Ἱστορία ἑνὸς πιθήκου. Η τελική μορφή του κειμένου

Ο Λάμπρος Βαρελάς και ο Σωτήρης Τσέλικας εντόπισαν την πρώτη δημοσίευση του διηγήματος του Εμμ. Ροΐδη «Ιστορία ενός πιθήκου» στην πρωτοχρονιάτικη Ακρόπολη του 1897, η οποία εκφράζει την τελική βούληση του συγγραφέα. Αναδημοσιεύουμε το διήγημα εδώ, διότι το «πρωτόγραφο» των καταλοίπων που περιλαμβάνεται σήμερα στον πέμπτο τόμο των Απάντων του Ροΐδη δεν παραδίδει την τελική μορφή του κειμένου, αλλά ένα αρχικό στάδιο της επεξεργασίας του. Πῶς συμβαίνει νὰ ἐνθυμούμεθα, ἀφοῦ ἀσπρίσωμεν, ὡς νὰ ἦσαν χθεσινὰ πράγματα τὰ ὁποῖα συνέβησαν πρὶν ἀλλάξωμεν τοὺς γαλαθηνούς, κατὰ τὸ ἐπίθετον τοῦ κ. Κόντου, ὀδόντας μας, καὶ πολὺ ὀλιγώτερον τὰ συμβάντα ἀφοῦ ἐφύτρωσαν οἱ φρονιμῖται; Τοῦτο εἶναι μνημονικὸν φαινόμενον, πρὸς διαφώτισιν τοῦ ὁποίου ἔγραψαν οἱ ψυχολόγοι τόσον πολλά, ὥστε ἑπόμενον ἦτο ν’ ἀπομένῃ σκοτεινόν. Δὲν ἔχω σκοπὸν ν’ ἀποδυθῶ εἰς τὴν λύσιν τοῦ ἀπορήματος· θέλω μόνον νὰ εἴπω ὅτι δὲν δύναμαι μὲν νὰ ὁρίσω ἀκριβῶς τὴν χρονολογίαν τῶν ὅσα ἔχω νὰ διηγηθῶ, ἀλλ’ ἀφοῦ τὰ ἐνθυμοῦμαι τόσον καλά, πρέπει ἐξ ἅπαντος νὰ ᾖναι πολὺ παλαιά. Πρὸ ἀμνημονεύτων λοιπὸν χρόνων, πρὶν ἢ ἀξιωθῶ νὰ γνωρίσω τὸν βιογραφούμενον πίθηκον προσωπικῶς, ηὐτύχησα νὰ τὸν ἰδῶ εἰς καλλιτεχνικήν τινα ἔκθεσιν τῆς Λιβόρνου ζωγραφιστόν. Ἡ ἀριστοτεχνικὴ εἰκὼν ἔφερε τὴν ὑπογραφὴν τοῦ ἐξόχου ζωγράφου Ἴζολα, ὁ ὁποῖος δὲν ἐσυνείθιζε νὰ ζωγραφίζῃ παρὰ μόνον ἀρχαίους θεούς, ἥρωας, ἀγγέλους ἢ Παναγίας. Πῶς λοιπὸν κατεδέχθη, καταβαίνων ἀπὸ τὰ ὕψη τοῦ κλασσικοῦ Ὀλύμπου καὶ χριστιανικοῦ Παραδείσου νὰ γείνῃ εἰκονιστὴς πιθήκου; Ἡ λύσις τῆς ἀπορίας εἶναι ὅτι ὁ πίθηκος ἐκεῖνος δὲν ἦτο ζῶον φανταστικόν, ἀλλ’ ἀκριβὲς ὁμοίωμα τοιούτου τετραπόδου ἤ, ἀκριβέστερον, τετραχείρου ἀνήκοντος εἰς τὸν μυριόπλουτον τραπεζίτην καὶ δεινὸν ἀρχαιολόγον βαρόνον Δομίνικον Κοῦστον, δαπανήσαντα τέσσερας χιλιάδας τάλληρα διὰ νὰ ζωγραφηθῇ ὁ πίθηκός του ὑπὸ τοῦ πρώτου τῆς Ἰταλίας ζωγράφου, ἀπαραλλάκτως καθὼς καὶ ὅταν ἔπαθε ὁ ρηθεὶς πίθηκος συνάγχην ἐπροσκάλεσεν ἐκ Φλωρεντίας τὸν περιώνυμον Μπουφαλίνην διὰ νὰ ποτίσῃ τὴν ἄρρωστην μαϊμοῦν χαμόμηλα, θηριακὴν καὶ θερμὸν οἶνον. Πλὴν τῆς ἀγάπης πρὸς τὸ ζῶον ἐνυπῆρχε πιθανῶς εἰς ταῦτα καί τις κλίσις, οὐχὶ ἀκριβῶς πρὸς ἐπίδειξιν, ἀλλὰ μᾶλλον πρὸς ἀπόδειξιν τῆς παντοκρατορίας τοῦ χρήματος, διὰ τοῦ ὁποίου ἠδύνατο νὰ καταβιβάσῃ, ὄχι μόνον μέχρι τῆς προσφάτου βαρονίας του τοὺς ἀρχαίους πρίγκηπας καὶ μαρκησίους, ἀλλὰ καὶ μέχρι τοῦ πιθήκου του τὰς ὑψίστας κορυφὰς τῆς τέχνης καὶ τῆς ἐπιστήμης. Ὁ πίθηκος ἐκεῖνος, τοῦ εἴδους τῶν λεγομένων Χιμπαζέ, ἦτο μεσαίου ἀναστήματος καὶ ὡμοίαζεν ἐν συνόλῳ ὅλους τοὺς πιθήκους. Φαίνεται ὅμως ὅτι ἡ ὄψις του εἶχέ τι τὸ ἀριστοκρατικόν, ἀφοῦ ἐκ τῶν θαυμαστῶν τῆς προσωπογραφίας του ἄλλος μὲν ἰσχυρίζετο ὅτι ὁμοιάζει πρὸς τὸν πρίγκηπα Σαμβιτάλε, ἄλλος πρὸς τὴν δούκισσαν Βαλδισέραν, τρίτος πρὸς τὸν μαρκήσιον Σπίνολαν καὶ τέταρτος πρὸς τὴν ἔξοχον ποιήτριαν κόμησσαν Βαρθολομέη. Κατὰ μὲν τοὺς ἀντιπολιτευομένους ἦτο πιστὴ εἰκὼν τοῦ ἀσχημοτάτου πρωθυπουργοῦ, κατὰ δὲ τοὺς κυβερνητικοὺς τοῦ δημαγωγοῦ Ματζίνη. Ἐνῷ ἕκαστος ἐπειρᾶτο νὰ πιθηκοποιήσῃ ὅσους δὲν ἠγάπα, ἀντήχησεν αἰφνιδίως ὄπισθεν τοῦ κύκλου φωνὴ βαθυφώνου, τόσον ὅμως βαθεῖα ὥστε ἐφαίνετο ἐκπορευομένη ἐκ τῶν ἐγκάτων τῆς γῆς. «Ὁ πίθηκος οὗτος, ἔλεγεν ἡ φωνὴ ἡ ἀνήκουσα εἰς αὐτὸν τὸν κτήτορα τοῦ ζώου βαρόνον Κοῦστον, δὲν ὁμοιάζει παρὰ μόνον μὲ τὸν ἑαυτό του. Ἂν δὲ τὸν εὑρίσκετε ἀνάξιον νὰ ζωγραφίζεται ἀπὸ τὸν Ἴζολαν καὶ νὰ ἰατρεύεται ἀπὸ τὸν Μπουφαλίνην, σᾶς παρακαλῶ νὰ ἔλθετε ἀπόψε εἰς τὴν οἰκίαν μου νὰ τὸν ἴδετε καὶ νὰ τὸν ἐκτιμήσετε καὶ ἐλπίζω ν’ ἀλλάξετε γνώμην. Τὸν λέγουν Θωμᾶν καὶ εἶναι σήμερον ἡ ἑορτή του. Θ’ ἀδειάσωμεν μερικὰ μπουκάλια σαμπάνια εἰς τὴν ὑγείαν του.» Πλὴν τῆς κενώσεως φιαλῶν καμπανίτου εἰς τὴν ὑγείαν πιθήκου, ἡ πρόσκλησις αὕτη οὐδὲν εἶχε τὸ ἀλλόκοτον ἢ τὸ παράτυπον. Ἡ Λιβόρνος εἶναι, ἢ τουλάχιστον ἦτο μικρὸς τόπος καὶ ὅλοι ἐγνωρίζοντο ὡς καλόγηροι τοῦ αὐτοῦ μοναστηρίου. Περιττὸν νὰ περιγράψω τὸν ὄλβον καὶ τὴν μεγαλοπρέπειαν τοῦ κουστείου μεγάρου. Τὸ κάλλιστον αὐτοῦ κόσμημα ἦσαν αἱ συλλογαὶ ἑλληνορωμαϊκῶν ἀρχαιοτήτων, μαρμάρων, ἀγγείων, χαλκίνων ἀγαλματίων, νομισμάτων καὶ δακτυλιολίθων. Ἡ δὲ διπλῆ αὕτη ὑπόστασις τραπεζίτου καὶ ἀρχαιολόγου δὲν θέλει φανῆ ἀσυμβίβαστος εἰς τοὺς ἡμετέρους ἀναγνώστας, ἀφοῦ ἔχουσι καὶ αἱ Ἀθῆναι ἀξιόλογον τοιοῦτον, καὶ ἑπόμενον ἄλλως εἶναι οἱ ἀγαπῶντες τὰ νομίσματα ν’ ἀγαπῶσι πλὴν τῶν νέων καὶ τὰ ἀρχαῖα. Πλὴν ὅμως ἀρχαιολογικοῦ ἦτο τὸ παλάτιον ἐκεῖνο καὶ ζωολογικὸν Μουσεῖον ἢ μᾶλλον Κιβωτὸς τοῦ Νῶε, διότι τὰ ζῶα ἦσαν ὅλα ζωντανά. Εἰκοσιεπτὰ σκύλοι παντὸς γένους καὶ μεγέθους, ἀπὸ τοῦ μολοσσοῦ τῶν Ἀπεννίνων μέχρι τοῦ κυναρίου τῆς Μάλτας καὶ ἀναρίθμητοι γάτοι, τῆς Ἀγκύρας, τῆς Πάρμας, τοῦ Μεγάλου Μοναστηρίου, τρίχροοι τῆς Ἱσπανίας καὶ χρυσότριχες τῆς Περσίας. Ἀλλὰ τὸ πρὸ πάντων ἀξιοθαύμαστον ἦτο ἡ ἐντὸς παραρτήματος τοῦ ὑαλοφράκτου φυτοκομείου μοναδικὴ συλλογὴ παντοίων πτηνῶν, ἀπὸ τῶν γιγαντείων στρουθακαμήλων μέχρι τῶν θαμβούντων τὴν ὅρασιν μικροσκοπικῶν κολιβρίων, τὰ ὁποῖα ἠδύνατό τις νὰ ὁμοιώσῃ πρὸς πετῶντας σμαράγδους καὶ σαπφείρους. Ὅλον τὸ πτερωτόν, τὸ τριχωτὸν καὶ τὸ πτιλωτὸν τοῦτο γένος ἐτρέφετο, ἐθερμαίνετο καὶ ὑπηρετεῖτο δαπάνῃ ἰδιαιτέρου προϋπολογισμοῦ, τὸν ὁποῖον ἐπαρουσίαζε κατὰ μῆνα ἰδιαίτερος ὑπάλληλος, φέρων τὸν τίτλον Ἐπιμελητοῦ τῶν ζώων, τῆς αὐτοῦ Ἐξοχότητος τοῦ βαρόνου Κούστου. Ντάβιντ Τένιερς ο νεότερος, Ο Πίθηκος γλύπτης, περ. 1660, λάδι σε ξύλο, Μουσείο Πράδο. Πίθηκον ὅμως εἶχεν οὗτος μόνον ἕνα, ὅστις οὐδὲν κοινὸν εἶχε πρὸς τὰ λοιπὰ ζῶα, ἀλλὰ συνεκατοίκει, συνέτρωγεν, συνδιεσκέδαζε καί, τὸ περιεργότερον, συνειργάζετο μετὰ τοῦ κυρίου του, ἐκτελῶν παρ’ αὐτῷ καθήκοντα βιβλιοθηκαρίου. Εἰς τὴν τότε Ἰταλίαν ἀπενέμοντο ἐνίοτε θέσεις βιβλιοθηκαρίων εἰς οἰκιακοὺς θεράποντας τῶν κυβερνητῶν καὶ τῶν μεγάλων ἀρχόντων, μόνον ὅμως τῶν ἰδιωτικῶν βιβλιοθηκῶν, ἐνῷ τῶν δημοσίων ἐθεωρεῖτο τὸ ἀξίωμα μᾶλλον ἁρμόζον εἰς τοὺς λογίους παρὰ τοὺς θαλαμηπόλους. Ἐνδέχεται ὅμως νὰ μετεβλήθησαν κ’ ἐκεῖ τὰ πράγματα διὰ τῆς ἐπικρατήσεως τῶν κοινοβουλευτικῶν ἐθίμων. Ὅταν τὸ ἑσπέρας μετέβημεν εἰς τὸ κούστειον μέγαρον, προσῆλθε νὰ μᾶς δεξιωθῇ εἰς τὸν προθάλαμον πλὴν τοῦ βαρόνου καὶ ὁ πίθηκος Θωμᾶς, ὀρέγων κατὰ μίμησιν τοῦ κυρίου του εἰς ἕκαστον τῶν προσκεκλημένων τὴν χεῖρα. Διὰ τὸ ἐπίσημον τῆς ἡμέρας εἶχεν ἐνδυθῆ τὴν μεγάλην τοῦ ἀξιώματος αὐτοῦ στολήν, φράκον ἀπὸ κυανῆν τσόχαν, βρακίον ἐξ ἐρυθροῦ βελούδου, λαιμοδέτην ἐκ λευκῆς μουσουλίνας καὶ καμέλιαν εἰς τὴν κομβιοδόχην. Ἐν τοιαύτῃ περιβολῇ ὡμοίαζεν ἱκανῶς πρὸς τὴν ἐκτεθειμένην εἰκόνα τοῦ Ἴζολα καὶ ἦτο ὅσον εὔμορφος δύναται πίθηκος νὰ ᾖναι. Ἂν δὲν ἐφοβούμην μὴ κατηγορηθῶ ἐπὶ ἀντιφάσει, θὰ τὸν ὠνόμαζα εὔμορφον ἀσχημομούρην. Καὶ τοιαῦτα μὲν ἦσαν τὰ ἐξωτερικά, πολὺ δὲ ἀνώτερα τούτων τὰ ἠθικὰ καὶ τὰ διανοητικὰ τοῦ Θωμᾶ προσόντα. Ἀφοῦ μᾶς διηγήθη ὁ κύριος αὐτοῦ πῶς ἔτυχε νὰ τὸν εὕρῃ χειμερινήν τινα ἑσπέραν εἰς τὸν δρόμον ἄστεγον καὶ πειναλέον, ἐστράφη ἔπειτα πρὸς αὐτὸν λέγων: «Θωμᾶ διηγήσου εἰς τοὺς κυρίους τίς ἦτο ὁ πρῶτός σου αὐθέντης καὶ πῶς ἔτυχε μίαν νύκτα νὰ σ’ εὕρω ἄστεγον, ριγοῦντα καὶ πεινασμένον;» Ὁ πίθηκος ἔσυρε σκαμνίον ἀντικρὺ τοῦ τοίχου, ἐκάθισεν ἐπ’ αὐτοῦ, ἤρχισε νὰ στρέφῃ τὰ βλέμματα ἐπὶ τοὺς κεκλημένους ὡς νὰ ἤθελε νὰ τοὺς ἐπιθεωρήσῃ, ἐπὶ τέλους προσήλωσεν αὐτὰ εἰς τὴν ὡραιοτέραν τῆς ὁμηγύρεως κυρίαν καί, ἀφοῦ τὴν ἐκύτταξεν ἀτενῶς ἐπί τινας στιγμάς, ἔλαβεν ἔπειτα μεταξὺ τῶν δακτύλων τὴν ἄκραν τῆς οὐρᾶς του καὶ ἐκαμώθη ὅτι ἐζωγράφιζεν δι’ αὐτῆς ὡς διὰ χρωστῆρος τὸ πρότυπόν του. «Ὡς βλέπετε, κύριοι, εἶπεν ὁ βαρόνος, ὁ πρῶτος τοῦ Θωμᾶ αὐθέντης ἦτο ζωγράφος. Καὶ ἐκέρδιζε πολλὰ μὲ τὴν ζωγραφικήν του; ἠρώτησε καὶ πάλιν τὸν πίθηκον». Ὁ ἐρωτώμενος ἐβύθισε τὴν χεῖρα εἰς τὴν τσέπην τοῦ βρακίου του, τὴν ὁποίαν ἀνέστρεψε διὰ νὰ δείξῃ τὴν ἀπόλυτον κενότητά της· ἐκτύπησε διὰ τῆς χειρὸς τὴν κοιλίαν του πρὸς ἀπόδειξιν ὅτι ἦτο καὶ αὕτη ὅσον καὶ ἡ τσέπη του κενή, καὶ ἤρχισε νὰ ὑποκρίνεται τὸν πεινασμένον διὰ παντομίμας ἱκανῆς νὰ ἐκπλήξῃ καὶ αὐτὸν τὸν δόκτορα Τάννερ τὸν νηστευτήν. Μετὰ ταῦτα ἔσπευσεν εἰς τὸ κρεμάμενον παρὰ τὴν θύραν πρὸς κλῆσιν τῶν ὑπηρετῶν κορδόνιον τοῦ κωδωνίσκου καὶ ἤρχισε νὰ σύρῃ αὐτὸ ἐκ διαλειμμάτων βιαίως. «Θέλει νὰ μᾶς εἴπῃ, ἡρμήνευσε ὁ βαρόνος, ὅτι ὁ πρώην αὐθέντης του ἐδέχετο πολλὰς ἐπισκέψεις». Ὁ πίθηκος ἤρχισε τότε νὰ παρῳδῇ τὰς κινήσεις δανειστοῦ ζητοῦντος χρήματα παρὰ τοῦ μὴ ἔχοντος καὶ ὀργιζομένου διότι δὲν τὸν πληρώνουν. Μετ’ ὀλίγον ἐξῆλθε πρὸς στιγμὴν τῆς αἰθούσης καὶ ἀμέσως ἐπέστρεψε φέρων μαῦρον ἐπανωφόριον, ὀμματοϋάλια εἰς τὴν μύτην του καὶ ἐπὶ τῆς κεφαλῆς πῖλον τρικαντώ. Ἡ φυσιογνωμία καὶ ἡ συμπεριφορά του εἶχε μεταβληθῆ ἐπὶ τὸ σοβαρώτερον. Ἐκράτει εἰς τὴν ἀριστερὰν φύλλον σφραγισμένου χαρτίου, εἰς δὲ τὴν δεξιὰν καὶ πάλιν ὡς γραφῖδα τὴν οὐράν του. Ὑπὸ τοιοῦτο σχῆμα περιῆλθε τὴν αἴθουσαν, σταματῶν