Η ηθική αποτοξίνωση της Ευρώπης

Αν θεωρήσουμε την Ευρώπη ως έναν ενιαίο πνευματικό οργανισμό –και τα δύο χιλιάδες χρόνια κοινά οικοδομημένου πολιτισμού μάς δίνουν αυτό το δικαίωμα–, τότε δεν μπορούμε παρά να αναγνωρίσουμε ότι ο οργανισμός αυτός έχει προσβληθεί στην παρούσα φάση από μια ψυχική διαταραχή βαριάς μορφής. Σε όλα ή σχεδόν σε όλα τα έθνη εμφανίζονται τα ίδια συμπτώματα ισχυρής και ραγδαία αυξανόμενης αψιθυμίας, σε συνδυασμό με μεγάλη ηθική κόπωση. Ένα έλλειμμα αισιοδοξίας, μια δυσπιστία, που ξεπηδάει από το πουθενά, η οποία πυροδοτείται με την πιο ασήμαντη αφορμή, εκείνη η χαρακτηριστική νευρικότητα, η δυσθυμία, που προέρχεται από ένα αίσθημα γενικής ανασφάλειας. Οι άνθρωποι έχουν ανάγκη στο ψυχικό πεδίο, όπως και τα έθνη στο οικονομικό, από μια διαρκή και έντονη προσπάθεια για να διατηρήσουν την ισορροπία τους. Οι δυσάρεστες ειδήσεις γίνονται ευκολότερα πιστευτές από τις ελπιδοφόρες, ενώ τόσο τα άτομα όσο και τα κράτη δείχνουν προθυμία για αμοιβαίο μίσος περισσότερο από ό,τι σε παρελθούσες εποχές. Η αμοιβαία δυσπιστία αποδεικνύεται ασύγκριτα ισχυρότερη από την εμπιστοσύνη. Όλη η Ευρώπη βρίσκεται στο έλεος ενός λίβα που αποστεγνώνει κάθε ελεύθερη δημιουργική δύναμη, που καταπνίγει κάθε διάθεση, χωρίς να ευνοεί κάποια θετική δραστηριότητα, κατάσταση που τεντώνει επικίνδυνα τα νεύρα. Το ότι η τεταμένη αυτή ατμόσφαιρα αποτελεί σε τελευταία ανάλυση κατάλοιπο του πολέμου, τόσο στον οργανισμό του ατόμου όσο και σ’ εκείνον της κοινωνίας, είναι τόσο φανερή που δεν χρειάζεται κάποια ιδιαίτερη τεκμηρίωση. Τα χρόνια του πολέμου έχουν εθίσει τους ανθρώπους όλων των χωρών σε υψηλότερες και ισχυρότερες εντάσεις των αισθημάτων. Καθώς οι πόλεμοι δεν είναι δυνατόν να διεξάγονται με νηφαλιότητα και ψυχραιμία και δεν αποτελούν ψυχρή αποτύπωση αριθμών και διαθέσιμων μέσων, ήταν αναγκαία η καταβολή μιας γιγάντιας ποσότητας πάθους για να μπορεί να διεξαχθεί μέχρι τέλους μια τόσο φοβερή και μακρόχρονη επιχείρηση, σαν αυτή του τετραετούς Παγκόσμιου Πολέμου [1914-1918]. Ένα είδος «ντάμπινγκ», η διαρκής πυροδότηση των ενστίκτων του μίσους, της οργής, της πικρίας και αγανάκτησης ήταν απαραίτητη σε όλα τα κράτη, ώστε να μπορούν να πείθουν ξανά και ξανά τους πολίτες τους για την αναγκαιότητα καταβολής ακραίων αισθηματικών και ψυχικών δυνάμεων, καθώς, σύμφωνα με τη ρήση του Γκαίτε, ο ενθουσιασμός «δεν είναι αλίπαστα που μπορεί να συντηρήσει κανείς για χρόνια». Αντίθετα, είναι από τη φύση του μια σύντομη συναισθηματική κατάσταση, μια ψυχοδυναμική κορύφωση, και αυτή ακριβώς η βραχυβιότητα έπρεπε να εξουδετερωθεί, ώστε να αποκτήσουν τα συναισθήματα διάρκεια. Έτσι, σε όλες τις χώρες το μίσος για τον αντίπαλο τροφοδοτήθηκε και χειραγωγήθηκε αδιάκοπα και συστηματικά· στην ουσία εκατομμύρια αδιάφορων ανθρώπων εξαναγκάστηκαν σε μια έντονη κατανάλωση μίσους, πολύ μεγαλύτερη από ό,τι θα ήταν οργανικά φυσιολογικό γι’ αυτούς. Με τη σύναψη ειρήνης η υποχρέωση αυτή για μίσος μπήκε μονομιάς στη γωνία ως αχρείαστη. Όμως ο οργανισμός που έχει εθιστεί σε κάποιο ναρκωτικό δεν μπορεί ξαφνικά να το στερηθεί. Όπως το σώμα του ανθρώπου που έχει για χρόνια καταναλώσει σε μόνιμη βάση ναρκωτικά ή διεγερτικά δεν μπορεί απ’ τη μια στιγμή στην άλλη να προσαρμοστεί στην απουσία τους, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο και η ανάγκη για πολιτικές εντάσεις, για συλλογικό μίσος έχει διαποτίσει τα κύτταρα της γενιάς μας, που είναι πάντα έτοιμο να επανενεργοποιηθεί. Απλώς έχει διοχετευθεί προς άλλες κατευθύνσεις, το μίσος δεν στρέφεται πια κατά του εξωτερικού εχθρού της χώρας, αλλά κατευθύνεται από ένα σύστημα προς κάποιο άλλο, από κόμμα προς κόμμα, από τάξη προς τάξη, από φυλή προς φυλή, στην ουσία όμως οι μορφές του έχουν παραμείνει οι ίδιες: η ανάγκη να αντιπαρατίθεται κανείς εχθρικά ως μέλος κάποιας ομάδας προς άλλες ομάδες εξακολουθεί να επικρατεί στην Ευρώπη, και δεν μπορούμε παρά να φέρουμε στο μυαλό μας τον αρχαίο εκείνο θρύλο, σύμφωνα με τον οποίο οι σκιές των σκοτωμένων συνεχίζουν να χτυπιούνται μεταξύ τους στον αέρα πολύ μετά το τέλος της μάχης. Αυτή η ολέθρια κατάσταση της ανασφάλειας, του ψυχικού αναβρασμού, της δυσπιστίας και της αμοιβαίας εχθρότητας αντιμετωπίζεται όμως με το ίδιο αίσθημα οδύνης από όλους τους πνευματικούς ανθρώπους όλων των χωρών της Ευρώπης. Και το πρόβλημα προβάλλει