] αφήνοντας στοίβες από βιβλία». Αυτά τα δύο παραθέματα βρίσκονται στις σ. 77 και 128, αντιστοίχως. Αναρωτιέται κανείς την αντίδραση τόσο του Λάιμπνιτς όσο και του ντε Κουίνσυ σήμερα, αν μάθαιναν ένα στατιστικό δεδομένο που παραθέτει ο Μπερκ στη σ. 242. Σύμφωνα με στοιχεία της Ουνέσκο, η παγκόσμια παραγωγή βιβλίου το 1990 έφτασε τις 842.000 εκδόσεις. Στρογγυλεύοντας προς τα κάτω αυτό το νούμερο, και υποθέτοντας ότι παρέμεινε σταθερό, διαπιστώνουμε ότι, με συντηρητικούς υπολογισμούς, τα τελευταία 30 χρόνια εμφανίστηκαν 24.000.000 βιβλία. Με το νούμερο αυτό μπορούμε να χαρούμε, ίσως και να μελαγχολήσουμε ελαφρώς για τα πάρα πολλά ενδιαφέροντα βιβλία των οποίων δεν θα μάθουμε ποτέ ούτε τους τίτλους. Οι γνώσεις μας θα παραμείνουν ελλιπείς, το ίδιο και η έστω στοιχειώδης ενημέρωσή μας. Αυτό που μπορεί να προβληματίσει είναι η ολοένα και μεγαλύτερη άγνοια που παρατηρείται σε μια εποχή κατά την οποία είμαστε πλημμυρισμένοι από γνώσεις και δεδομένα και πληροφορίες. Προς το τέλος του βιβλίου, ο Μπερκ θεωρεί ανησυχητικό το γεγονός ότι οι νεότεροι στην ηλικία εν ζωή πολυμαθείς έχουν γεννηθεί γύρω στο 1950· με άλλα λόγια ότι όλοι είναι ή πλησιάζουν τα 70. Όμως, αυτό δεν σημαίνει ότι το είδος απειλείται με εξαφάνιση. Η πολυμάθεια έχει αλλάξει, ακριβέστερα έχει πάρει και άλλες μορφές· άλλωστε, θα ήταν ουτοπικό να αναζητήσουμε σήμερα πολυμάθεια ανάλογη με αυτή του παρελθόντος. Ο όγκος των γνώσεων είναι πολύ μεγαλύτερος από αυτόν που είχαν να αντιμετωπίσουν ακόμα και άνθρωποι με το διανοητικό εύρος του Αριστοτέλη.[18] Το 8ο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στην Εποχή της Διεπιστημονικότητας, η οποία κάνει συνεχώς αισθητή την παρουσία της τις τελευταίες δεκαετίες. Όλο και περισσότερα βιβλία καταπιάνονται με θέματα για τα οποία χρησιμοποιούν δεδομένα και πληροφορίες και στοιχεία από περισσότερους του ενός γνωστικούς κλάδους· όλο και περισσότεροι συγγραφείς δίνουν, έστω άπαξ, δείγματα πολυμάθειας. Οι υπέροχοι τρελοί θα συνεχίσουν να υπάρχουν. Το βιβλίο του Πήτερ Μπερκ τους περιγράφει, τους αναλύει, τους υμνεί, προτρέποντας, παράλληλα και έμμεσα, τον αναγνώστη στη δημιουργικότητα. Ποτέ δεν ξέρεις τι μπορεί να προκύψει από τη ματιά ενός μη ειδικού. [1] Στα αγγλικά μπορεί να δημιουργηθεί γνωστικός τομέας απλώς με την προσθήκη της λέξης σπουδές (studies) σε οποιοδήποτε ουσιαστικό. [2] Βλ. τη σ. 88 στο τεύχος Νοεμβρίου 2002 του πολύ αξιόλογου μα σχετικώς βραχύβιου δισκογραφικού περιοδικού International Record Review (2000-2015). Δεν διευκρινίζεται αν η νεαρή φιλόλογος έμαθε τελικά την άλλη ιδιότητα του ανθρώπου για τον οποίο έγραφε τη διατριβή της. [3] Το 1ο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στην Αρχαιότητα (Ελλάδα και Ρώμη)· τον Μεσαίωνα· την Κίνα· το Ισλάμ (οι δύο τελευταίες ενότητες διευρύνουν και το γεωγραφικό φάσμα του βιβλίου, το οποίο ασχολείται σχεδόν αποκλειστικά με τη Δύση – Ευρώπη και Βόρειο και Νότιο