πρὸ ἑκάστου τῶν ἐπίπλων, τῶν ἀνακλίντρων, τῶν ἑρμαρίων, τῶν κατόπτρων, τῶν λαμπτήρων καὶ τῶν κομψοτεχνημάτων, ἐξήταζεν ἕκαστον αὐτῶν λεπτομερῶς ὡς θέλων νὰ ἐκτιμήσῃ τὴν ἀγοραίαν αὐτοῦ ἀξίαν, τὴν ὁποίαν ἔσπευδε ἔπειτα νὰ σημειώνῃ ἐπὶ τοῦ σφραγιστοῦ χάρτου. Ἡ μίμησις δικαστικοῦ κλητῆρος ἐνεργοῦντος ἀπογραφὴν καὶ κατάσχεσιν ἦτο τόσον τελεία καὶ κωμικῶς σοβαρά, ὥστε πάντες οἱ παριστάμενοι ἐξεκαρδίζοντο ἐκ τοῦ γέλωτος κηρύττοντες τὸν Θωμᾶν ἀνώτερον καὶ αὐτοῦ τοῦ Πουλκινέλλου μῖμον. «Πιστεύω, κύριοι, εἶπεν ὁ βαρόνος, ὅτι δὲν εἶναι ἀνάγκη νὰ σᾶς ἑρμηνεύσω ὅσα τόσον σαφῶς σᾶς ἐξέθεσεν ὁ πίθηκός μου. Πῶς δηλ. κατεσχέθησαν τὰ ἔπιπλα τοῦ δυστυχοῦς ζωγράφου καὶ πῶς εὑρέθη εἰς τὸν δρόμον ὁ πίθηκός μου ἀδέσποτος, ἄστεγος καὶ πειναλέος. Ἡ ἑσπερὶς ἐτελείωσε δι’ ἀφθόνου καταλύσεως ὄχι μόνον βανανῶν καὶ ἀνανάδων, ἀλλὰ καὶ νεοδρεπῶν κερασίων, τῶν ὁποίων ἡ παράθεσις κατὰ τὴν ἑορτὴν τοῦ Ἁγ. Θωμᾶ, ἤτοι τὴν 21 Δεκεμβρίου, ἠδύνατο νὰ θεωρηθῇ ὡς τὸ ἄκρον ἄωτον πολυτελείας ἡγεμονικῆς καὶ ὑποστέγου κηπουρικῆς. Ἀλλὰ καὶ τῶν δεκεμβριανῶν κερασίων ἔτι πρωτοτυπώτεραι ἦσαν τοῦ γυναικαρέσκου πιθήκου αἱ φιλοφρονήσεις πρὸς τὰ κυρίας, ἡ καθαριότης καὶ ἡ χάρις μεθ’ ἧς ἐξεφλούδιζε καὶ ἐπρόσφερεν εἰς αὐτὰς τὰς ὡραιοτέρας βανάνας ἢ τὰς ἐπροκάλει νὰ βρέξωσι τὰ ρόδινά των χείλη εἰς τὸ νέκταρ τοῦ Βεζουβίου, τὸ ἐπονομασθὲν δάκρυον τοῦ Χριστοῦ διὰ τὴν ἡδύτητα τῆς γεύσεως καὶ τοῦ ἀρώματος αὐτοῦ. Πολλαὶ δ’ ἐκενώθησαν καὶ φιάλαι Μαλβασίας καὶ καμπανίτου εἰς τὴν ὑγείαν τοῦ Θωμᾶ, ὅστις ηὐχαρίστει ὑποκλινόμενος καὶ ἀντέπινε σουμάδαν, τὴν ὁποίαν εἶχε τὴν ἀδυναμίαν νὰ προτιμᾷ παντὸς ἄλλου ποτοῦ. Κατὰ τὴν ὥραν τῆς ἀναχωρήσεως ἐπρόπεμψε μέχρι τῆς ἐξωθύρας πάντας τοὺς τιμήσαντας τὴν ἑορτήν του, σφίγγων τὴν χεῖρα τῶν κυρίων ὡς ἄγγλος εὐπατρίδης καὶ ἀσπαζόμενος ὡς γάλλος ἱππότης τὴν τῶν δεσποινῶν. Οὐδ’ ἦτο βεβαίως τὸ τελευταῖον τοῦτο δυσάρεστον καθῆκον, διὰ τὸν λόγον ὅτι ὁ βαρόνος διεκρίνετο ὡς ὁ δεινότατος τῆς Τοσκάνης ἐκτιμητής, ὄχι μόνον ἀνδριάντων καὶ ἀναγλύφων, ἀλλὰ καὶ τῆς ζώσης γυναικείας καλλονῆς. Ὅπως δὲν ἐνθυμοῦμαι τίς ἀρχαῖος σοφός, ὁ Θαλῆς, ὁ Πυθαγόρας, ὁ Πλάτων ἢ ἄλλος, εἶχεν ἐπιγράψει τῆς εἰσόδου τῆς σχολῆς του: «Οὐδεὶς ἀγεωμέτρητος εἰσίτω», οὕτω καὶ ὁ φιλόκαλος βαρόνος ἀπέκλειε τῆς αἰθούσης του πᾶσαν ἀσχημομούραν, ἔστω καὶ ἂν ἦτο ἀπόγονος τῶν Μεδίκων. Καὶ τοιαῦται μὲν ἦσαν τοῦ Θωμᾶ αἱ ἑσπεριναὶ διασκεδάσεις. Ἡ δὲ ἐργασία αὐτοῦ ἦτο, ὡς ἤδη εἴπομεν, ἡ εὐσυνείδητος ἐκτέλεσις τῶν καθηκόντων του, ὡς βιβλιοφύλακος. Ὁσάκις ἀπεσύρετο ὁ κύριος αὐτοῦ εἰς τὸ σπουδαστήριόν του νὰ μελετήσῃ, ὁ Θωμᾶς ἐγκαθιδρύετο παρὰ τὴν θύραν ἐπὶ τῶν γιγαντείων τόμων τοῦ Βισκόντη καὶ δὲν ἐπέτρεπε τὴν εἴσοδον παρὰ εἰς μόνους τοὺς συναδέλφους τοῦ βαρόνου ἐν τῇ ἀρχαιολογίᾳ. Ὅταν ἤκουε κρουόμενον τὸν κώδωνα τῆς αὐλείας θύρας, ἔτρεχεν εἰς τὸ παράθυρον νὰ ἰδῇ τίς ἦλθεν καὶ ἀμέσως ἔπειτα ἐπανερχόμενος τόσον τελείως ἀπεμιμεῖτο τοῦ κρούσαντος τὸ βάδισμα καὶ τὴν συμπεριφοράν, ὥστε ἠδύνατο ἀσφαλῶς ὁ βαρόνος νὰ μαντεύσῃ τίς εἶναι καὶ νὰ διατάξῃ ἐγκαίρως τὸν θαλαμηπόλον του νὰ τὸν εἰσάξῃ ἢ νὰ τὸν ἀποκλείσῃ. Τὸ ὕψος τῶν ἑρμαρίων τῆς βιβλιοθήκης ἐκείνης ἦτο ἐξαιρετικόν. Ἀλλ’ ὁ Θωμᾶς σπουδάσας κατὰ τὴν νεότητά του τὴν ἀναρριχητικὴν τέχνην εἰς τοὺς ἑκατονταπήχεις κορμοὺς τῶν ἀρτοκάρπων καὶ τῶν κοκοδένδρων τῶν παρθένων τῆς πατρίδος του δασῶν, δὲν εἶχε βεβαίως ἀνάγκην κλίμακος διὰ νὰ ὑψωθῇ μέχρι τῆς ὀροφῆς τῆς βιβλιοθήκης, νὰ λάβῃ τὸ ζητούμενον βιβλίον καὶ νὰ τὸ προσφέρῃ εἰς τὸν μελετῶντα, ἀφοῦ προηγουμένως ἐφύσα ἐπ’ αὐτοῦ καὶ τὸ ἐτίνασσεν πρὸς ἀπόσεισιν τοῦ κονιορτοῦ. Ἐν ἀρχῇ ἔπρεπεν ὁ αὐθέντης του νὰ δεικνύῃ εἰς αὐτὸν διὰ τῆς ἄκρας καλαμίου τίνα τόμον θέλει, μετά τινα ὅμως χρόνον συνειθίσας ὁ πίθηκος νὰ συνδυάζῃ τὸ ἄκουσμα τοῦ δεῖνος φωνήματος πρὸς τοῦτον ἢ ἐκεῖνον, τὸν μεγάλον ἢ μικρόν, τὸν ἄδετον ἢ δεμένον, τὸν ὑψηλὰ ἢ χαμηλὰ τοποθετημένον, τὸν πράσινον ἢ κόκκινον τόμον, οὐδέποτε ἐκόμιζεν ἄλλον πλὴν τοῦ ζητηθέντος1 ἢ ἐτοποθέτει αὐτὸν εἰς ἄλλην πλὴν τῆς οἰκείας θέσεως μετὰ τὴν χρῆσιν. «Ἂν ἡ ταχίστη προσαγωγὴ παντὸς ζητουμένου βιβλίου καὶ ἡ ἀπουσία κονιορτοῦ καὶ θορύβου πατημάτων εἶναι τὰ πρῶτα καὶ ἀπαραίτητα πρὸς μελέτην ἐφόδια, ἔλεγεν ὁ κύριός του, προκαλῶ τὸν βιβλιοθηκάριον τῆς Λαυρεντιανῆς νὰ μὲ δείξῃ ἕνα μόνον βιβλιοφύλακά του ἄξιον νὰ συγκριθῇ πρὸς τὸν πίθηκόν μου». Ἐξ ὅλων ὅμως τῶν ὑπηρεσιῶν τὰς ὁποίας ἀπέδωκεν ὁ Θωμᾶς εἰς τὸν αὐθέντην του ἡ σπουδαιοτέρα βεβαίως