επιτακτικό μπροστά μας: πώς θα μπορούσαμε άραγε να πετύχουμε την ηθική αποτοξίνωση του οργανισμού, με ποιον τρόπο θα μπορούσε η ψυχική κατάπτωση, που μαζί με την οικονομική βαραίνει τον Δυτικό μας Κόσμο –όπου η ψυχική επιτείνει την οικονομική και η οικονομική την ψυχική– να θεραπευθεί με συστηματική εποικοδομητική δράση. Με όσο θάρρος και αποφασιστικότητα κι αν εννοεί να αντιμετωπίζει αυτό το πρόβλημα, ο ακέραιος και ειλικρινής άνθρωπος είναι υποχρεωμένος να παραδεχθεί ότι είναι αδύνατον να ελπίζει κανείς σε μια ξαφνική ριζική μεταστροφή σε μια κατάσταση η οποία έχει διαποτίσει εκατομμύρια ψυχές. Στην περίπτωση των ψυχικών παθήσεων δεν υπάρχει η magna therapia sterilisans, η αστραπιαία και ολοσχερής θαυματουργή θεραπεία, αλλά, όπως σε κάθε περίπτωση χρόνιας δηλητηρίασης, μόνο μία βαθμιαία διαδικασία αποτοξίνωσης μπορεί να εφαρμοστεί, μια λογική και συστηματική απεξάρτηση από ένα δυσανάλογο ψυχικό τοξικό φορτίο. Δεν διαθέτουμε την πολυτέλεια να παραδινόμαστε σε φρούδες ελπίδες για μια ξαφνική μεταλλαγή, είμαστε ίσως υποχρεωμένοι –οδυνηρό να το λέμε και να το αποδεχόμαστε!– να παραιτηθούμε από μια ολοκληρωτική ίαση της δικής μας γενιάς, της γενιάς του πολέμου, και να κάνουμε ό,τι περνάει από το χέρι μας ώστε τουλάχιστον η επερχόμενη γενιά, αυτή που καλείται τώρα να οικοδομήσει πάνω στα χαλάσματα, να μην περιπέσει σ’ αυτή την πλαστή και ολέθρια νοοτροπία του μίσους, η οποία τόσο πολύ δηλητηρίασε τη δική μας. Διακηρύξεις, εκκλήσεις, διασκέψεις, συμμαχίες και εκδηλώσεις καλής θέλησης προς τους ανθρώπους τού σήμερα δεν αρκούν. Πρέπει να καταβληθεί σκληρή, προγραμματισμένη, συστηματική προσπάθεια ώστε να γίνει η ψυχή της νέας, της επερχόμενης γενιάς καθαρότερη, στερεότερη, φωτεινότερη και διαυγέστερη από ό,τι η δική μας, της οποίας τη φυσιογνωμία παραμόρφωσε ο πόλεμος με τα τρομακτικά χτυπήματά του. Εκείνο που πρέπει να έχουμε κατά νου δεν είναι το να συγκολλήσουμε τα συντρίμμια, αλλά το να δώσουμε καινούργια και γονιμότερη μορφή στο ακόμη αδιαμόρφωτο. Αυτή η διάπλαση μιας νέας γενιάς πρέπει φυσικά να ξεκινήσει από το σημείο της πνευματικής αφύπνισης, δηλαδή από το σχολείο, την περίοδο εκείνη της ζωής κατά την οποία η πνευματική υπόσταση τού υπό διαμόρφωση ανθρώπου προσφέρεται σαν εύπλαστος πηλός στο έμπειρο χέρι του δασκάλου. Σε όλα τα ζητήματα θα λαμβάνονται οι σωστές αποφάσεις, αν η νέα γενιά διαπαιδαγωγηθεί ταυτόχρονα σε όλες τις χώρες της Ευρώπης με τον σωστό τρόπο. Ωστόσο αυτή η νέα διαπαιδαγώγηση θα πρέπει να εκκινεί από μια διαφοροποιημένη αντίληψη της Ιστορίας, και συγκεκριμένα από τη θεμελιώδη ιδέα της υπερίσχυσης των κοινών σημείων ανάμεσα στους λαούς σε βάρος εκείνων που τους χωρίζουν. Η αντίληψη αυτή, που για μένα και για ορισμένους άλλους είναι απολύτως αναγκαία, επισκιαζόταν μέχρι τώρα μόνιμα από την καθαρά πολιτική και εθνικοπολιτική αντίληψη της Ιστορίας. Το παιδί μάθαινε να αγαπάει την πατρίδα του, πράγμα με το οποίο εμείς δεν διαφωνούμε, θα επιθυμούσαμε απλώς να διδάσκεται ταυτόχρονα στο παιδί η αγάπη για την κοινή πατρίδα μας την Ευρώπη και για τον κόσμο ολόκληρο, να μην αντιλαμβάνεται την έννοια πατρίδα σε ένα πλαίσιο εχθρότητας, αλλά σύμπνοιας και αδελφοσύνης με τις άλλες πατρίδες. Όμως αυτή η ευκταία αντίληψη συγκρούεται σε όλα τα έθνη με την παρουσίαση της Ιστορίας που διδάσκεται σε κάθε χώρα με το ίδιο ακριβώς πνεύμα, ότι δηλαδή πάντα και παντού ο εκάστοτε ιστορικός αντίπαλος της χώρας απεικονίζεται ως ο προαιώνιος εχθρός, ως εκείνος που έχει μόνιμα άδικο, ενώ η δική μας πατρίδα έχει πάντοτε το δίκιο με το μέρος της. Στα σχολικά βιβλία όλοι οι πόλεμοι παρουσιάζονται ως βίαια επιβεβλημένοι από τον αντίπαλο, ενώ εμείς συρόμασταν σ’ αυτούς αποκλειστικά για την υπεράσπιση της πάτριας γης. Ίσως –και σ’ αυτό δεν μπορεί να υπάρχει αντίρρηση– η πολιτική και η εθνική Ιστορία δεν μπορεί να γραφεί και να διδαχτεί διαφορετικά. Ίσως μάλιστα το είδος αυτό συγγραφής και διδασκαλίας της Ιστορίας εκφράζει μια ηθική ιδέα. Γιατί μόνο οι πρωτόγονοι λαοί είχαν τα κότσια να καυχιούνται ότι άρχιζαν έναν πόλεμο από καθαρή ευχαρίστηση. Και είναι χαρακτηριστικό ότι το είδος αυτό συγγραφής της Ιστορίας, που παρουσιάζει κάθε πόλεμο και κάθε κατάκτηση ως ενέργειες εξαναγκασμού, ξεκινά με τον πρώτο πνευματικό άνθρωπο, ο οποίος ήταν ταυτόχρονα πολεμιστής και αφηγητής του