Σεξ και ειλικρίνεια

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Τι συμβαίνει όταν κάποιος ξεκινά να γράψει ένα μυθιστόρημα που είναι «εκατό τοις εκατό πορνογραφία και εκατό τοις εκατό υψηλή τέχνη;» Garth Greenwell, Cleanness [Καθαρότητα], Farrar, Straus and Giroux, 223 pp. Garth Greenwell, What Belongs to You, Picador, 194 pp. [Γκαρθ Γκρίνγουελ, Αυτό που σου ανήκει, μτφρ. Τόνια Κοβαλένκο, Καστανιώτη, Αθήνα 2016, σελ. 240] Garth Greenwell, Mitko, Miami University Press, 96 pp. Όταν, το 1993, ο αρχισυντάκτης του περιοδικού Literary Review Όμπερον Ουό σε συνεργασία με την κριτικό Ρόντα Κούνινγκ καθιέρωναν το ετήσιο Βραβείο Άθλιου Σεξ στη Μυθοπλασία (Bad Sex in Fiction Award), δεδηλωμένος στόχος τους ήταν να αποκαλύψουν τις δυστυχώς πανταχού παρούσες «χονδροειδείς, κακόγουστες, ενίοτε προχειρογραμμένες σεξουαλικές περιγραφές στο σύγχρονο μυθιστόρημα» και να «αποθαρρύνουν τη χρήση τους». Τα αποσπάσματα από τα μυθιστορήματα που βρέθηκαν στη βραχεία λίστα ή κέρδισαν το βραβείο αυτά τα χρόνια είναι ικανά να κάνουν τον αναγνώστη να πιστέψει πως πράγματι το γαμήσι είναι ό,τι δυσκολότερο μπορεί να γράψει κανείς. (Το βέβαιο πάντως είναι ότι θα τον κάνουν να πέσει κάτω από τα γέλια). Παλιότερα, τον καιρό που οι σπουδαστές στα τμήματα Λογοτεχνίας και Καλών Τεχνών δεν είχαν ακόμα αποκτήσει τον φόβο μη τυχόν χαρακτηριστούν τα κείμενά τους πολιτικώς «προβληματικά» και δεν δίσταζαν να συμπεριλάβουν σκηνές σεξ, οι καθηγητές ήξεραν ακριβώς τα τρία λάθη που έπρεπε να περιμένουν: η περιγραφή να είναι είτε υπερβολικά αποστειρωμένη είτε υπερβολικά σεμνή είτε υπερβολικά πρόστυχη. Συμβαίνει ακόμα και σε πραγματικά καλούς συγγραφείς να γράφουν άθλια το σεξ (ο Τζον Άπνταϊκ, περίφημος για την τόλμη της γραφής του και την λεπτολόγα κομψότητα του ύφους του, έχει λάβει και το βραβείο Συνολικής Προσφοράς Άθλιου Σεξ στη Μυθοπλασία), με αποτέλεσμα να ενισχύεται η ιδέα ότι οι περιγραφές αυτής της συγκεκριμένης ανθρώπινης δραστηριότητας, όσο σημαντικό μέρος της ζωής κι αν αποτελεί, παραμένουν τόσο φορτισμένες κι έχουν τόσες πιθανότητες να διαλύσουν τη μαγεία που ο συγγραφέας πασχίζει να διατηρήσει από την αρχή ώς το τέλος του βιβλίου του, που τελικά ίσως είναι καλύτερα να αποφεύγονται εντελώς. Ο Τζόναθαν Φράνζεν, σε ένα δοκίμιό του με θέμα βιβλία περί σεξ, περιγράφει τη δυσάρεστη αίσθηση που βιώνει ως αναγνώστης ενόψει σεξουαλικών σκηνών: Πολύ συχνά, οι περίοδοι αρχίζουν να μακραίνουν κατά τρόπο τζοϋσιανό. Η αγωνία μου αυξάνεται καθώς συμπάσχω με την αγωνία του συγγραφέα, και πολύ σύντομα η εύθραυστη φυσαλίδα του φανταστικού κόσμου σκάει τρυπημένη από τη σκληρή, αμείλικτη ανάγκη να κατονομαστούν συγκεκριμένα μέρη του σώματος και κινήσεις – τα ίδια και τα ίδια διαρκώς. Τα ίδια και τα ίδια διαρκώς: σήμα κατατεθέν της πορνογραφίας. «Όταν το σεξ αποδίδεται πειστικά», συνεχίζει ο Φράνζεν, «τείνει να διαβάζεται ως αυτοβιογραφικό». Όντως, και ακόμα κι αν δεν δημιουργεί σε όλους μια κάποια αποστροφή, υπάρχει πολύ μεγάλη περίπτωση να κάνει και πολλούς άλλους αναγνώστες πέραν του Φράνζεν να δυσφορήσουν. Αλλά η μεγαλύτερη πρόκληση, στην οποία τις περισσότερες φορές δεν ανταποκρίνονται επιτυχώς ούτε κι οι πιο χαρισματικοί συγγραφείς, είναι πάντα τα όρια του ερωτικού λεξιλογίου, που θα παραμένει ες αεί «μαγαρισμένο από άλλους συγγραφείς που το χρησιμοποίησαν με μοναδικό σκοπό να ερεθίσουν