εἶναι ὅτι ηὐτύχησε νὰ σώσῃ τὴν ζωὴν αὐτοῦ. Ὁ βαρόνος, καίτοι ἀπὸ πολλοῦ δὲν ἦτο νέος, ἐξηκολούθει ν’ ἀγαπᾷ τὸν νεανικὸν βίον, τὰς εὐθύμους ἀγρυπνίας, τὸ Δάκρυ τοῦ Χριστοῦ, τὰς χορευτρίας, τὰς καραβίδας καὶ τοὺς φασιανούς. Ἐκ τούτου συνέβη ὅτι τὴν ἐπιοῦσαν καλοῦ δείπνου ἐξύπνησε τὸ πρωῒ ἀνίκανος νὰ τὸ χωνεύσῃ, ἡ δὲ ἀνικανότης του αὕτη ἀνθίστατο εἰς ὅλας τὰς συνταγὰς καὶ ἐτρόμαζε τοὺς ἰατρούς. Ὁ τελευταῖος κληθεὶς προσῆλθε κρατῶν εἰς τὰς χεῖρας φιάλην δραστικοῦ φαρμάκου, τὸ ὁποῖον μόνον ἠδύνατο, ὡς ἔλεγεν, νὰ σώσῃ διὰ βιαίου συγκλονισμοῦ τοῦ ὅλου ὀργανισμοῦ τὸν ἀσθενῆ ἀπὸ ἀφεύκτου θανάτου. Ὁ ἰατρὸς ἐν τούτοις ἐθεώρησε καθῆκόν του νὰ προσθέσῃ ὅτι ὑπῆρχε καί τις κίνδυνος, μὴ δὲν δυνηθῇ οὗτος ν’ ἀνθέξῃ εἰς τοῦ τοιούτου κλονισμοῦ τὰς συνεπείας. Ὁ βαρόνος ἐδίσταζε καὶ ὁ ἰατρὸς ἐξηκολούθει νὰ παρατάσσῃ ἐπιχειρήματα πρὸς ἀπόδειξιν ὅτι προτιμωτέρα ἀφεύκτου θανάτου εἶναι ἡ παρ’ αὐτοῦ προσφερομένη ἐλπὶς σωτηρίας, ὅταν ὁ πίθηκος ἥρπασε ἀπὸ τῆς τραπέζης τὸ ἰατρικόν, ἐπήδησεν ἐπὶ ἑρμαρίου καὶ ἤρχισε νὰ παρατηρῇ τὴν φιάλην μετὰ προσοχῆς, νὰ τὴν ὀσφραίνεται, ν’ ἀποστρέφῃ τὸ πρόσωπον μετ’ ἀηδίας, νὰ κυττάζῃ τὸν ἀσθενῆ καὶ νὰ σείῃ τὴν κεφαλὴν ὡς συμβουλεύων αὐτὸν νὰ μὴ πίῃ τὸ ἰατρικόν. Ἐπὶ τέλους ἀφοῦ καὶ πάλιν ὠσφράνθη τὴν φιάλην, ἤρχισε νὰ τὴν κινῇ ἄνω καὶ κάτω, ὡς ἂν εἶχεν ἀναγνώσῃ ἐπὶ τῆς ἐπιγραφῆς αὐτῆς τὸ στερεότυπον: «Ἀνακίνησον πρὶν ἢ λάβῃς». Ἡ παντομίμα αὕτη ἦτο τόσον ἐκφραστικὴ καὶ ὑπερφυῶς κωμική, ὥστε εἷς ἐκ τῶν παρισταμένων φίλων τοῦ βαρόνου κατελήφθη ὑπὸ γέλωτος ἀκατασχέτου καὶ σπασμωδικοῦ. Ὁ γέλως οὗτος ἐξερράγη ὡς βόμβα καὶ μετεδόθη ὡς πυρκαϊά, κατέλαβε τὴν νοσοκόμον, τοὺς προσελθόντας ὑπηρέτας καὶ ἐπί τέλους καὶ αὐτὸν τὸν βαρόνον, τόσον ἀκράτητος καὶ σφοδρός, ὥστε ἤρκεσε νὰ προκαλέσῃ τὸν ἐπιδιωκόμενον διὰ τοῦ δραστικοῦ κλονισμὸν καὶ νὰ σώσῃ τὸν ἀσθενῆ. Ὁ βαρόνος ἔζησε χάρις εἰς τὸν Θωμᾶν πέντε ἀκόμη ἔτη καὶ ἑπόμενον ἦτο νὰ μὴ τὸν λησμονήσῃ εἰς τὴν διαθήκην του. Ἐκληροδότησεν αὐτὸν εἰς τὸν φίλον του διευθυντὴν τοῦ βοτανικοῦ κήπου μετὰ τρισχιλίων φράγκων ἐτησίου εἰσοδήματος πρὸς συντήρησιν τοῦ πιθήκου. Ἡ ὑπὲρ τοῦ Θωμᾶ πρόνοια τοῦ μακαρίτου ἦτο τοσαύτη, ὥστε δὲν ἀπηξίωσε νὰ σημειώσῃ μέχρι τίνος βαθμοῦ τοῦ θερμομέτρου ἔπρεπε νὰ θερμαίνεται τὸ κατάλυμα τοῦ Θωμᾶ καὶ τίνα νὰ παρέχωνται εἰς αὐτὸν φαγητά, μὴ λησμονήσας τὴν σουμάδαν. ---------------- (1) Ὁ τοιοῦτος συνδυασμὸς ὡρισμένου τινὸς φθόγγου μεθ’ ὡρισμένου ἀντικειμένου δὲν ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς νοημοσύνης οἰκοσίτων τινῶν ζώων κατὰ τὰς παρατηρήσεις τοῦ Δαρβίνου καὶ τὰς νεωτέρας τοῦ Romey. Ἐ. Ροΐδης Ἀκρόπολις, 1.1.1897 ΕΠΙΜΕΤΡΟ ΛΑΜΠΡΟΣ ΒΑΡΕΛΑΣ και ΣΩΤΗΡΗΣ ΤΣΕΛΙΚΑΣ Το διήγημα «Ιστορία ενός πιθήκου», στη μορφή που το γνωρίζαμε ως σήμερα, το πρωτοδημοσίευσαν ο Ανδρέας Ανδρεάδης και ο Δημήτριος Πετροκόκκινος το 1911 στον β΄ τόμο των Έργων του Ροΐδη στη σειρά «Λογοτεχνική Βιβλιοθήκη Φέξη»·[1] από εκεί το αναδημοσίευσε ο Κώστας Καιροφύλας το 1940[2] και το συμπεριέλαβε ο Άλκης Αγγέλου το 1978 στα Άπαντα.[3] Οι Ανδρεάδης και Πετροκόκκινος δεν είχαν εντοπίσει την πρώτη δημοσίευση του διηγήματος και είχαν μεταγράψει το κείμενο, όπως ομολογούν, «επί τη βάσει λίαν δυσαναγνώστου (διότι ο Ροΐδης υπέβαλλεν εις όσας και ο Βαλζάκ τα έργα του μεταβολάς και διορθώσεις) αλλ’ οπωσδήποτε πλήρους πρωτογράφου».[4] Ο εντοπισμός τώρα της πρώτης δημοσίευσης του διηγήματος (την οποία αναδημοσιεύουμε εδώ) στην πρωτοχρονιάτικη Ακρόπολη του 1897[5] πιστοποιεί πράγματι ότι το «πρωτόγραφο» των καταλοίπων του Ροΐδη δεν παραδίδει την τελική εκδοχή του κειμένου, αλλά ένα αρχικό στάδιο της επεξεργασίας του. Την πρώτη αυτή μορφή την επεξεργάστηκε στη συνέχεια ο Ροΐδης και έστειλε το τελικό χειρόγραφο στην Ακρόπολη. Αναμενόμενα, συνεπώς, το κείμενο που δημοσίευσαν οι Ανδρεάδης και Πετροκόκκινος (και περιλαμβάνεται σήμερα στον πέμπτο τόμο των Απάντων του Ροΐδη) παραδίδει μια μορφή που δεν αποτυπώνει την τελική βούληση του συγγραφέα και γι’ αυτό πρέπει να αντικατασταθεί σε νέα έκδοση των Απάντων με το κείμενο που αναδημοσιεύουμε εδώ. Εκτός από την τελική βούληση του Ροΐδη, χάρη στις δύο αυτές εκδοχές του διηγήματος (το «πρωτόγραφο» και τη δημοσίευση στην εφημερίδα) διαθέτουμε ένα αποκαλυπτικό τεκμήριο για την επίμονη επεξεργασία στην οποία υπέβαλλε τα κείμενά του ο Ροΐδης. Συστηματικός έλεγχος στο σωζόμενο αρχειακό υλικό του και αντιπαραβολή των