ίδιου του πολέμου του, δηλαδή με τον Ιούλιο Καίσαρα. Πρώτος ο σπουδαίος αυτός άνδρας αποφεύγει με κάποια δόση αιδημοσύνης να παραδεχθεί ότι κατέκτησε τη Γαλατία, τη Βρετανία και τη Γερμανία μόνο και μόνο για να αυξήσει την ισχύ της Ρώμης, αλλά και τη δική του. Αντίθετα επικαλείται συνεχώς προκλήσεις εκ μέρους διαφόρων βαρβαρικών φύλων, και ενώ επαίρεται για τις νίκες του δεν τολμάει να ομολογήσει ότι έφτασε μέχρι τις εσχατιές της Ευρώπης σπρωγμένος από τη δίψα για κατακτήσεις. Όσο περισσότερο σκεφτόμαστε με ηθικά κριτήρια, όσο περισσότερο αντιμετωπίζουμε τον πόλεμο, που γίνεται αποκλειστικά με σκοπό την κατάκτηση, ως κάτι το απάνθρωπο που αντιβαίνει στον ηθικό νόμο, και μόνο τον επιβεβλημένο από τα έξω, τον αμυντικό, ως δικαιολογημένο και συγγνωστό, τόσο περισσότερο θα είναι σε όλες τις χώρες υποχρεωμένοι οι δάσκαλοι και τα σχολικά βιβλία να παρουσιάζουν στο μάθημα της Ιστορίας κάθε πόλεμο που έχει διεξαχθεί ως πρόκληση από την πλευρά του αντιπάλου και το έθνος τους ως θύμα εξωτερικής επίθεσης. Η εθνική Ιστορία του κάθε έθνους είναι επομένως υποχρεωμένη, για να προκαλέσει ειλικρινή ενθουσιασμό στη νεολαία, να επιρρίπτει την ευθύνη σε κάποια γειτονική χώρα. Αυτό είναι ουσιαστικά αναπόφευκτο, και αν σήμερα διατυπώνεται σε συνέδρια το αίτημα να αφαιρεθούν από τα σχολικά βιβλία τουλάχιστον οι χονδροειδείς προσβολές και αιτιάσεις, ο ουσιαστικός πυρήνας του προβλήματος μένει ωστόσο άθικτος. Γιατί τότε μόνο θα είναι σε θέση ο νέος και παθιασμένος άνθρωπος να κατανοήσει και να εκτιμήσει δεόντως τον ηρωισμό των προγόνων του, όταν αντιμετωπίζει τον αγώνα τους ως αγώνα για το δίκιο και την εντιμότητα. Έτσι αποτελεί απόλυτη αναγκαιότητα για την πολιτική Ιστορία κάθε χώρας να μην μπορεί ποτέ να είναι αντικειμενική. Ας παραιτηθούμε λοιπόν από την ελπίδα να το αλλάξουμε αυτό κι ας χρησιμοποιήσουμε τις δυνάμεις μας για πραγματικά εφικτούς στόχους. Η πραγματική αλλαγή, την οποία εγώ θεωρώ πρόσφορη για την αποτοξίνωση του ηθικού πεδίου για τη νεολαία, θα έπρεπε να είναι πολύ ριζικότερη και βαθύτερη. Θα έπρεπε να επιφέρει έναν μετασχηματισμό του διδακτικού προγράμματος σε όλα τα κράτη και τις χώρες της πολιτικής και της μιλιταριστικής Ιστορίας σε Ιστορία του Πολιτισμού. Για υπερβολικά πολύ χρόνο η Ιστορία αποτελούσε απλώς μια απαρίθμηση πολεμικών συγκρούσεων, λες και οι στρατιωτικές επιδόσεις ήταν οι μοναδικές και οι μόνες ηρωικές κάθε χώρας, λες και αποτελούν αυτές την ουσιαστική συνεισφορά της συγκεκριμένης χώρας στην ανθρωπότητα κατά τις δύο ή τρεις χιλιετίες της πνευματικής μας ύπαρξης. Αν όμως δούμε τα πράγματα από μια υπερεθνική σκοπιά, μέσα από ένα πρίσμα οικουμενικό, αυτή η θεώρηση της Ιστορίας ως παράθεση πολέμων δεν είναι παρά ένας τεράστιος παραλογισμός. Λαοί κατατροπώνουν λαούς, στρατοί στρατούς, στρατηλάτες νικούν στρατηλάτες, πόλεις καταστρέφονται συθέμελα, χώρες γίνονται μεγάλες και μετά πάλι μικρές, αυτοκρατορίες διογκώνονται ή σβήνουν, πάντα όμως οι άλλες, οι άλλες πάντα, σε μια αδιάκοπη αλληλοδιαδοχή όλων αυτών, χωρίς την παραμικρή πρόοδο, χωρίς δημιουργική συνοχή. Παράλληλα με αυτή την Ιστορία υπάρχει όμως ευτυχώς και μια δεύτερη, αυτή της ανθρωπότητας: η ανάπτυξη του Πολιτισμού, οι μεγάλες εφευρέσεις, οι ανακαλύψεις, η πρόοδος των ηθών, των επιστημών, της τεχνολογίας. Και ενώ η Ιστορία των πολέμων ως σύνολο δεν αποτελεί παρά μια συνεχή παλινδρόμηση, η Ιστορία του Πολιτισμού έχει να επιδείξει μια ασυγκράτητη πορεία ανόδου, προς ένα όλο και υψηλότερο επίπεδο. Τη στιγμή που η Ιστορία των Πολέμων αναδεικνύει αυτό για το οποίο η μία χώρα είναι υπόλογη στην άλλη, το πώς φερ’ ειπείν η Γαλλία λεηλατεί τη Γερμανία και η Γερμανία τη Γαλλία, το πώς η Ελλάδα βλάπτει την Περσία ή η Περσία την Ελλάδα, τη στιγμή που πυροδοτεί στους απογόνους μίσος και μόνο μίσος και εκδικητική διάθεση, η άλλη, η Ιστορία του Πολιτισμού προβάλλει ό,τι θετικό και γόνιμο οφείλει ένα έθνος σε κάποιο άλλο, και καταρτίζει με τον τρόπο αυτόν το μεγαλειώδες αρχείο όλων των επιτευγμάτων και των ανακαλύψεων. Στην Ιστορία των Πολέμων οι λαοί εμφανίζονται αποκλειστικά ως εχθροί, στην Ιστορία του Πολιτισμού ως αδελφοί. Αυτή είναι που τους βοηθάει να αντιληφθούν το πώς γονιμοποιεί η μια χώρα την άλλη, το πώς η κάθε εφεύρεση έχει συμπληρωθεί από κάποιαν άλλη, πώς από τον ένα λαό διοχετεύονται, για να το