τον αναγνώστη». Έχοντας βάλει, λοιπόν, τον δάκτυλον επί τον τύπον των ήλων, ο Φράνζεν βρέθηκε στη συνέχεια και αυτός στη Βραχεία Λίστα για το βραβείο Άθλιου Σεξ στη Μυθοπλασία για ένα κομμάτι από το τελευταίο του μυθιστόρημα, την Ελευθερία. Τι συμβαίνει λοιπόν όταν κάποιος ξεκινά να γράψει ένα μυθιστόρημα που είναι «εκατό τοις εκατό πορνογραφία και εκατό τοις εκατό υψηλή τέχνη;». Σύμφωνα με τον Γκαρθ Γκρίνγουελ, αυτός ήταν ένας από τους στόχους του όταν ξεκίνησε να γράφει το Cleanness (Καθαρότητα), μια συλλογή διηγημάτων συνδεδεμένων έτσι ώστε να διαβάζονται ως μυθιστόρημα (ο ίδιος έχει αποκαλέσει το βιβλίο του κύκλο lieder), το οποίο περιλαμβάνει κάμποσες πολύ περιγραφικές σκηνές σεξ, μερικές τρυφερές και γλυκές, άλλες σκληρά σαδομαζοχιστικές και όλες τους με τάση να διαβάζονται αυτοβιογραφικά. (Ο Γκρίνγουελ είναι γκέι, όπως και ο πρωτοπρόσωπος αφηγητής του, μεγαλωμένος σε κάποια πολιτεία του Νότου που ψηφίζει ρεπουμπλικάνους, και έχει ζήσει στη Βουλγαρία ως καθηγητής. Σύμφωνα με μια πρόσφατη παρουσίασή του στους New York Times, παρά τις ομοιότητες, όσοι αναγνώστες θεωρούν πως ο Γκρίνγουελ γράφει για τον εαυτό του, σφάλλουν. Όταν ωστόσο τον ρώτησα αν είναι σωστό να συμπεριλάβω το έργο του σε ένα μάθημα αυτοβιογραφικής μυθοπλασίας που διδάσκω και αν ο ίδιος μου επιτρέπει κάτι τέτοιο, η απάντηση ήταν ναι). Ο Γκρίνγουελ, ο οποίος πριν στραφεί στο μυθιστόρημα έγραφε ποίηση και σπούδαζε μουσική, έβγαλε το πρώτο του βιβλίο το 2011. Το Μίτκο, που κέρδισε το Βραβείο Νουβέλας του Πανεπιστημίου του Μαϊάμι, διαδραματίζεται στη Σόφια, όπου ο αφηγητής, ένας νεαρός Αμερικανός συγγραφέας, ζει μόνος και διδάσκει σε ένα αμερικανικό γυμνάσιο. Στο υπόγειο ενός δημόσιου κτιρίου, σε μια δημόσια τουαλέτα όπου συχνάζουν άνδρες που αναζητούν ανώνυμο σεξ, ο αφηγητής πληρώνει για τις υπηρεσίες ενός νεαρού –του Μίτκο– με αποτέλεσμα να ξεκινήσει έτσι μια ολοένα και πιο έντονη και περίπλοκη σχέση. Όμορφος και γοητευτικός, ο Μίτκο αποδεικνύεται πως διαθέτει και άλλες χάρες, καθώς αφήνει κατά καιρούς να φανεί μια θελκτικά παιδιάστικη πλευρά, τρυφερή και φορτισμένη με εκείνο το είδος αθωότητας που οφείλεται όχι μόνο στη νεαρή του ηλικία αλλά και στην αγρίως περιορισμένη ζωή που είχε τη δυνατότητα να ζει. Χωρίς χρήματα, χωρίς μόρφωση και, όπως και πολλοί άλλοι συμπατριώτες του, χωρίς προοπτική να βρει μια αξιοπρεπή δουλειά, ο Μίτκο είναι κατ’ ουσίαν άστεγος. Και, φυσικά, έχει και μια σκοτεινή πλευρά. Πίνει πολύ, λέει ψέματα καθ’ έξιν, μπορεί κάποιες φορές να γίνει ψυχρός υπολογιστής, ψυχολογικά βίαιος και όχι μόνο. Η έλξη που ασκεί στον αφηγητή ο Μίτκο δεν τον κάνει να αγνοεί το σοβαρό ρίσκο που ενέχει η σχέση τους. Συνεχίζοντας να τον βλέπει, ζει διαρκώς στην κόψη του ξυραφιού (αν και εξυπακούεται πως το στοιχείο του κινδύνου, όπως το ρίσκο που ο αφηγητής ξέρει ότι ενέχει το ψωνιστήρι, τρέφει την έξαψή του). Τόσο ο αφηγητής όσο και ο αναγνώστης έχει βαθιά μέσα του την επώδυνη αίσθηση πως αυτή η ιστορία δεν μπορεί να έχει αίσιο τέλος. Η σύνθετη σεξουαλική και συναισθηματική εμπλοκή του αφηγητή με τον Μίτκο, η επίγνωση του ζοφερού του μέλλοντος, το δικό του αίσθημα ενοχής για την απολύτως υπαρκτή ανισότητα μεταξύ τους, η ντροπή για τον πόθο που νιώθει για τον Μίτκο και η βασανιστική πείνα που τον σπρώχνει στις τουαλέτες όπου πρωτοσυναντήθηκαν – όλα αυτά εξετάζονται με οξυδέρκεια, λεπτότητα