Αμερική). Είναι το κεφάλαιο στο οποίο συναντάμε τα περισσότερα από τα πρόσωπα που δεν συμπεριλαμβάνονται στη λίστα του επιμέτρου. Επίσης, το 3ο κεφάλαιο, που είναι αφιερωμένο στον 17ο αιώνα και στα τέρατα μορφώσεως εκείνης της περιόδου, δείχνει ανάγλυφα ότι έντονη ζωή μπορεί να υπάρχει και σε πνευματικό επίπεδο, όσο παράδοξο και αν φαίνεται κάτι τέτοιο. Ήταν η χρυσή εποχή των υπέροχων υπερβολών στην πνευματική εργασία: και μόνον οι οκτώ περιπτώσεις πολυμαθών, που αναφέρει ο Μπερκ στις σ. 54-67, εντυπωσιάζουν, αν δεν προκαλούν δέος: Άλστεντ (Johann Heinrich Alsted), Κομένιος (Jan Amos Komenský), Περέσκ (Nicolas-Claude Fabri de Pereisc), Καραμουέλ (Juan Caramuel y Lobkowitz), Ρούντμπεκ (Olof Rudbeck), Κίρχερ (Athanasius Kircher), Μπαιλ (Pierre Bayle), Λάιμπνιτς (Gottfried Wilhelm Leibnitz). [4] Δεν είναι ακριβώς το ίδιο, όμως ας σκεφτούμε τη σαφώς ειρωνική (και γεμάτη ζήλια) χροιά της λέξης ξερόλας. Τα αρνητικά σχόλια, γενικότερα, ουδέποτε έλλειψαν (βλ., για παράδειγμα, τις σ. 80-81 και τις πνευματώδεις κακίες πολυμαθών για άλλους πολυμαθείς στη σ. 168). [5] Ο Νόρμπερτ Βίνερ (1894-1964), που ίδρυσε τον επιστημονικό κλάδο της Κυβερνητικής και ασχολήθηκε, εκτός από τις φυσικές επιστήμες, με τη Φιλοσοφία, κάποτε δεν μπορούσε να αναγνωρίσει την ίδια του την κόρη (σ. 173). [6] Ο Μέλβιλ Ντιούι (1851-1931), στον οποίον χρωστάμε το γνωστότερο (όχι και το μοναδικό, πάντως) σύστημα βιβλιοθηκονομικής ταξινόμησης, ήταν άνθρωπος που είχε σε τέτοιο βαθμό μανία με την τάξη και την αφοσίωση στη δουλειά, που έφτασε σε σημείο να θεωρεί χάσιμο χρόνου ακόμα και τη φράση «Καλημέρα σας, κ. Ντιούι», που του απηύθυναν υφιστάμενοί του (βλ. σ. 183). Θυμάται κανείς και την παρατήρηση του Μπαλζάκ, ότι οι ερωτικές συνευρέσεις στερούσαν από τους συγγραφείς τη δυνατότητα να συνεχίσουν αυτό που έγραφαν. Ωστόσο, ο Μπαλζάκ κατάφερε και να γράψει χιλιάδες σελίδες και να ξαπλώσει στις κλίνες αρκετών γυναικών. [7] Υπάρχουν περιπτώσεις πολυμαθών που ήταν παιδιά-θαύματα, όπως ο Πασκάλ (1623-1662)· πολυμαθών που, όταν ήταν παιδιά, είχαν δασκάλους στο σπίτι, όπως ο Μπέρτραντ Ράσελ (1872-1970)· πολυμαθών που, εκτός από τις όποιες σπουδές τους, ήταν κατά μεγάλο μέρος αυτοδίδακτοι – ο Νταίηβιντ Χιουμ (1711-1776), γνωστός κυρίως ως φιλόσοφος, που όμως ασχολήθηκε επίσης με την Ιστορία και την Πολιτική Οικονομία, είπε κάποτε ότι «δεν υπάρχει τίποτα από αυτά που θα διδαχθείς στο πανεπιστήμιο που να μην μπορούν να σ’ το δώσουν τα βιβλία» (βλ. σ. 197). [8] Μεταξύ των παραδειγμάτων που αναφέρει ο Μπερκ υπάρχει ένα πολύ γνωστό, των αδελφών φον Χούμπολντ: του Αλεξάντερ (1769-1859), που υπήρξε ο μεγαλύτερος φυσιοδίφης του 19ου αιώνα μετά τον Δαρβίνο, έχοντας πλήθος άλλων ενδιαφερόντων· και του Βίλχελμ (1767-1835), πρωτοπόρου της Γλωσσολογίας, ο οποίος ασχολήθηκε και με τη Φιλοσοφία, την Ιστορία, την Ιατρική, τη Λογοτεχνία. (Βλ. και Μιράντα Σέυμουρ, «Αλεξάντερ φον Χούμπολντ: ο πολυμαθής που μαγνητίζει», ARB, τχ. 119, Ιούλ.