πούμε έτσι, ρεύματα δημιουργικής βούλησης και πώς η κάθε συνεισφορά, σε αντίθεση με τα πολεμικά επιτεύγματα, ενισχύει το γενικό καλό. Η Ιστορία ως ιστορία πολέμων, όπως ακόμη και σήμερα εξακολουθεί σχεδόν αποκλειστικά να διδάσκεται, αναδεικνύει τον διαχρονικό τρόπο με τον οποίο η Ευρώπη αυτοκαταστρέφεται, ενώ η Ιστορία του Πολιτισμού, η οποία δεν αποτελεί δυστυχώς ακόμη και σήμερα, σε ικανοποιητικό βαθμό διδακτικό αντικείμενο στα σχολεία, μας μαθαίνει πώς οι λαοί της Ευρώπης, χάρη στις επιδόσεις της Ρώμης, της Ελλάδας, της Γαλλίας, της Γερμανίας, της Ιταλίας, της Αγγλίας, της Ισπανίας, της Ολλανδίας, των χωρών της Σκανδιναβίας, συνέθεσαν με το πέρασμα του χρόνου μια υπέροχη όσο και εύρωστη πνευματική εικόνα. Η Ιστορία των Πολέμων ωθεί τη νεολαία στον θαυμασμό για την ισχύ και τη βίαιη επιβολή, ενώ εκείνη του Πολιτισμού της διδάσκει τον θαυμασμό για το πνεύμα, η πρώτη αναδεικνύει τον πόλεμο, η δεύτερη την ειρήνη ως την ύψιστη κατάκτηση του ανθρώπου. Εξετάζοντας την πορεία της ανθρωπότητας μέσα από το πρίσμα της Ιστορίας του Πολιτισμού, ενισχύουμε υποσυνείδητα το πνεύμα της κοινότητας και το αίσθημα της αισιοδοξίας, γιατί αυτή είναι που εξασφαλίζει μια πρόοδο χωρίς τέλος, που οδηγεί σε μια όλο και υψηλότερη αρμονία. Αν λοιπόν θέλουμε να αντικαταστήσουμε το πνεύμα δυσπιστίας με εκείνο της εμπιστοσύνης, θα πρέπει να εισαγάγουμε στη διαπαιδαγώγηση των νέων την Ιστορία του Πολιτισμού, του πνεύματος, τουλάχιστον ως ισότιμη πλάι στη στρατιωτική και πολιτική. Η γενιά μας μάθαινε στο σχολείο περισσότερα για τον Ξέρξη και τον Δαρείο, για τον Καμβύση, για βαρβάρους, για ολότελα αδιάφορους σ’ εμάς βασιλείς από ό,τι για τον Ντα Βίντσι, τον Βόλτα, τον Φραγκλίνο, για τους Μονγκολφιέ και τον Γουτεμβέργιο. Ήμασταν υποχρεωμένοι να γνωρίζουμε απ’ έξω κι ανακατωτά ακόμη και για την πιο ασήμαντη μάχη, αλλά δεν υπήρχε ούτε αράδα στα σχολικά βιβλία για το ποιος κατασκεύασε τον πρώτο σιδηρόδρομο, ποιος εφηύρε τη νέα χημεία. Σκόπιμα κρατηθήκαμε στο σκοτάδι όσον αφορά τις πολιτισμικές επιδόσεις των γειτονικών μας λαών, ενώ γνωρίζαμε άριστα μόνο σε ποιες μάχες και με την καθοδήγηση ποιων στρατηγών συγκρουστήκαμε μαζί τους. Θεωρώ ότι εδώ είναι απαραίτητη μια μεταρρύθμιση, και πιστεύω ότι η σύγχρονη νεολαία μας θα ήταν απολύτως διατεθειμένη και έτοιμη για κάτι τέτοιο. Γιατί ενστικτωδώς, από το σπίτι, από τον δρόμο, από τις εφημερίδες είναι ενήμερη για τα θαύματα της τεχνολογίας και πρόθυμη να εκφράσει τον θαυμασμό της γι’ αυτά. Η εξιστόρηση παράτολμων εξερευνητικών αποστολών, του διάπλου των ωκεανών, των αποστολών στον Βόρειο Πόλο, οι πράξεις του ατομικού και του ηθικού ηρωισμού μπορούν να προκαλέσουν ενθουσιασμό στις τάξεις της το ίδιο καλά με τις αιματηρές περιγραφές μαχών. Και όσο η τεχνολογία θα προχωρά με άλματα, όχι μόνο ενισχύοντας το κύρος του έθνους, αλλά και θωρακίζοντας την ασφάλειά του, τόσο επιτακτικότερη θα γίνεται η ανάγκη να διαπαιδαγωγήσουμε έγκαιρα μια γενιά, η οποία θα τρέφει τον ίδιο απέραντο σεβασμό για τον εφευρέτη στο εργαστήριό του, για τον ιδιοφυή συντονιστή στο γραφείο του, για έναν Έντισον, έναν Μαρκόνι, έναν Άινσταϊν, μια γενιά που θα αντιμετωπίζει τον καλλιτέχνη και τον πνευματικό άνθρωπο ως το νέο πρότυπο της ψυχικής της ενέργειας, ακριβώς επειδή αυτοί είναι που εξασφαλίζουν για το έθνος τους την αγάπη και τον σεβασμό όλου του κόσμου και αυξάνουν το κύρος της γλώσσας του και των πνευματικών κατακτήσεών του. Αν η Ιστορία του Πολιτισμού αποτελούσε αντί της πολιτικής Ιστορίας τον βασικό κορμό της διαπαιδαγώγησης, θα υπήρχε για την επερχόμενη γενιά περισσότερος αμοιβαίος σεβασμός και λιγότερη δυσπιστία μεταξύ των εθνών, περισσότερη αγάπη για το πνεύμα και λιγότερη ροπή προς τη βία, και προπάντων θα ενδυναμωνόταν η τόσο αναγκαία εκείνη αισιοδοξία ότι μπορούμε με κοινή δράση να εξουδετερώσουμε στην Ευρώπη, ανεξάρτητα από την εθνική μας ταυτότητα, όλες τις οικονομικές, όλες τις κοινωνικές προστριβές και να διατηρήσουμε την κυριαρχία μας στη «μικρή αυτή χερσόνησο της Ασίας», όπως συνήθιζε να αποκαλεί την Ευρώπη ο Νίτσε. Δεν αρκεί όμως η διδασκαλία της Ιστορίας του Πολιτισμού ως κάτι το παρωχημένο και ιστορικό. Το δεύτερο αίτημα για μια πραγματική εγκαθίδρυση της ειρήνης στην Ευρώπη θα ήταν να βιώσει και η ίδια η νεολαία την Ιστορία αυτή. Γιατί τα βιβλία και τα σχολεία