και δεξιοτεχνία. Σ’ αυτό το ολιγοσέλιδο αλλά πλούσιο ντεμπούτο του, το ταλέντο του Γκρίνγουελ είναι ήδη φανερό. Γράφει πανέμορφες προτάσεις. Η γλώσσα δεν έχει τίποτε το περιττό ή το επιπόλαιο, κι όσο βαρύ ή άγριο κι αν είναι το περιεχόμενο όσων περιγράφει, η πρόζα του παραμένει προσεκτικά μετρημένη. Μια βόλτα στο πάρκο κάποια μέρα στις αρχές της άνοιξης γεμίζει τον αφηγητή με ένα αίσθημα ελευθερίας και ανάτασης, σαν να τον έχει «βαρέσει για μια στιγμή κατακούτελα μέχρι βλακώδους καλοσύνης η πληθωρική ομορφιά του κόσμου», και του φέρνει στον νου στίχους του Ουίτμαν, την ποίηση του οποίου διδάσκει, στίχους όπου ο κόσμος όλος δεσπόζει σαν μια ερωτική αιχμή στραμμένη προς τον ποιητή που κείται γυμνός κι ανυπεράσπιστος μπροστά της. Πάντα με έφερναν λιγάκι σε αμηχανία… κι ωστόσο αυτοί ακριβώς οι στίχοι μού ήρθαν στο μυαλό εκεί, στο μονοπάτι, στο Μπλαγκόεβγκραντ, καθώς κοιτούσα τους σπόρους να πέφτουν σαν το χιόνι καθορίζοντας και πλουτίζοντας τη στιγμή, με τη γλώσσα, όπως πάντα, να παρεμβάλλεται ανάμεσα σε μας και σε ό,τι βλέπουμε. Γιατί τι άλλο ήταν εκείνοι οι σπόροι αν όχι τα γεννητικά όργανα του ανέμου, το ανάλαφρο γαργαλητό τους, το ορμέμφυτο του κόσμου για διαιώνιση· ώσπου τελικά δεν μου φαινόταν πια καθόλου παράλογο – η επιθυμία του να σταθεί γυμνός μπροστά σ’ αυτή την ανάγκη, η τρέλα του, όπως λέει, να βρίσκεται σε επαφή μαζί της. Παραφράζοντας τον Ισαάκ Μπάμπελ, η ιστορία που λέει ένας συγγραφέας έχει τελειώσει όχι όταν δεν μπορείς να προσθέσεις πια ούτε φράση, αλλά όταν δεν μπορείς να της αφαιρέσεις. Αυτό σκέφτηκα διαβάζοντας το Μίτκο, ένα κατά τη γνώμη μου απολαυστικά ολοκληρωμένο έργο, που δεν έχει ανάγκη ούτε να του προσθέσεις ούτε να του αφαιρέσεις το παραμικρό. Ο συγγραφέας ωστόσο είχε άλλα κατά νου. Μετέτρεψε το Μίτκο στο πρώτο μέρος ενός άλλου βιβλίου, στο οποίο πρόσθεσε και δεύτερο και τρίτο μέρος. Το αποτέλεσμα, το Αυτό που σου ανήκει, αποτελεί ένα εξαίρετο μυθιστόρημα που αξίζει απολύτως τους μεγάλους επαίνους που έλαβε όταν πρωτοκυκλοφόρησε στις ΗΠΑ το 2016. Η επέκταση έδωσε στον Γκρίνγουελ την ευκαιρία να μας δώσει, στο δεύτερο μέρος, υλικό σχετικά με τα προηγούμενα χρόνια της ζωής του αφηγητή, ιδίως την ενηλικίωσή του μέσα σε μια διαλυμένη οικογένεια, προτού ξαναπιάσει το νήμα της ιστορίας του Μίτκο για να το οδηγήσει στη μοιραία της κατάληξη, στο τρίτο μέρος. Από αναμνήσεις τις οποίες πυροδοτούν τα νέα ότι ο βαριά άρρωστος και πιθανότατα ετοιμοθάνατος πατέρας του επιθυμεί να τον δει, μαθαίνουμε για τη σχέση του αφηγητή με αυτόν τον κατά συρροή μοιχό, ψυχωτικά ομοφοβικό άνδρα με τον οποίο έχει εδώ και καιρό διακόψει κάθε σχέση, καθώς και για μια μακρά οικογενειακή παράδοση βίας και βαναυσότητας. Έχουμε επίσης την περιγραφή της πρώτης του ερωτικής σχέσης με ένα άλλο αγόρι, μιας εμπειρίας που ξεκινά με απόλαυση και κατρακυλά πρώτα σε ένα επώδυνο χάος για να κορυφωθεί με μια ιδιαιτέρως νοσηρή και σπαρακτική προδοσία. Αν και επώδυνο, το επεισόδιο αυτό δεν συγκρίνεται καν με τα όσα υπομένει ο αφηγητής στα χέρια του πατέρα και της μητριάς του – πρόκειται για μια καταγραφή γονεϊκής κακομεταχείρισης και απόρριψης τόσο υποβλητικής που ακόμα και τώρα, τόσα χρόνια από τότε που την πρωτοδιάβασα, η ανάμνησή της εξακολουθεί να με στοιχειώνει. Οι ίδιες ανησυχίες που βρίσκουμε στο Αυτό που σου ανήκει –ο έρωτας, η επιθυμία, η εγκατάλειψη, η