-Αύγ. 2020). Ένα ακόμα παράδειγμα περιλαμβάνεται στα πολλά αναπάντεχα που συναντάς στο βιβλίο: Οι έξι γιοι της οικογένειας Πρόντι στην Ιταλία έκαναν όλοι πανεπιστημιακές σπουδές (με μία εξαίρεση, σε διαφορετικούς κλάδους). Δύο από αυτούς ήταν πολυμαθείς και ένας, ο οικονομολόγος Ρομάνο (1939), έγινε πρωθυπουργός της Ιταλίας. [9] Κάποιος που γράφει θεατρικά έργα, παίζει, σκηνοθετεί (και, ενδεχομένως, χορεύει και τραγουδάει) δεν είναι «αναγεννησιακός άνθρωπος». Οι διάφορες δραστηριότητές του έχουν κοινή αφετηρία, το θέατρο. Πολύ γνωστό παράδειγμα σ’ αυτό τον τομέα, ο Νόελ Κάουαρντ (1899-1973). [10] Μεταξύ αυτών, ξεχωρίζει ο Καρτέσιος (1596-1650), ίσως ο γνωστότερος μη Σουηδός που πέθανε στη Σουηδία. [11] Κάτι συμπληρωματικό: Η πρόσφατη έκδοση κειμένων της Σόνταγκ στην φημισμένη σειρά Library of America (2 τόμοι, 2013 και 2017) περιλαμβάνει αποκλειστικώς αυτό το κομμάτι της παραγωγής της. [12] Ο Μεσαίωνας υπήρξε περίοδος πολύ ενδιαφέρουσα σε πνευματικό επίπεδο. Ας μην μένουμε μόνο στα στερεότυπα όταν τον φέρνουμε στο μυαλό μας. [13] Επειδή ο όρος προσφέρεται για λογοπαίγνια και αμφίσημες αναφορές, θυμίζω ότι ο σημαντικός (και όχι πολύ γνωστός στην Ελλάδα) μυθιστοριογράφος Άντονυ Τρόλοπ (1815-1882) συνδύασε την πολύ πετυχημένη (και πολύ παραγωγική) λογοτεχνική του ενασχόληση με μια εξίσου επιτυχημένη καριέρα ως διοικητικός υπάλληλος στο ταχυδρομείο. [14] Δεν υπάρχει τομέας του τότε επιστητού με τον οποίο να μην ασχολήθηκε, όπως προκύπτει και από τους τίτλους των έργων του. [15] Στις σ. 30-31, ο Μπερκ αναφέρει ορισμένες περιπτώσεις λόγιων πολεμιστών κατά την περίοδο της Αναγέννησης, στις οποίες μπορούμε να προσθέσουμε και αυτή του Θερβάντες, ο οποίος συμμετείχε στη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571. [16] Θεωρώ ότι το γήινο επίθετο λιμασμένος αποδίδει καλύτερα από το πεινασμένος το affamé του πρωτοτύπου. [17] Ο Λάιμπνιτς είναι από τις περιπτώσεις ανθρώπων γνωστών σήμερα μόνο για μία πτυχή της δραστηριότητάς τους, η οποία κάλυπτε πολύ ευρύτερο φάσμα. Το βιβλίο μας θυμίζει (ή μας γνωρίζει) και άλλα παραδείγματα, όπως του φυσιοδίφη Κάρολου Λινναίου (1707-1778), ο οποίος ασχολήθηκε επίσης με τη Χημεία, τη Φυσική, την Ανατομία και τη Φυσιολογία· του ποιητή Σάμιουελ Ταίηλορ Κόλριτζ (1772-1834), τα ενδιαφέροντα του οποίου εκτείνονταν και στην Αστρονομία, τη Βοτανική, τη Χημεία, τη Γεωλογία, την Ιατρική, την Ιστορία· ακόμα και του Μαρξ (1818-1883), στον οποίο άρεσε να διαβάζει, ως ένα είδος πνευματικής αναψυχής, βιβλία Ανατομίας και Φυσιολογίας. [18] Πριν από περίπου είκοσι χρόνια, ένα κατ’ όνομα εγχειρίδιο Ψυχολογίας κάλυπτε 12 τόμους (τα εγχειρίδια είναι εξ ορισμού επίτομα). Βλ. την έκδοση, Handbook of Psychology. Edited by Irving B. Weiner. Wiley, 2003. Ευχαριστώ τον φίλο βιβλιοθηκάριο (θέλησε να μείνει ανώνυμος) για την πληροφορία που προ ετών μου έδωσε.

Το αριστερό αυτί του ελέφαντα

Σύνδεση