αποτελούν μέρος μόνο της ηθικής διαπαιδαγώγησης ενός ανθρώπου. Η ουσία αποκτάται μόνο μέσω του ανήσυχου βλέμματος, του ζωντανού αισθήματος. Όπως πρέπει ο μελλοντικός Ευρωπαίος πολίτης να γνωρίσει την πορεία της Ιστορίας στον χρόνο, έτσι είναι αναγκαίο να παρακολουθεί συνεχώς και τις σύγχρονες επιδόσεις των άλλων λαών, τη θετική, τη δημιουργική συνεισφορά τους, και μάλιστα με ιδία, άμεση αντίληψη. Αυτό έχει σήμερα μέχρι έναν ορισμένο βαθμό γίνει πραγματικότητα μέσω των ταξιδιών, όμως και πάλι με τρόπο ανεπαρκή, καθώς, πρώτον, το ταξίδι αναψυχής προσφέρει τη δυνατότητα μιας φευγαλέας και συνήθως παραμορφωμένης εικόνας και, δεύτερον, στους περισσότερους ανθρώπους η δυνατότητα αυτή προσφέρεται σε προχωρημένη ηλικία και όχι στην κρίσιμη νεαρή ηλικία. Είναι όμως εξαιρετικά σημαντικό και θα πρέπει να επιδιώκεται συστηματικά μέσω ιδιαιτέρων δράσεων η επαφή των νέων ανθρώπων όλων των χωρών με τις γειτονικές χώρες, γιατί μόνο στη νεαρή ηλικία είναι ορθάνοιχτη η ψυχή, πρόθυμη για μάθηση και συναίνεση, την ώρα που ο τριαντάχρονος, ο σαραντάχρονος άνθρωπος έχει αποκρυσταλλώσει σε κάποιον βαθμό τον τρόπο ζωής, κρίσης και σκέψης του, είναι συνήθως αρνητικός στη μεταβολή, πολύ απογοητευμένος για να ενθουσιαστεί με νέες ιδέες, με νέες γνωριμίες. Το επιτακτικότερο λοιπόν καθήκον θα ήταν να φέρουμε σε επαφή τη νεολαία με τη νεολαία, και μάλιστα όχι σε μια εξωτερική, επιδερμική απλώς επαφή, αλλά σε μια πραγματικά δημιουργική, που να χαρακτηρίζεται από κοινή δουλειά και αληθινή συντροφικότητα. Ένα μέρος αυτού του έργου θα μπορούσε να συντελείται στα πανεπιστήμια. Εδώ υπάρχει ένα σημείο στο οποίο θα ήθελα να επιμείνω. Θεωρώ ότι από καιρό θα έπρεπε να υπάρχει μια συμφωνία μεταξύ κρατών και πανεπιστημίων, η οποία θα προέβλεπε διεθνώς την αναγνώριση στον σπουδαστή ενός εξαμήνου ή ενός έτους σε ένα πανεπιστήμιο του εξωτερικού. Η δυνατότητα αυτή εξακολουθεί και σήμερα να μην υφίσταται μεταξύ των περισσοτέρων χωρών, αφού, για παράδειγμα, ένας Γερμανός που επιθυμεί να φοιτήσει για μισό ή για έναν χρόνο σε ένα ιταλικό πανεπιστήμιο, όπου τόσα θα είχε ως άνθρωπος να κερδίσει, είναι υποχρεωμένος να αντιμετωπίσει το χρονικό αυτό διάστημα ως χαμένο, καθώς δεν του αναγνωρίζεται στη χώρα του ως έτος σπουδών. Το καθεστώς αυτό φράζει τον δρόμο σε αμέτρητους νέους ανθρώπους και ιδίως στους καλύτερους και φιλομαθέστερους, σ’ εκείνους ακριβώς που αντιπαραβάλλουν τις διδακτικές μεθόδους του τόπου τους με εκείνες των άλλων χωρών, που θέλουν να μάθουν σε βάθος μια ξένη γλώσσα και να έρθουν σε επαφή με ένα άλλον κόσμο, με άλλες νοοτροπίες και μεθόδους. Και οι συνέπειες της τροχοπέδης αυτής δεν είναι ίσως στη συνέχεια δυνατόν να εξουδετερωθούν, καθώς μετά την ολοκλήρωση των σπουδών ακολουθεί για όλους σχεδόν τους νέους ανθρώπους επιτακτική η ανάγκη της άμεσης άσκησης επαγγέλματος. Ελάχιστοι είναι εκείνοι που έχουν τη δυνατότητα να προσθέσουν στις σπουδές τους έναν χρόνο στο εξωτερικό, οπότε τέχνες και επιστήμες αναπτύσσονται στο στενό εθνικό τους πλαίσιο, χωρίς να διεισδύουν με τρόπο δημιουργικό και ωφέλιμο στο πνεύμα μιας νέας γενιάς. Δεν θα έπρεπε όμως να αφορά μόνο τα πανεπιστήμια μια τέτοια ανταλλαγή μεταξύ των χωρών, αλλά ίσως να χρησιμοποιούνται ήδη από το λύκειο οι διακοπές, για να διευρυνθεί, μέσω υποτροφιών ή ανταλλαγών, η εικόνα που έχουν νέοι και φιλομαθείς άνθρωποι για τον κόσμο. Σκέφτομαι ότι θα ήταν ιδιαίτερα ωφέλιμο, αν σε κάθε σχολείο μέσης εκπαίδευσης της Ιταλίας, της Γερμανίας, της Γαλλίας, της Ισπανίας αποφασιζόταν να στέλνεται στις διακοπές κάθε χρόνο ένας ικανός και ταλαντούχος μαθητής στο εξωτερικό, εφόσον φυσικά θα υπήρχε μια συμφωνία ανάμεσα στα κράτη, η οποία θα θέσπιζε για τον επίλεκτο αυτόν νέο απαλλαγή από τα έξοδα μετακίνησης με το τρένο στην εκάστοτε χώρα υποδοχής, και ανάμεσα στις οικογένειες των μαθητών για ανταλλαγή φιλοξενίας, ώστε να μπορούν να απολαμβάνουν το ευεργέτημα αυτό και άποροι μαθητές. Με τον τρόπο αυτό θα διαπλάθονταν ταυτόχρονα σε όλες τις χώρες μια ανοιχτόμυαλη και απροκατάληπτη γενιά, μια ελίτ, η οποία θα γνωρίζει από πρώτο χέρι τις ξένες γλώσσες, τα ξένα ήθη, τις ξένες χώρες, ένα είδος γενικού επιτελείου του στρατού του πνεύματος, που θα προοριζόταν να κατακτήσει το μέλλον. Θα ήταν το ξεκίνημα μιας ισχυρής τροφοδότησης με αίμα των αγγείων της διανόησης, του