ταπείνωση, η προδοσία, η αηδία για τον εαυτό σου, η αρρώστια, η ντροπή– εμφανίζονται ξανά και στην Καθαρότητα, το οποίο, αν και όχι ακριβώς συνέχεια του προηγούμενου, αποτελεί, όπως έχει παραδεχτεί ο Γκρίνγουελ, κομμάτι του ίδιου λογοτεχνικού εγχειρήματος. Κάποιες από τις ιστορίες του έχουν δημοσιευτεί στο παρελθόν, και οφείλω να ομολογήσω ότι όσες είχα διαβάσει τότε με είχαν απογοητεύσει λόγω της ομοιότητας που παρουσίαζε το νέο έργο με το παλιό (και απ’ ό,τι έχω διαβάσει γύρω από το βιβλίο, δεν είμαι η μόνη που είχε αυτή την αντίδραση). Διαβάζοντας όμως τη συλλογή –τον κύκλο των λίντερ– ως ενιαίο σύνολο αποκόμισα μια πολύ διαφορετική, πολύ βαθύτερη εμπειρία που διέλυσε τις αμφιβολίες μου, παρ’ όλο που η Καθαρότητα δεν μου φάνηκε να φτάνει στο ύψος τού Αυτό που σου ανήκει. Ντέιβιντ Χόκνεϊ, Ολοκληρωμένη σπουδή για ατελές πορτρέτο των Τζορτζ Λόσον και Γουέιν Σλιπ, 1972, ιδιωτική συλλογή. Για μια ακόμα φορά, μέσα από τη φλεγόμενη, μελαγχολική συνείδηση του αφηγητή του Γκρίνγουελ –του ίδιου εκείνου ανώνυμου Αμερικανού συγγραφέα που ζει την ίδια ζωή με τον πρωταγωνιστή του Μίτκο και του Αυτό που σου ανήκει: καθηγητή σε γυμνάσιο στη Σόφια, που κάνει ψωνιστήρι στα ίδια πάρκα και στις ίδιες τουαλέτες και λαχταρά τον έρωτα που θα τον σώσει από το ψωνιστήρι– ο αναγνώστης απολαμβάνει τις πάντοτε ευφυείς παρατηρήσεις του, την οξυμένη ικανότητά του να περιγράφει ό,τι βλέπει και ό,τι σκέφτεται και ό,τι νιώθει. Στην καρδιά των ιστοριών αυτών κρύβεται μια επιθυμία για ριζική, σχεδόν ανελέητη αυτο-έκθεση («η φύση μου συνολικά τείνει προς την εξομολόγηση», εξομολογείται ο αφηγητής), κι έτσι η λεπτομέρεια των περιγραφών, σωματικών και συναισθηματικών, μπορεί κατά καιρούς να σοκάρει τους αναγνώστες ή ακόμα και να δημιουργήσει αποστροφή σε μερικούς. (Και πάλι, το θέμα με την πορνογραφική γραφή, ιδίως όταν ο συγγραφέας μοιάζει να μιλάει για τον εαυτό του, είναι ότι οι πιθανότητες να ερεθίσει τον αναγνώστη είναι όσες και να τον «χαλάσει»). «Η μόνη του απαίτηση ήταν να τον γαμούν χωρίς καπότα», μαθαίνουμε για κάποιον σεξουαλικό παρτενέρ που βρίσκει ο αφηγητής μέσω ενός διαδικτυακού chat room, και για τον αφηγητή μπορεί να πει κανείς ότι το βιβλίο αποτελεί ακριβώς το λογοτεχνικό αντίστοιχο αυτού του πράγματος. Σε κάθε περίπτωση, η προθυμία του να οδηγήσει στα άκρα την αυτο-έκθεση και την αυτομαστίγωσή του, τον κάνει να φαίνεται όχι απλώς απογυμνωμένος ενώπιόν μας αλλά και γδαρμένος, με μια στοιβάδα δέρματος λιγότερη. Όπως και το Αυτό που σου ανήκει, έτσι και η συλλογή Καθαρότητα χωρίζεται σε τρία μέρη. Κάθε μέρος περιέχει τρεις ιστορίες. Μόνο το δεύτερο μέρος έχει τίτλο «Loving R.» («Αγαπώντας τον Ρ.»), κι εδώ βλέπουμε την προσπάθεια του Γκρίνγουελ να εκπληρώσει έναν ακόμα στόχο του στη σύνθεση αυτού του βιβλίου, να γράψει δηλαδή για την ευτυχία, ή, όπως έχει πει σε μια συνέντευξή του, να δώσει λίγη χαρά στους ήρωές του τους οποίους κατά τα άλλα βάζει να υποφέρουν τόσο πολύ. Ο «αγαπημένος» Ρ. είναι ένας νεαρός Πορτογάλος που έχει έρθει στη Βουλγαρία στο πλαίσιο ενός ευρωπαϊκού προγράμματος ανταλλαγής φοιτητών, και ο αφηγητής έχει μαζί του μια σχέση δύο ετών. Στη μεσαία ιστορία, το «The Frog King» («Ο Βασιλιάς Βάτραχος»), οι δύο άνδρες πηγαίνουν διακοπές στην Ιταλία, όπου, μεταξύ άλλων απολαύσεων, έχουν την ελευθερία να συμπεριφέρονται ανοιχτά σαν ερωτευμένο ζευγάρι. Παρά τις