χειρογράφων με τις δημοσιευμένες μορφές των κειμένων θα μας προσπόριζε περισσότερα στοιχεία για τον ακριβή τρόπο με τον οποίο εργαζόταν ο Ροΐδης σε φραστικό και υφολογικό επίπεδο. Σε κάθε περίπτωση όμως, έστω και με αυτό το μικρό δείγμα, μπαίνουμε στο συγγραφικό εργαστήρι του και διαπιστώνουμε ότι προέβαινε πράγματι σε πολλές φραστικές και άλλες αλλαγές, για να πετύχει τον «τέλειον τοῦ ὕφους ὁμαλισμόν», που αναφέρει περιπαικτικά στην «Ιστορία μιας γάτας» («Δύσκολον δὲ φαίνεται νὰ μὴ θεωρήσωμεν τὴν ἐπίμονον πρὸς στίλβωσιν τοῦ τριχώματος αὐτοῦ ἐργασίαν τοῦ γάτου, ὡς πολύτιμον εἰς τοὺς γράφοντας ὑπόμνησιν, ὅτι ἴσον πρέπει καὶ οὗτοι νὰ καταβάλλωσι κόπον πρὸς τέλειον τοῦ ὕφους των ὁμαλισμόν»).[6] Αντιπαραβάλλοντας το «πρωτόγραφο» (στη μορφή που το μετέγραψαν οι Ανδρεάδης και Πετροκόκκινος) με την τελική δημοσιευμένη μορφή, διαπιστώνουμε καταρχήν αλλαγές στα ονόματα των αναφερόμενων προσώπων. Στο «πρωτόγραφο» ο ιδιοκτήτης του πιθήκου λεγόταν «Δημήτριος Κοῦστε», ενώ στη δημοσίευση μετονομάζεται σε «Δομίνικο Κοῦστο».[7] Επίσης αλλάζουν τα ονόματα «Πρίγμαν Γίτζολη» σε «πρίγκηπα Σαμβιτάλε», «κόμισσα Βαλστόκρα» σε «δούκισσα Βαλδισέρα», «δημαγωγός Ματζούσα» σε «δημαγωγό Ματζίνη». Στους αριστοκράτες με τους οποίους συγκρίνεται η μορφή του πιθήκου προστίθεται στη δημοσίευση της Ακρόπολης ο «μαρκήσιος Σπίνολα», το όνομα του διευθυντή του Ζωολογικού κήπου του Λιβόρνου αποσιωπάται, ενώ ο «περιώνυμος μίμος Σκέτζη» αντικαθίσταται από τον «μίμο Πουλκινέλλο» (πιθανόν τον Pulcinella, τον χαρακτήρα της commedia dell'arte). Δεν αποκλείεται βέβαια κάποιες από τις παραπάνω γραφές του «πρωτογράφου» να είναι παραναγνώσεις των Ανδρεάδη και Πετροκόκκινου λόγω της δυσανάγνωστης γραφής και των διορθώσεων του χειρογράφου. Σίγουρα αυτό συμβαίνει στις εξής περιπτώσεις του δημοσιευμένου «πρωτογράφου»: «Πρίγμαν» (αντί «πρίγκηπα»), «τῆς Τάρμας» (αντί «τῆς Πάρμας»), «Ἔφορον τῆς Λαυρεωτικῆς» (αντί «βιβλιοθηκάριον τῆς Λαυρεντιανῆς»). Στη δημοσίευση της Ακρόπολης ο Ροΐδης προσθέτει την ακριβή ημερομηνία της γιορτής του πιθήκου μέσα στον χειμώνα κάνοντας πιο σαφή και τα σχόλια για τα κεράσια. Επίσης, το κείμενο είναι αρθρωμένο σε τρία διακριτά τμήματα, τα οποία δεν διακρίνονται στο δημοσιευμένο «πρωτόγραφο». Οι περισσότερες αλλαγές όμως είναι φραστικές. Στην τελική μορφή ο Ροΐδης συμπληρώνει λέξεις και άρθρα που λείπουν, αλλάζει τη σειρά των λέξεων και γίνεται ακριβέστερος, κυριολεκτικότερος ή λιτότερος. Ενδεικτικά: Το νόημα γίνεται σαφέστερο και καθαρότερο διορθώνοντας τη φράση «Οὐδὲ παρέλειψε τὸ τελευταῖον τοῦτο δυσάρεστον καθῆκον, διὰ τὸν λόγον ὅτι ὁ βαρῶνος Κοῦστε διεκρίνετο ὡς δεινότατος τῆς Τοσκανίας ἐραστής, ἐκτιμητὴς ὄχι μόνον…» σε: «Οὐδ’ ἦτο βεβαίως τὸ τελευταῖον τοῦτο δυσάρεστον καθῆκον, διὰ τὸν λόγον ὅτι ὁ βαρόνος διεκρίνετο ὡς ὁ δεινότατος τῆς Τοσκάνης ἐκτιμητής, ὄχι μόνον…». Η διατύπωση είναι κυριολεκτικότερη με την αλλαγή της φράσης «πρὶν ἢ ἀξιωθῶ νὰ γνωρίσω τὸν προκείμενον πίθηκον προσωπικῶς» σε «πρὶν ἢ ἀξιωθῶ νὰ γνωρίσω τὸν βιογραφούμενον πίθηκον προσωπικῶς» ή της φράσης «Ἡ δὲ διπλῆ αὕτη ἰδιότης τραπεζίτου καὶ ἀρχαιολόγου» σε «Ἡ δὲ διπλῆ αὕτη ὑπόστασις τραπεζίτου καὶ ἀρχαιολόγου». Η διατύπωση γίνεται λιτότερη και πιο εύστοχη αναδιαρθρώνοντας τη φράση «ἔλαβε τὴν ἄκραν τῆς οὐρᾶς του μεταξὺ τῶν δακτύλων καὶ ἤρχισε νὰ περιφέρῃ αὐτὴν ἐπάνω εἰς τὸν τοῖχον καὶ ἐπί τινα ὥραν ἐξηκολούθησε νὰ κοιτάζῃ ἐναλλὰξ τὸ πρότυπόν του καὶ νὰ μεταχειρίζηται ὡς χρωστῆρα τὴν οὐράν του» σε «ἔλαβεν ἔπειτα μεταξὺ τῶν δακτύλων τὴν ἄκραν τῆς οὐρᾶς του καὶ ἐκαμώθη ὅτι ἐζωγράφιζεν δι’ αὐτῆς ὡς διὰ χρωστῆρος τὸ πρότυπόν του». Όπως αναφέρθηκε, ο Άλκης Αγγέλου αναδημοσίευσε το κείμενο της έκδοσης Ανδρεάδη, βελτιώνοντάς το σε λίγα σημεία· π.χ. στη φράση της πρώτης περιόδου «πράγματα τὰ ὁποῖα πρὶν ἀλλάξωμεν τοὺς γαλαθηνούς», πρόσθεσε το απαραίτητο ρήμα «συνέβησαν». Από την άλλη προέβη σε μία αχρείαστη παράλειψη. Η μοναδική υποσημείωση του διηγήματος για τη νοημοσύνη των οικόσιτων ζώων υπήρχε και στο «πρωτόγραφο». Οι Ανδρεάδης και Πετροκόκκινος τη μετέγραψαν, παραλείποντας όμως τη φράση «καὶ τὰς νεωτέρας τοῦ Romey» και προσθέτοντας στη θέση της «κ.λ.π.» («κατὰ τὰς παρατηρήσεις τοῦ Δαρβίνου κτλ.»), επειδή μάλλον δεν διάβαζαν καθαρά το όνομα του δαρβινικού επιστήμονα.[8] Τη συγκεκριμένη υποσημείωση την παρέλειψε εντελώς ο Αγγέλου στην έκδοση των Απάντων, τη συμπεριέλαβε όμως ο Δημήτρης Δημηρούλης στα Αφηγηματικά Κείμενα.