εμπλουτισμού των σπουδών. Και θα ήταν ευεργετικό για κάθε χώρα να διαθέτει στη δημόσια διοίκησή της, στο εμπόριο, στα πανεπιστήμιά της έναν τέτοιο θησαυρό ανθρώπων, οι οποίοι θα έχουν αποκτήσει σε νεαρή ήδη ηλικία αυτό το συναδελφικό και δημιουργικό δέσιμο με τους ομολόγους τους των άλλων χωρών. Από την ελίτ αυτή, από αυτή την ομάδα των φίλων από όλα τα έθνη, θα εκπορευόταν τότε σε κάθε χώρα η γνώση για την άλλη χώρα, οι άνθρωποι αυτοί θα ήταν οι εντεταλμένοι φορείς της σύγκλισης, της συναίνεσης, οι κήρυκες της συνεννόησης και κατά συνέπεια οι πολέμιοι της τυφλής εκείνης καχυποψίας μεταξύ των εθνών, την οποία εμείς θεωρούμε σε μεγαλύτερο βαθμό ολέθρια από κάθε πρόσκαιρη πολεμική εχθροπραξία. Από τη στιγμή που θα επιτευχθεί ένα τέτοιο πνεύμα κοινότητας, μια τέτοια ομοψυχία, με την οποία θα διαπλαστεί μια νέα γενιά, που θα έχει διαπαιδαγωγηθεί με γνώμονα τον σεβασμό στη συνεισφορά όλων των λαών στο ευρωπαϊκό οικοδόμημα, από τη στιγμή που θα έχει διαμορφωθεί σε όλες τις χώρες ένα πλατύ ρεύμα ανθρώπων με εθνικό και συγχρόνως ευρωπαϊκό προσανατολισμό, τότε θα είμαστε σε θέση να εγκαθιδρύσουμε νέους, υψηλότερους θεσμούς. Φερ’ ειπείν μια ευρωπαϊκή Ακαδημία, ένα ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο, που θα εδρεύει εναλλάξ πότε στη μία, πότε στην άλλη πρωτεύουσα, μια Ακαδημία, που θα έχει υπό τη σκέπη της τις Ακαδημίες των επιμέρους χωρών, ένα ύπατο όργανο, το οποίο θα προωθεί ειρηνικά και φιλικά κάθε προσπάθεια προσέγγισης μεταξύ των χωρών, που θα εξουδετερώνει κάθε παρεξήγηση. Συγκεκριμένες απόπειρες αυτού του τύπου έχουν ήδη δοκιμαστεί στο πλαίσιο της Κοινωνίας των Εθνών. Όμως, δύσκαμπτος στη λειτουργία του και υπερβολικά υποταγμένος στη διπλωματία, ο οργανισμός αυτός, στερημένος από νέους ανθρώπους, αιχμάλωτος ενός στείρου ακαδημαϊσμού, δεν έχει καταφέρει μέχρι στιγμής να υπηρετήσει επάξια τη ζωτική αυτή αποστολή, ενισχύει μάλλον παρά περιορίζει την ατμόσφαιρα δυσπιστίας. Στις τάξεις του το πολιτικό στοιχείο εξακολουθεί να υπερισχύει του πολιτισμικού, και καθώς η πολιτική είναι ανέκαθεν θεμελιωμένη πάνω σε προστριβές και εντάσεις, είναι αναγκαίο για την εξυγίανση της Ευρώπης να διαθέσουμε όλες μας τις δυνάμεις στην προσπάθεια προσέγγισης των εθνικών νοοτροπιών και αντιλήψεων όλο και περισσότερο στο πεδίο των πολιτισμικών διεργασιών και επιτευγμάτων. Εκεί όπου μας ενώνουν αληθινοί δεσμοί, πάνω σ’ αυτό κυρίως το έδαφος μπορούμε όλοι εμείς, όλα τα έθνη, όλες οι φυλές και τάξεις, να εναποθέσουμε τις ελπίδες μας για μια α-πολιτική, μια υπερ-πολιτική συναίνεση. Γι’ αυτό και θεωρώ εξαιρετικά σημαντικό να πραγματοποιηθεί η πολιτισμική ένωση της Ευρώπης πριν από την πολιτική, τη στρατιωτική, την οικονομική, που και αυτή εξακολουθεί να συναντά ακόμη και σήμερα ισχυρές αντιδράσεις. Ανεκτίμητα ωφέλιμο για μια τέτοια προσέγγιση θα μπορούσε να είναι ένα κοινό ευρωπαϊκό όργανο, ένα περιοδικό ή ακόμη καλύτερα μια ημερήσια εφημερίδα, η οποία θα εκδίδεται με το ίδιο περιεχόμενο σε όλες τις γλώσσες της Ευρώπης και θα έχει ως στόχο της να αποκλείει από το λεξιλόγιό της κάθε λέξη που ενισχύει την παρεξήγηση και να προωθεί κάθε δυνατότητα που θα ευνοεί τους δεσμούς και τη συνεννόηση μεταξύ των λαών. Εν ολίγοις μια θετική, αισιόδοξη, δημιουργική εφημερίδα ή ένα ανάλογο περιοδικό, που θα δείχνει στη νεολαία όλων των χωρών ότι υπάρχει ένα κρυφό καθήκον, ένα έργο, στο οποίο μπορεί να συνεισφέρει, εντείνοντας την πνευματική της δράση μέσα στη χώρα της, στο έθνος της. Σ’ αυτό το πεδίο, το πολιτισμικό, πρέπει να στρέψουμε την ενέργειά μας και να μετατρέψουμε τη διαμάχη των εθνών, μέχρι να την εξαλείψουμε ολοκληρωτικά, σε συνεργασία, να κάνουμε μέσω της άμιλλας το δυναμικό του κάθε έθνους καρποφόρο για χάρη του κοινού στόχου και με τον τρόπο αυτό να ενισχύσουμε στη νέα, την επερχόμενη γενιά την πίστη της στον κόσμο, την πίστη της στο μέλλον, με τρόπο πολύ αποτελεσματικότερο από εκείνον της γενιάς του πολέμου. Καθώς λοιπόν η ηθική αποτοξίνωση της Ευρώπης αποτελεί μια μακρόχρονη θεραπεία, που θα πρέπει να συντελεστεί με ιδιαίτερη φροντίδα και αγάπη, η οριστική ίαση είναι κάτι που εμείς πιθανότατα δεν θα προλάβουμε να γνωρίσουμε. Το αποτέλεσμα των προσπαθειών μας αυτών δεν θα το απολαύσει η δική μας δοκιμασμένη στις κακουχίες των καιρών γενιά, αλλά η επόμενη, η καινούργια νεολαία, η