συγκινητικές και απολύτως πειστικές απεικονίσεις της παραζάλης του φρέσκου έρωτα και της σχεδόν θρησκευτικής ευτυχίας που συνοδεύει την ερωτική πράξη στο «Loving R.», η ευτυχία των δύο ανδρών δεν διαρκεί πολύ. «Είχα αποδεχθεί ότι το αίσθημα του πάθους σβήνει, μου το επιβεβαίωναν όλες οι προηγούμενες εμπειρίες μου, όταν κάποια στιγμή ο έρωτας που έμοιαζε τόσο σίγουρος απλώς εξατμίζεται, είτε από τη μια πλευρά είτε κι από τις δύο, χωρίς συγκεκριμένο λόγο, αφήνοντας ελάχιστα ίχνη», λέει ο αφηγητής. «Αλλά αυτό που ένιωθα για τον Ρ. ήταν διαφορετικό». Ως αναγνώστες, φτάνουμε να πιστεύουμε ότι όντως υπάρχει διαφορά, αλλά παρά ταύτα στο τέλος συμβαίνει αυτό που συμβαίνει πάντα. «Σ’ αγαπώ, είπα, αγαπιόμαστε, θα έπρεπε να αρκεί αυτό, αν και την ίδια στιγμή καταλάβαινα πως ήταν άδικο». Στις περίπλοκες σχέσεις, αρκεί ποτέ η αγάπη; Σε μια ιστορία με τίτλο «Gospodar» («Αφέντης»), το σεξ που κάνει –ή, μάλλον, στο οποίο υποβάλλεται– ο αφηγητής με έναν σαδιστή μεγαλύτερο σε ηλικία άνδρα με τον οποίο έχει προηγηθεί διαδικτυακό τσατ, είναι εντελώς άλλου είδους. Το σκηνικό είναι το φτηνό, άσχημο διαμέρισμα του άνδρα που ο αφηγητής συναντά για πρώτη φορά, και η σκηνή του σαδομαζοχιστικού σεξ είναι μακροσκελής και ανηλεώς λεπτομερής. Οι προτάσεις τραβάνε σε τζοϋσιανά μήκη, όργανα και κινήσεις του σώματος κατονομάζονται ρητώς, κι ωστόσο τα μάγια δεν λύνονται: Ξανάβαλε το χέρι του στο κεφάλι μου και με γράπωσε και πάλι γερά, και πάλι χωρίς να κινείται, πολύ ήσυχος· ακόμα κι ο πούτσος του είχε μαλακώσει λιγάκι, μεγάλος και πιο χορταστικός μέσα στο στόμα μου. Κι ύστερα επανέλαβε τη λέξη που δεν ήξερα και που νόμιζα πως σήμαινε ήρεμα και ξαφνικά το στόμα μου γέμισε με κάτι ζεστό, λαμπερό και πικρό, τα ούρα του, τα οποία δέχτηκα όπως είχα δεχτεί και όλα τα υπόλοιπα, με κάτι σαν περηφάνια μέσα μου που τα δεχόμουν. Kuchko [σκύλα], μου έλεγε καθώς τα έπινα, μιλώντας σιγανά, καθησυχαστικά, και μου απευθύνθηκε ξανά, mnogo si dobra, είσαι πολύ καλός, και το είπε και δεύτερη και τρίτη φορά πριν τελειώσει. Ως εκ της θέσης της, η δεύτερη ιστορία της συλλογής, ο «Αφέντης», εισάγει από νωρίς τον αναγνώστη σε έναν από τους πιο μύχιους προβληματισμούς του Γκρίνγουελ: τη μάχη ανάμεσα στη λαχτάρα του ανθρώπου για επώδυνο, απάνθρωπο σεξ από τη μια, και την ντροπή, την απέχθεια για τον εαυτό του και την απόγνωση που αποτελούν τις αναπόδραστες συνέπειες. Ως αντίβαρο στον «Gospodar» («Αφέντη») βρίσκουμε το «The Little Saint» («Ο μικρός άγιος»). Συμμετρικά τοποθετημένο, δεύτερο από το τέλος, μέσα στο βιβλίο, αποτελείται και αυτό από μια μακροσκελή, άκρως περιγραφική σκηνή σεξ μεταξύ αγνώστων, αυτή τη φορά όμως τον ρόλο του τιμωρού τον έχει ο αφηγητής, υπακούοντας στην παράκληση του άλλου να τον κάνει να υποφέρει, να τον γαμήσει χωρίς καπότα, «να είναι μια τρύπα και τίποτε άλλο». Κάπου στη μέση του «Ο μικρός άγιος» ήταν η μόνη φορά που έπληξα διαβάζοντας Γκρίνγουελ. Πριν από πολλά χρόνια, για ένα (σύντομο, ευτυχώς) διάστημα είχα δουλέψει ως διορθώτρια σε έναν εκδοτικό οίκο που έβγαζε πορνογραφήματα –ω, συγγνώμη, ερωτική λογοτεχνία– και το «Ο μικρός άγιος» με ξαναπήγε εκεί και τότε. Μπορούσα να προβλέπω λίγο-πολύ επακριβώς τι θα συνέβαινε στη συνέχεια (εξάλλου, δεν είχα μόλις προ ολίγου διαβάσει το «Αφέντης»;) και ταυτόχρονα ευχόμουν –άδικα, είναι αλήθεια, και λίγο παράλογα– να έκανε ο αφηγητής κάτι