[9] Το διήγημα λοιπόν θα πρέπει να ενταχθεί στη σωστή χρονική σειρά, την Πρωτοχρονιά του 1897, σε μια περίοδο δηλαδή πυκνής συγγραφικής παρουσίας του Ροΐδη στα έντυπα, αφού είναι απολυμένος από την εφορεία της Εθνικής Βιβλιοθήκης (από τις 27.6.1895 έως τις 11.6.1897). Για να φανεί η πυκνότητα, σημειώνουμε τα πιο κοντινά στην «Ιστορία ενός πιθήκου» δημοσιεύματά του: «Ιστορία ενός τουφεκισμού», Ακρόπολις, 1.10.1896, «Μονόλογος ευαισθήτου», Εμπρός, 11.11.1896, «Το θέατρον του Γιλδίζ-Κιοσκ», Ημερολόγιον Σκριπ του έτους 1897 (κυκλοφόρησε στις 24.11.1896), «Η μηλιά», Ακρόπολις, 25.12.1896 (πρέπει να διορθωθεί η χρονολόγηση 25.12.1895 στα Άπαντα), «Ιστορία ενός πιθήκου», Ακρόπολις, 1.1.1897, «Ιστορία ορνιθώνος», Σκριπ, 1.1.1897, «Επιστολή εις την Παναγίαν», Ολύμπια, 1.1.1897, «Αι μονομαχίαι των Γερμανών φοιτητών», Αθηναϊκός Αστήρ, τχ. 12 (Φεβρ. 1897), «Βιβλιοθήκη Μαρασλή», Άστυ, 2.2.1897. Εννιά δημοσιεύματα σε διάστημα τεσσάρων μηνών, ενώ την ίδια περίοδο (φθινόπωρο του 1896 και αρχές του 1897) συμμετέχει με πέντε κείμενα («Η πολιτική εν Ελλάδι ρητορεία», «Ο νεοσύλλεκτος», «Ακαδημία χωρίς ακαδημαϊκούς», «Αι εξοχαί των Αθηνών», «Τι τρώγουν οι Αθηναίοι») στο Πανελλήνιον Εικονογραφημένον Λεύκωμα του Βλάση Γαβριηλίδη Η Ελλάς κατά τους Ολυμπιακούς Αγώνας του 1896. Τέλος, σημειώνονται τα αναφερόμενα ή υπονοούμενα πρόσωπα του κειμένου, που μπορέσαμε να ταυτίσουμε: Ο ζωγράφος Ίζολα είναι ο Giuseppe Isola (Γένοβα, 1808-1893). Ο γιατρός Μπουφαλίνι είναι ο Maurizio Bufalini (1787-Φλωρεντία, 1875). Η ποιήτρια κόμισσα Βαρθολομέη είναι Angelica Palli Bartolomei (Λιβόρνο, 1798-1875). Ο «ασχημότατος πρωθυπουργός» είναι μάλλον ο Καβούρ (1810-1861), που διετέλεσε πρωθυπουργός του Βασιλείου Πεδεμόντιου-Σαρδηνίας (1852-1859). Ο δημαγωγός Ματζίνη είναι ο πολιτικός επαναστάτης Giuseppe Mazzini (1805-1872). Οι αναφερόμενοι ευγενείς πρίγκιπας Σαμβιτάλε, δούκισσα Βαλδισέρα και μαρκήσιος Σπίνολα ανήκουν σε σημαντικές οικογένειες ευγενών της βόρειας Ιταλίας, τους Sanvitale της Πάρμας, τους Spinola της Γένοβας και τους Castellini Baldissera του Μιλάνου. Ο υπονοούμενος Αθηναίος αρχαιολόγος και τραπεζίτης είναι μάλλον ο Κωνσταντίνος Καραπάνος (1840-1914). Ο δόκτωρ Τάννερ ο νηστευτής είναι ο γιατρός Henry Samuel Tanner (1831 - 1918) που υποστήριζε τη νηστεία. Η «Ιστορία ενός πιθήκου» έχει απασχολήσει την έρευνα και την κριτική κυρίως από την άποψη της πρόσληψης εκ μέρους του Ροΐδη της θεωρίας του Δαρβίνου για την εξέλιξη των ειδών. Ήδη ο Σίμος Μενάρδος στα 1917, στη διάλεξή του για το έργο του Ροΐδη στον Παρνασσό, σημείωνε ότι το συγκεκριμένο ροϊδικό διήγημα αποτελεί «ανάμνησιν του Λιβόρνου και σύνοψιν του δαρβινισμού», καθώς σε αυτό ο Ροΐδης «προσπαθεί ν’ αφανίση πάσαν από του ανθρώπου διαφοράν παριστάνων τον πίθηκον Θωμάν υπηρέτην και το κωμικότερον βιβλιοφύλακα ενός ευθύμου ευπατρίδου».[10] Επίσης, πρόσφατα η Maria Zarimis στο έργο της Darwin’s Footprint, στο οποίο επιχειρεί να ανιχνεύσει την παρουσία δαρβινικών ιδεών στο έργο νεοελλήνων λογοτεχνών, αφιερώνει ένα κεφάλαιο στον Ροΐδη, επιμένοντας ιδιαίτερα στην «Ιστορία ενός πιθήκου».[11] Ο Ροΐδης, όπως φαίνεται από την κριτική του για τις κωμωδίες του Άγγελου Βλάχου, ήδη από το 1871 γνώριζε την εξελικτική θεωρία του Δαρβίνου και είχε ενδιαφερθεί για τις σχετικές συζητήσεις που πυροδότησε αυτή την εποχή η έκδοση δύο σημαντικών έργων του: Η καταγωγή του ανθρώπου και η σεξουαλική επιλογή (The Descent of Man, and the Selection in Relation to Sex) και Η έκφραση των συγκινήσεων στον άνθρωπο και στα ζώα (The Expression of the Emotions in Man and Animals), που κυκλοφόρησαν στα 1871 και 1872 αντίστοιχα.