οποία θα θεωρεί την Ευρώπη, παράλληλα με την ιδιαίτερή της πατρίδα, κοινή πατρίδα της καρδιάς. Αυτό όμως δεν σημαίνει επ’ ουδενί ότι δικαιούμαστε να μένουμε αδρανείς και να μεταθέτουμε αυτό το διαφωτιστικό, το διαπλαστικό έργο στους ώμους των επόμενων. Πολλά και ουσιώδη είναι δυνατόν να γίνουν και μέσα στη δική μας γενιά, και πάνω απ’ όλα τούτο: να εμποδίσουμε την περαιτέρω διασπορά του δηλητηρίου του μίσους, να καταπνίξουμε τυχόν νέες ψυχικές διαδικασίες ανάφλεξης, που θα έθεταν σε κίνδυνο το επίπονο αναμορφωτικό έργο. Ταυτόχρονα, καθώς θα επιδιώκουμε να αποδυναμώσουμε και βαθμιαία να εξαλείψουμε τα στοιχεία του μίσους, που ο πόλεμος έχει ενσταλάξει στο αίμα των λαών, πρέπει να κάνουμε το παν για να διακόψουμε την εκ νέου τροφοδότηση των στοιχείων αυτών από την πολιτική. Ως προς αυτό μας περιμένει ένα ιδιαίτερα σημαντικό καθήκον. Η εμπειρία μάς έχει διδάξει ότι το μίσος μεταξύ εθνών, φυλών και κοινωνικών τάξεων, μεταξύ μεμονωμένων ομάδων ανθρώπων σπάνια δημιουργείται από μέσα, αλλά συνήθως από εξωτερική μόλυνση ή υποδαύλιση. Και το δραστικότερο μέσο για την υποδαύλιση αυτού του μίσους είναι τα κοινά ψεύδη, αυτά που διαδίδονται από τα έντυπα. Βιώνουμε μέχρι και σήμερα το θλιβερό φαινόμενο ότι μόνο η τιμή του μεμονωμένου ατόμου, η τιμή μιας επιχείρησης, η τιμή ομάδων ανθρώπων και εταιρειών, προστατεύονται από τους κρατικούς νόμους ενάντια στη συκοφάντηση και το ψεύδος, ότι δηλαδή κάθε ψευδής ισχυρισμός κατά κάποιου ατόμου, κάποιας επιχείρησης, κάποιου νομικού προσώπου μπορεί να επανορθωθεί άμεσα με μια μήνυση, μια διόρθωση και να τιμωρηθεί δεόντως. Αντίθετα, η τιμή ολόκληρων εθνών παραμένει κατά τρόπο παράδοξο εντελώς απροστάτευτη. Αν σε κάποια χώρα δημοσιευτεί στον Τύπο μια ολοφάνερα λανθασμένη, σκόπιμα ψευδής ή συκοφαντική για κάποια άλλα έθνη είδηση ή δουν το φως της δημοσιότητας χονδροειδείς, προσβλητικοί για την τιμή κάποιου άλλου λαού υπαινιγμοί, δεν υπάρχει μέχρι και σήμερα κανενός είδους νομική δυνατότητα εξαναγκασμού των εντύπων αυτών σε ανάκληση των δημοσιευμάτων τους. Τη στιγμή λοιπόν που η τιμή του ατόμου διαθέτει τα όπλα για την υπεράσπιση του εαυτού της, η τιμή ολόκληρων εθνών, ολόκληρων λαών είναι πέρα για πέρα ανίσχυρη και απροστάτευτη. Θα έπρεπε επομένως να ιδρυθεί επιτέλους ένα διεθνές και υπερεθνικό όργανο, το οποίο θα έχει ως αποστολή του να διαψεύδει κάθε εσφαλμένο ισχυρισμό, κάθε ψευδή κατηγορία χώρας εναντίον άλλης χώρας, ενώ οι εφημερίδες και τα περιοδικά σε κάθε χώρα θα έπρεπε να αναλάβουν την υποχρέωση ή να υποχρεωθούν από το κράτος να δημοσιεύσουν πάραυτα την επανορθωτική δήλωση. Αν διαθέταμε ένα όργανο του είδους αυτού, αν είχαμε μια ενιαία συμφωνία όλων των χωρών της Ευρώπης, η οποία θα ρύθμιζε τα της λειτουργίας αυτού του θεσμού, που θα εξουδετέρωνε με αποφασιστικότητα κάθε ψέμα, προτού αυτό διαδοθεί, τότε θα υπήρχε σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες απείρως λιγότερη καχυποψία και λιγότερο μίσος για τα γειτονικά κράτη. Η λανθάνουσα ανάγκη για μίσος, που εξακολουθεί να ενυπάρχει με τρόπο ολέθριο στις συνειδήσεις της δικής μας γενιάς, δεν θα έβρισκε πλέον τροφή και η όλη ατμόσφαιρα θα καθάριζε σε μεγάλο βαθμό. Για να προλάβω εκ των προτέρων μια παρεξήγηση, θα ήθελα να τονίσω ότι με όλα αυτά δεν εννοώ ούτε στο ελάχιστο να πληγεί η πολιτική αντιπαράθεση ιδεών και απόψεων, η ελεύθερη από προκαταλήψεις συζήτηση ανάμεσα στις χώρες, η ανεμπόδιστη έκφραση γνώμης στο εσωτερικό ενός έθνους. Εκείνο που θα πρέπει να προωθηθεί είναι η ανάπτυξη της γόνιμης πολιτικής σύγκρουσης προς ένα υψηλότερο επίπεδο, ώστε αυτή να μην στηρίζεται ποτέ σε αναληθείς και εμπρηστικές ειδήσεις. Γιατί πιστεύω ότι η εθνική πολιτική πρέπει να μπορεί να ασκείται στο εσωτερικό της Ευρώπης χωρίς ύβρεις και κυρίως χωρίς ασύστολες συκοφαντίες. Ένας τέτοιος υπερεθνικός θεσμός, στον οποίο θα δινόταν η δυνατότητα επανόρθωσης όλων των πολιτικών ψευδών στους κόλπους της Ευρώπης, θα ήταν κατά τη γνώμη μου εύκολο να συσταθεί: θα αρκούσαν έξι ή δώδεκα άνδρες αναγνωρισμένου κύρους και φήμης, στους οποίους θα μπορούσαν να αποταθούν σε κάθε ξεχωριστή περίπτωση τα προσβεβλημένα ή συκοφαντημένα πρόσωπα ή έθνη, και των οποίων η ομόφωνη ή κατά πλειοψηφία απόφαση θα μπορούσε να επιβάλλει με τρόπο δεσμευτικό την άμεση επανόρθωση. Ένα όργανο του είδους αυτού δεν θα έβλαπτε