άλλο. Κάποτε, ένας φίλος μού είπε μια ιστορία για ένα αγόρι το οποίο ήξερε όταν ήταν μικρός και που, έχοντας μόλις μάθει τι ενέχει η σεξουαλική επαφή, ρώτησε: Και πώς κρατιούνται και δεν γελάνε; Στην αρχή του «Gospodar», ο αφηγητής αναφέρει δύο στιγμές που θα μπορούσε να είχε βάλει τα γέλια: την πρώτη, όταν ο Βούλγαρος του ανακοινώνει πως θα πρέπει να τον αποκαλεί Gospodar –δηλαδή αφέντη, άρχοντα, που φαίνεται στον αφηγητή κάπως γελοίο– και μετά πάλι όταν ο άνδρας ανοίγει την πόρτα του διαμερίσματός του «ολόγυμνος, αν εξαιρέσει κανείς μια σειρά από δερμάτινα λουριά πάνω στο στήθος του, που δεν εξυπηρετούσαν σε τίποτα συγκεκριμένο». Στο «Ο μικρός άγιος» ο αφηγητής περιγράφει τις λέξεις που χρησιμοποιεί με τον παρτενέρ του ως «τη γλώσσα του πορνό, που είναι τόσο γελοία, εκτός κι αν φλέγεσαι από λαχτάρα, οπότε γίνεται η πιο όμορφη γλώσσα του κόσμου, γεμάτη νόημα και βάθος». Ο απλός αναγνώστης ωστόσο μπορεί να τη βρει, αν όχι απαραιτήτως γελοία, τουλάχιστον συνηθισμένη, περιορισμένη, μπανάλ όπως η γλώσσα του πορνό. Αν πρόκειται για γυναίκα αναγνώστρια, πιθανόν να βεβαιωθεί για τους λόγους που πολλές εκπρόσωποι του φύλου της αντιμετωπίζουν επιφυλακτικά τους άντρες και το σεξ: τη βία· την απερισκεψία· το ξέσκισμα δεξιά κι αριστερά· τον εθισμό στο ρίσκο· τη δυσκολία να διαχωρίσεις ακριβώς το συναινετικό σεξ και τη σεξουαλική επίθεση και πώς, όταν ένας άνδρας θέλει να κάνει έναν άλλο άντρα να νιώσει απόλυτα ταπεινωμένος και εξευτελισμένος, να νιώσει σαν το χειρότερο σκουπίδι, σαν βρωμιά, χειρότερα από βρωμιά, σαν μια τρύπα και τίποτα παραπάνω, του απευθύνεται σαν να είναι θηλυκό. Αχ, όλο τα ίδια και τα ίδια. «Κανείς δεν μπορεί να μετρήσει ακριβώς την ηδονή», μας λέει ο αφηγητής, «τις μορφές που παίρνει και τις πηγές της, τίποτε απ’ όσα μπορούμε να φανταστούμε δεν την υπερβαίνει· μπορεί να βρίσκεται τελείως πέρα από τις δικές μας επιθυμίες, για κάποιον άλλο όμως να αποτελεί τον πιο δυνατό πόθο, το κλειδί που ανοίγει την κλειδαριά του εαυτού». Δεν έχω καμία αντίρρηση απέναντι σε αυτή την τόσο καλοδιατυπωμένη σοφία. Εκείνο για το οποίο δεν ήμουν ποτέ καθόλου βεβαία όμως είναι κατά πόσο ακριβώς η σεξουαλική ζωή του καθενός καθορίζει και τι άνθρωπος είναι, και πόσα μπορεί να αποκαλύψει στους άλλους –ή και στο ίδιο το άτομο– για την ύπαρξή του συνολικά. Προσωπικά, σε αντίθεση, προφανώς, με πολλούς άλλους, δεν θα πειστώ ποτέ ότι στο κρεβάτι είμαστε κατεξοχήν ο εαυτός μας (για την ακρίβεια, έχω την εντύπωση ότι οι άνθρωποι για τους οποίους ισχύει αυτό πρέπει να είναι μάλλον λίγοι), ή ότι μπορούμε πράγματι να μάθουμε τόσο πολλά για κάποιον από το πώς εκτελεί ή δεν εκτελεί τη σεξουαλική πράξη, ή από συγκεκριμένες ερωτικές προτιμήσεις. Ίσως φταίει που ποτέ μου δεν παρατήρησα μεγάλες –ή και μικρές, εδώ που τα λέμε– αλλαγές στην προσωπικότητα ή τη συμπεριφορά ανθρώπων που γνώριζα σε περιόδους που ήξερα ότι έκαναν πολύ σεξ και σε περιόδους που ήξερα ότι έκαναν πολύ λίγο ή και καθόλου. Σημαντικές διαφορές σε άλλους τομείς της ζωής τους δεν έχω δει ούτε και ανάμεσα σε ανθρώπους που ξέρω πως διάγουν έξαλλο ερωτικό βίο και σε άλλους που παραμένουν ανέραστοι. Στον Γκρίνγουελ, οι σεξουαλικές συνευρέσεις για τις οποίες γράφει –όπου ο σαδομαζοχισμός παίζει ουσιαστικό ρόλο– προσφέρουν μεγάλες δυνατότητες να ανακαλύψει και να κατανοήσει κανείς τον εαυτό του, δυνατότητες απελευθέρωσης