[12] Έκτοτε, η σύγκριση του ανθρώπου με τα ζώα, συνήθως σε σατιρικά συμφραζόμενα, γίνεται αγαπημένο μοτίβο του Ροΐδη που επανέρχεται σε αρκετά κείμενά του, για να καταλήξει στις εκτενείς αφηγήσεις με πρωταγωνιστές ζώα της δεκαετίας του 1890. Επίσης, από τη σχετική σημείωση στην «Ιστορία ενός πιθήκου», φαίνεται πως ήταν ενήμερος και για τις μετέπειτα εξελίξεις στον χώρο του δαρβινισμού και για τις έρευνες σχετικά με την έκφραση των συγκινήσεων και τις νοητικές λειτουργίες των ζώων σε σύγκριση με τον άνθρωπο, στις οποίες σημαντική ήταν η συμβολή του Georges Romanes, που συνέχισε το έργο του Δαρβίνου στον τομέα αυτόν. Επιπλέον, ο Ροΐδης είναι πιθανό να γνώριζε και τις ποικίλες συζητήσεις που γίνονταν στην εποχή του για τη δυνατότητα να εξημερωθούν κάποια είδη πιθήκων, να καταστούν κατοικίδια και να χρησιμοποιηθούν ακόμη και σε κάποιες οικιακές εργασίες. Μια τέτοια συζήτηση, που ο απόηχός της έφτασε και στην Ελλάδα, ξεκίνησε στη Γαλλία ο Jean-Charles Houzeau, ο οποίος υποστήριξε την ιδέα αυτή σε μερικές σελίδες του έργου του Études sur les facultés mentales des animaux comparées à celles de l’homme (1872, τόμ. ΙΙ, σσ. 288-9). Την ιδέα του Houzeau εξέλιξε περισσότερο ο Victor Meunier στο βιβλίο του Les singes domestiques (1886), ενώ θετικά είδε την πρόταση και η Clémence Royer, μεταφράστρια στα γαλλικά της Καταγωγής των ειδών του Δαρβίνου, σε ένα άρθρο της στη Revue scientifique και στην κριτική της για το βιβλίο του Meunier στη Revue d’anthropologie.[13] Το άρθρο της Royer στη Revue scientifique μεταφράστηκε και στα ελληνικά και δημοσιεύτηκε στην Εστία με τίτλο «Η κοινωνία των πιθήκων», χωρίς όμως το όνομα της συγγραφέα.[14] Αξίζει επίσης να αναφερθεί και το σχετικό βιβλίο του Arthur Patterson, Notes on Pet Monkeys and How to Manage them (1888), με οδηγίες για τη χρήση των πιθήκων ως κατοικιδίων. Ο Ροΐδης αξιοποιεί στην «Ιστορία ενός πιθήκου» τις δαρβινικές ιδέες και τις άλλες επιστημονικές συζητήσεις της εποχής του, για να σατιρίσει ποικίλες όψεις της ανθρώπινης κοινωνίας και συμπεριφοράς, και από αυτή την άποψη το διήγημά του, όπως έχει ήδη επισημανθεί από την έρευνα, θα πρέπει να ενταχθεί στη μακραίωνη παράδοση μυθολογικών και σατιρικών διηγήσεων με πρωταγωνιστές ζώα, αλλά και στην αρκετά πλούσια παραγωγή αφηγηματικών έργων του 19ου αι. με ήρωες πιθήκους.[15] Τέτοιου τύπου αφηγήσεις, παραλληλίζοντας συνήθως τους ανθρώπους με τους πιθήκους και παρουσιάζοντας τους δεύτερους να μιμούνται τους πρώτους, θέτουν ερωτήματα για τη φύση του ανθρώπου και ασκούν κριτική και σάτιρα στην ανθρώπινη συμπεριφορά και κοινωνία. Ο Ροΐδης επιχειρεί να πετύχει τον κριτικό και σατιρικό στόχο του υπερβάλλοντας, όπως επισήμανε ήδη ο Σίμος Μενάρδος, στον μέγιστο βαθμό τις ομοιότητες μεταξύ ανθρώπου και πιθήκου και δικαιολογώντας αυτή την υπερβολή με δαρβινικούς όρους. Έτσι, ο Θωμάς εμφανίζεται να διαθέτει παρουσιαστικό αντάξιο των ευγενέστερων αριστοκρατών της Ιταλίας, μπορεί να συμπεριφέρεται στα σαλόνια ως γαλαντόμος ιππότης προς τις κυρίες, είναι εξαίρετος μίμος, άριστος βιβλιοθηκάριος, πολύτιμος συνεργάτης του βαρόνου στις μελέτες του, και τέλος λειτουργεί κατά τύχη ως σωτήρας γιατρός του κυρίου του. Παράλληλα και ο βαρόνος συμπεριφέρεται απέναντι στον Θωμά σαν να είναι άνθρωπος, όχι μόνο εξασφαλίζοντάς του τους καλύτερους γιατρούς και ζωγράφους της Ιταλίας, αλλά και γιορτάζοντας την ονομαστική του εορτή και προνοώντας για αυτόν στη διαθήκη του. Η περιγραφή της συμπεριφοράς και των ικανοτήτων του πιθήκου δίνει την ευκαιρία στον Ροΐδη να ρίξει την κριτική ματιά του στο χώρο των σαλονιών της υψηλής κοινωνίας, στη λειτουργία των βιβλιοθηκών και στις συμπεριφορές των γιατρών. Στο πλαίσιο αυτό ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η κριτική για τις παρεμβάσεις της πολιτικής στη λειτουργία των βιβλιοθηκών, όχι μόνο γιατί ο Ροΐδης διετέλεσε έφορος της Εθνικής Βιβλιοθήκης, αλλά και επειδή την εποχή που γράφει και δημοσιεύει το διήγημα έχει απολυθεί από τη θέση του εξαιτίας πολιτικών παρεμβάσεων. Η κριτική του επομένως στο σημείο αυτό έχει αρκετά επικαιρικό χαρακτήρα και αφορά πρόσφατα προσωπικά του βιώματα. Υπό αυτή την οπτική είχε προσλάβει το συγκεκριμένο διήγημα και ο Σίμος Μενάρδος: «Τοιουτοτρόπως εξεδικείτο και τους αντιπάλους του εις την Εθνικήν Βιβλιοθήκην».[16] [1] Εμμανουήλ Ροΐδου, Έργα. ΙΙ: Διηγήματα. Επιμελεία Δ. Πετροκόκκινου και Α. Μ. Ανδρεάδου. Εκδοτικός οίκος Γεωργίου Φέξη, Εν Αθήναις 1911, σσ. 116-123. [2] Εμμανουήλ Ροΐδου, Τα έργα. Τόμος Α΄: Διηγήματα-Αναμνήσεις και εντυπώσεις-Αθηναϊκοί περίπατοι-Ανέκδοτα έργα. Πρόλογος και σημειώματα Κώστα Καιροφύλα, Αθήνα, ΣΩΒ, [1940], σσ. 190-196. [3] Εμμανουήλ Ροΐδης, Άπαντα. Πέμπτος τόμος: 1894-1904, Ερμής, Αθήνα 1978, σσ. 347-353. [4] Εμμανουήλ Ροΐδου, Έργα. VI: Πάρεργα και παραλειπόμενα. Επιμελεία Δ. Πετροκόκκινου-Α. Ανδρεάδου. Εκδοτικός οίκος Γεωργίου Φέξη, Εν Αθήναις 1913, σ. δ΄, σημ. 1. Περιέργως ο Αγγέλου, ό.