ή ακόμα και λύτρωσης. Ο αφηγητής του, που έχει μεγαλώσει πιστεύοντας ότι οι επιθυμίες του τον καθιστούν ένα πλάσμα άχρηστο, βρωμερό –μια «παλιαδελφή», σύμφωνα με τον πατέρα του, «λέξη που συνέχισε να χρησιμοποιεί για μένα ακόμα κι όταν, παρ’ όλες τις δικές του προσπάθειες, κατάφερα να ανακαλύψω αυτό που είμαι»– λαχταρά εκείνη τη στιγμή της σεξουαλικής ένωσης που θα «ξύσει από πάνω του κάθε ντροπή». Και όχι επί ματαίω: στο σημείο όπου γράφει για την πρώτη του φορά στο κρεβάτι με τον Ρ., περιγράφει πώς όλη εκείνη η γνωστή «ντροπή και η αγωνία και ο φόβος», που ήταν περίπου ό,τι είχε ζήσει ποτέ του σε σχέση με το σεξ, «απλώς εξαφανίστηκαν» στη θέα του χαμόγελου του Ρ., που «τύλιξε με μια καθαρότητα ό,τι κάναμε». Αυτοπροσωπογραφία Γκλακ (Χάνα Γκλάκστιν), 1942, Εθνική Πινακοθήκη Πορτρέτων του Λονδίνου. Τίποτε απ’ όλα αυτά δεν θα μπορούσαν να λειτουργήσουν τόσο καλά αν ο Γκρίνγουελ δεν ήταν εντελώς ειλικρινής. (Τον καιρό που δούλευα στον εκδοτικό οίκο ερωτικής λογοτεχνίας, είχα παρατηρήσει το εξής: στα περισσότερα κείμενα περί γκέι ανδρών ήταν παρόν το στοιχείο της ειλικρίνειας, πράγμα που δεν ίσχυε για τα υπόλοιπα). Η γραφή του Γκρίνγουελ δεν έχει ειρωνεία, ούτε και –δυστυχώς, κατά τη γνώμη μου– τίποτα το κωμικό. Αλλά ένα από τα πράγματα που θαυμάζω ιδιαιτέρως είναι η ποιότητα της σοβαρότητας που σφραγίζει κάθε σελίδα. Ξεγυμνώνοντας εντελώς τον εαυτό του, βγάζοντάς τον τόσο ανελέητα «στο κλαρί», εκθέτει τον πρωταγωνιστή του στον κίνδυνο να φανεί εντελώς εγωκεντρικός, χυδαίος, επιδειξιομανής και, φυσικά, γελοίος. Είναι βέβαιο όμως ότι το ρίσκο είναι κι αυτό μέρος του όλου σκοπού: είναι αυτό που κάνει αυτού το είδους τη γραφή άξια λόγου. Οι ομοιότητες με τον Ζέμπαλντ, όχι μόνο στο ύφος της πρόζας και στην ροπή προς τον στοχασμό, αλλά και στην αντίστοιχη ελαφρά μελαγχολική διάθεση, δεν έχουν περάσει απαρατήρητες από τους αναγνώστες του Γκρίνγουελ, προσωπικά όμως μου θύμισε και τη γοητευτική πρόζα του Β. Σ. Νάιπολ, τον έξοχο ρυθμό της, και πιο συγκεκριμένα το μυθιστόρημα αυτομυθοπλασίας The Enigma of Arrival [Το αίνιγμα της άφιξης]. Μια κάποια συγγένεια με την Βιρτζίνια Γουλφ επίσης έχει διαγνωστεί, αν και ο Γκρίνγουελ δεν «γλεντάει» τη γλώσσα με τον ίδιο τρόπο που το κάνει η Γουλφ· δεν έχει την ίδια παιγνιώδη διάθεση, ενώ σε σύγκριση με το δικό της σφιχτό, πληθωρικά ποιητικό ύφος, ο λυρισμός του φαντάζει σχεδόν γυμνός. Ωστόσο, κάτι που έχει πει η Ελίζαμπεθ Χάρντγουικ σε σχέση με την ανάγνωση των Κυμάτων της Γουλφ –«Με συγκίνησε τρομερά αυτό το μυθιστόρημα όταν το διάβασα προσφάτως, και παρ’ όλα αυτά δεν μπορώ να σκεφτώ και να πω τίποτε σχετικό παρά μόνο ότι είναι υπέροχο. … Το μόνο που μπορείς να λες ξανά και ξανά είναι ότι ήταν πολύ καλό, πολύ όμορφο και πως όσο το διάβαζες ήσουν ευτυχής»– περικλείει και τη δική μου παρόμοια εμπειρία με την ανάγνωση του Γκρίνγουελ. Μερικές από τις πιο συγκινητικές και όμορφες σκηνές του βιβλίου δεν έχουν καμία σχέση με τη σεξουαλική ταυτότητα ή την ομοφυλοφιλική επιθυμία, αλλά περιλαμβάνουν εξαιρετικές παρατηρήσεις για άλλα ευάλωτα πλάσματα που η κατάστασή τους άγγιξε την καρδιά του αφηγητή. Το Αυτό που σου ανήκει περιλαμβάνει ένα κεφάλαιο όπου περιγράφεται η συνάντησή του στο τρένο, στο ίδιο κουπέ, με ένα χαριτωμένο αγοράκι από τη Βουλγαρία. Καθώς σκέφτεται πόσο μεγάλη εντύπωση του έχει κάνει το παιδί, ο αφηγητής λέει πως «Ένιωθα σαν να έβλεπα τον Μίτκο μικρό, προτού γίνει αυτό που ήταν τώρα πια». Αυτή η σκέψη με τη σειρά της πυροδοτεί το στενόχωρο σχόλιο ότι «όποιο μέλλον κι αν φανταζόμουν για λογαριασμό του, μου έφερνε θλίψη». Γιατί καθώς παραείναι εύκολο να φανταστεί για το παιδί μια ζωή ζοφερή όσο του Μίτκο –εφόσον παραμείνει στη «θνήσκουσα» Βουλγαρία, «όπου δεν υπάρχει μέλλον, όπως μου λένε και μου ξαναλένε οι μαθητές μου» και «μόνο οι εγκληματίες επιβιώνουν»–, όταν τον φαντάζεται να δραπετεύει προς έναν καλύτερο κόσμο με ευτυχέστερες προοπτικές, προκύπτει η «αφόρητη για μένα σκέψη, το τι θα μπορούσε να είχε γίνει ο Μίτκο». Σε άλλο σημείο του βιβλίου, μέσα σε ένα πολύ γεμάτο λεωφορείο, ο αφηγητής αισθάνεται όλο και μεγαλύτερη ανησυχία για τη μοίρα μιας εγκλωβισμένης μύγας που κινδυνεύει να συνθλιβεί: «Ήταν γελοίο να με νοιάζει τόσο πολύ, το ήξερα, μια μύγα ήταν, γιατί να έχει σημασία· αλλά είχε», και εν πάση περιπτώσει, αναρωτιέται, «γιατί να πρόκειται για ζήτημα κλίμακας;». Μεταξύ των πλασμάτων που ζουν στη Σόφια υπάρχουν και πολλά θλιβερά, παραμελημένα αδέσποτα σκυλιά, και στη θαυμάσια ιστορία με την οποία κλείνει η Καθαρότητα, το «An Evening Out» («Βραδινή έξοδος») –μια ιστορία απροσδόκητη στην έκβασή της ακριβώς στον ίδιο βαθμό που είναι προβλέψιμες οι πορνογραφικές ιστορίες– ο αφηγητής, θορυβημένος από την ίδια του τη συμπεριφορά κατά την έξοδό του για ποτά, λίγο νωρίτερα, με πρώην μαθητές του, μοιράζεται μια στιγμή τρυφερής επικοινωνίας και αμοιβαίας παρηγοριάς με ένα άθλιο, γέρικο θηλυκό αδέσποτο σκυλί, στο οποίο προσφέρει στέγη για τη νύχτα. Όλες αυτές οι σκηνές αποπνέουν καλοσύνη και, για μένα, η ανάγνωσή τους ήταν βάλσαμο. Η συμπόνια, αυτή η υπέρτατη αρετή για οποιονδήποτε συγγραφέα μυθοπλασίας, αποτελεί τη βασική πηγή της δύναμης του Γκρίνγουελ. Τι λογής μυθοπλασία μάς ταιριάζει σήμερα; Σε μια εποχή ατέρμονων παγκόσμιων κρίσεων και διογκούμενης απελπισίας, αγωνίας για το κλίμα και αγωνίας για την δημοκρατία, την οδύνη που προκαλεί ο τραμπισμός και η πανδημία, μια εποχή που ο πανταχού παρών φόβος μοιάζει να παγιώνεται, που στη θέση του μέλλοντος, στη θέση της φωτισμένης προόδου βρίσκεται το χάος και το σκοτάδι – τι ιστορίες θέλουμε να γράφουμε και τι ιστορίες να διαβάζουμε; Ο Καρλ Όβε Κνάουσγκαρντ, ένας άλλος συγγραφέας με εμμονή στο θέμα της ντροπής και της ακραίας εξομολόγησης, έχει πει πως κάποια στιγμή η μόνη λογοτεχνία που μοιάζει να έχει νόημα είναι εκείνη που αποτελείται από μια και μόνο φωνή, τη φωνή της δικής σου προσωπικότητας, από μια ζωή, ένα πρόσωπο, ένα βλέμμα που μπορείς να συναντήσεις. Γιατί τι άλλο είναι το έργο τέχνης εκτός από το βλέμμα ενός άλλου ανθρώπου;». Ήμουν ευτυχής διαβάζοντας τον Γκρίνγουελ. Οι καλοφτιαγμένες του προτάσεις, η αυθεντικότητα της φωνής, η διαύγεια και η βαθιά ανθρωπιά του βλέμματός του – όλα αυτά στάθηκαν για μένα παρήγορα και αναζωογονητικά, όπως συμβαίνει συνήθως με την καλή λογοτεχνία. Φτάνοντας στο τέλος της Καθαρότητας σκεφτόμουν ήδη το επόμενο έργο του Γκρίνγουελ, ξέροντας ότι θα διαβάσω ό,τι κι αν γράψει. Αλλά όταν σήκωσα τα μάτια μου από το βιβλίο, ο Ντόναλντ Τραμπ παρέμενε ακόμα πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2021 — Μετάφραση: Μαργαρίτα Ζαχαριάδου Σημ. ARB: Το άρθρο είχε δημοσιευθεί στην New York Review of Books, 11 Ιουνίου 2020, όταν ακόμη πρόεδρος των ΗΠΑ ήταν ο Τραμπ.

Σύνδεση