π., σ. 456, αρ. 134, γράφει: «Άγνωστη η α΄ δημοσίευση. Από πρωτόγραφο των Καταλοίπων. Ο πρώτος εκδότης σημειώνει: “Λείπει το τέλος”». Το «πρωτόγραφο» χειρόγραφο πάντως δεν βρίσκεται πλέον στο Αρχείο Ροΐδη στην Ακαδημία Αθηνών· ευχαριστούμε την κ. Ελένη Μαστρογεωργίου για τον έλεγχο στο σωζόμενο αρχειακό υλικό. Ευχαριστούμε, επίσης, τους Μανώλη Βασιλάκη, Δημήτρη Δημηρούλη και Σοφία Μπόρα για τη συμβολή τους στην αναζήτηση του «πρωτογράφου» και άλλων στοιχείων για το συγκεκριμένο διήγημα. [5] Ευχαριστούμε θερμά τους υπαλλήλους της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος στο Βαλλιάνειο κτίριο για τον εντοπισμό του δυσεύρετου φύλλου και την αποστολή ψηφιακού αντιγράφου. [6] Εμμανουήλ Ροΐδης, Άπαντα. Τέταρτος τόμος: 1891-1893, Ερμής, Αθήνα 1978, σ. 396. [7] Από γρήγορη έρευνα στη σχετική βασική βιβλιογραφία το όνομα του συγκεκριμένου τραπεζίτη, αρχαιολόγου και συλλέκτη δεν εντοπίστηκε. Βλ. Romolo Paolo Coppini, «Aristocrazia e finanza in Toscana nel XIX secolo», στον τόμο: Les noblesses européennes au XIXe siècle. Actes du colloque de Rome, 21-23 novembre 1985, École Française de Rome, Ρώμη 1988, σσ. 297-332: https://bit.ly/3mvhNkl [8] Προβληματικό, ωστόσο, είναι και το όνομα Romey, καθώς δεν μπορέσαμε να εντοπίσουμε κάποιον βιολόγο ή δαρβινιστή με αυτό το όνομα και ίσως πρόκειται για παρανάγνωση του τυπογράφου της Ακρόπολης. Με βάση τα όσα λέει ο Ροΐδης στη σημείωση, το πιθανότερο είναι να εννοεί τον George Romanes (1848-1894), ο οποίος ήταν φίλος και συνεργάτης του Δαρβίνου και ασχολήθηκε ειδικά με τις νοητικές ικανότητες των ζώων σε σύγκριση με τον άνθρωπο στα έργα του Animal Intelligence (1881) και Mental Evolution in Animals (1883). [9] Εμμανουήλ Ροΐδης, Αφηγηματικά Κείμενα. Φιλολογική επιμέλεια Δημήτρης Δημηρούλης, Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα 1995, σ. 647. [10] Σίμος Μενάρδος, Εμμανουήλ Ροΐδης. Διάλεξις εις τον Παρνασσόν γενομένη την 22 Φεβρουαρίου 1917, Ιωάννης Δ. Κολλάρος - Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα 1918, σ. 20. Γενικότερα για τη σχέση του Ροΐδη με τη δαρβινική θεωρία βλ. Δονάτος Μπέζας, «Εμμανουήλ Ροΐδης», στο Η παλαιότερη πεζογραφία μας: Από τις αρχές της ώς τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, τόμ. Ε΄: 1830-1880, επιμ. Ν. Βαγενάς, Σοκόλης, Αθήνα 1996, σσ. 26-27· Αθηνά Γεωργαντά, «Από τον Αριστοτέλη στον Δαρβίνο», Το Βήμα, 11.1.2004, σ. Β43. Για τη συμβολή του δαρβινισμού και του νατουραλισμού στη διαμόρφωση της γραφής και της αφηγηματικής τεχνικής του Ροΐδη βλ. Αθηνά Γεωργαντά, Εμμανουήλ Ροΐδης: Η πορεία προς την Πάπισσα Ιωάννα (1860-1865), Ιστός, Αθήνα 1993, σσ. 273-274· Εύη Βογιατζάκη, «Ο Εμμανουήλ Ροΐδης και η μεταφορά της επιστήμης», Σύγκριση 18 (2007) 47-71. [11] Maria Zarimis, Darwin’s Footprint: Cultural Perspectives on Evolution in Greece (1880-1930s), Central European University Press, Βουδαπέστη και Νέα Υόρκη 2015, σσ. 76-87, ειδικότερα για την «Ιστορία ενός πιθήκου», σσ. 80-87. [12] Ο Ροΐδης αναφέρει ευκαιριακά το όνομα του Δαρβίνου και σε δύο παλιότερα κείμενά του, στην απάντησή του προς την Ιερά Σύνοδο για την εγκύκλιο εναντίον της Πάπισσας Ιωάννας και στο «Οι Καϊνίται» (Άπαντα, ό.π., Α΄, 303, 368). Στη βιβλιοθήκη του Ροΐδη σώζεται μόνο ένα έργο του Δαρβίνου σε γαλλική μετάφραση, L’expression des émotions chez l’homme et les animaux, Παρίσι, C. Reinwald, 1874, καθώς και το έργο του A. de Quatrefages, Charles Darwin et ses précurseurs français: Étude sur le transformisme, G. Baillière, Παρίσι 1870. [13] Cl. Royer, «Facultés mentales et instincts sociaux des singes», Revue scientifique, série 3, tom. XII, nο. 9 (28.8.1886) 257-270· «La domestication des singes», Revue d’anthropologie, série 3, tom. II, fasc. 6 (1887) 170-181. [14] Σε έξι συνέχειες από το τχ. 566 (2.11.1886) 701-3 έως το τχ. 576 (11.1.1887) 29-31. Βλ. κυρίως το τελευταίο τμήμα του άρθρου με τίτλο «Οικιακή υπηρεσία των πιθήκων». [15] Βλ. Γεωργαντά, Εμμανουήλ Ροΐδης: Η πορεία προς την Πάπισσα Ιωάννα (1860-1865), ό.π., σ. 274, Μπέζας, ό.π., σ. 27. Για τους πιθήκους στη λογοτεχνία του 19ου αι. και 20ού αι. βλ. κυρίως H.-J. Gerigk, Der Mensch als Aﬀe in der deutschen, franzӧsischen, russischen, englischen und amerikanischen Literatur des 19. und 20. Jahrhunderts, Hürtgenwald, Pressler, 1989. [16] Μενάρδος, ό.π., σ. 20.

Ἱστορία ἑνὸς πιθήκου. Η τελική μορφή του κειμένου

Σύνδεση