κανένα από τα ευρωπαϊκά έθνη. Αντίθετα θα ήταν επωφελές για όλους, ενώ συγχρόνως θα αναβάθμιζε την αξιοπιστία των εφημερίδων στα μάτια των αναγνωστών τους, χωρίς ωστόσο να θέτει περιορισμούς στην ύλη ή στην επιρροή αυτών των τελευταίων στο κοινό, αφού ο κάθε πολίτης σε όλες τις χώρες θα γνώριζε ότι κάθε είδηση που διαβάζει για κάποια γειτονική χώρα, μπορεί να τη θεωρεί αληθινή και αξιόπιστη και ότι κάθε ψέμα θα αποκαλύπτεται. Αν με τον τρόπο αυτόν όλοι οι λαοί καταπολεμούσαν ενιαία το πλέον επικίνδυνο λόγω της εμβελείας του ψεύδος, δηλαδή το έντυπο ψεύδος, τότε το μίσος θα έβρισκε λιγότερη τροφή, η εμπιστοσύνη θα αυξανόταν, ενώ εκείνοι που γράφουν, οι εφημερίδες και τα περιοδικά, θα οδηγούνταν προς ένα υψηλότερο ήθος και θα αναλάμβαναν έτσι την τόσο αναγκαία ειρηνευτική αποστολή. Και έτσι πάντως, θα είχε εκπληρωθεί μόνο το αρνητικό μέρος του ηθοπλαστικού καθήκοντός μας, η εξάλειψη του ψεύδους. Εμείς όμως, που θέτουμε ως ύψιστο ηθικό στόχο το ιδανικό της ομοψυχίας μεταξύ των εθνών με ταυτόχρονη διατήρηση της ιδιαιτερότητας του καθενός από αυτά, θεωρούμε ότι έχουμε εκτός αυτού και την υποχρέωση να προσφέρουμε στη νέα γενιά, μέσα από άοκνη δραστηριότητα στο πλαίσιο της δικαιοσύνης, ένα φωτεινό παράδειγμα. Η αποφυγή κάθε λέξης που θα μπορούσε να ενισχύσει τη δυσπιστία μεταξύ των εθνών, η αποκάθαρση των λεγομένων ή των γραφομένων μας από φράσεις που θα μπορούσαν να μειώσουν την τιμή, το κύρος ή και απλώς τη ματαιοδοξία ενός γειτονικού έθνους, αποτελεί για μας αυτονόητη αρχή. Έχουμε όμως ταυτόχρονα και το θετικό καθήκον να εκμεταλλευόμαστε κάθε ευκαιρία για να εξάρουμε στο εσωτερικό της χώρας μας, αλλά και ενώπιον ολόκληρου του κόσμου, τα επιτεύγματα των αδελφών χωρών, να πείθουμε τη νεολαία ότι η γενιά ακριβώς εκείνη που καλλιέργησε το φοβερότερο μίσος έχει μάθει τώρα να μισεί το μίσος, καθώς αυτό είναι ανασχετικό της πολιτισμικής ανάπτυξης και των δημιουργικών δυνάμεων της ανθρωπότητας. Εμείς, οι συγγραφείς, οι καλλιτέχνες, οι μουσικοί, όλοι οι άνθρωποι του πνεύματος, θα πρέπει με τη στάση μας να αποτελέσουμε στα μάτια των νέων το παράδειγμα για το ότι κάθε πνευματική συνεισφορά σε κάθε χώρα σημαίνει και συντροφικότητα με τους ομοφρονούντες, με αυτούς που έχουν τους ίδιους στόχους σε όλες τις χώρες και όλα τα έθνη· και ότι το αίσθημα θαυμασμού μας για κάθε θετική επίδοση δεν επιτρέπεται να προσκρούει σε γλώσσες και σύνορα, σε κλειστές πόρτες. Εμείς οι παλαιότεροι οφείλουμε να δείξουμε ότι ο θαυμασμός δεν μειώνει, αλλά αντίθετα γιγαντώνει την εσωτερική δύναμη και ότι μόνο σε εκείνον που ξέρει να καλλιεργεί μέσα του τον ενθουσιασμό δωρίζεται μια συνεχώς ανανεούμενη πνευματική νιότη. Όσο περισσότερο θα στρεφόμαστε προς το πνεύμα, τόσο ευρύτερες θα είναι οι εκτάσεις της ζωής που θα είμαστε σε θέση να εποπτεύουμε με βλέμμα αγάπης. Και μπορεί μεν εμείς να μην αξιωθούμε να αντικρίσουμε κάποια στιγμή έναν ανέφελο ουρανό ενότητας και σύμπνοιας, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν θα διαθέσουμε για αυτό το αόρατο ακόμη ιδανικό όλες μας τις δυνάμεις, ότι δεν θα αφιερώσουμε όλο το πάθος μας για να βιώσει η επόμενη γενιά όλων των εθνών ως δεύτερη πατρίδα της μια Ευρώπη αποτοξινωμένη από κάθε μίσος και κάθε καχυποψία. Και τότε θα μπορεί η γενιά αυτή να γελάει με όλη την παραφροσύνη που οδήγησε τα βήματα της δικής μας γενιάς, με τα λάθη μας, με την αμοιβαία δυσπιστία μας! Ας μην της δώσουμε όμως το δικαίωμα να μας κατηγορήσει πως δεν κάναμε ό,τι περνούσε από το χέρι μας, ώστε να επικρατήσει και πάλι η δικαιοσύνη και να αποδοθεί και πάλι στη λογική ο αιώνια δημιουργικός της λόγος! — Μετάφραση: Δημήτρης Δημοκίδης Σημ. ARB: Η παραπάνω διάλεξη του Στέφαν Τσβάιχ περιλαμβάνεταιστα: 1. Begegnungen mit Menschen, Büchern, Städten [Herbert Reichner Verlag, Wien-Leipzig-Zürich, 1937], No. 24, pp. 234-248. 2. Menschen und Schicksale. Aufsätze und Vorträge aus den Jahren 1902-1942 [Fischer Taschenbuch Verlag, Frankfurt am Main, 1994], No. 4, pp. 40-56. 3. Zeiten und Schicksale. Aufsätze und Vorträge aus den Jahren 1902-1942 [S. Fischer Verlag, Frankfurt am Main, 1990], No. 4, pp. 40-56. Δημοσίευση αποσπάσματος της διάλεξης: “Der geistige Aufbau der neuen Generation” [Aus dem Vortrag “Die moralische Entgiftung Europas”] στο Neue Freie Presse [Wien], 20 November 1932, p. 3.

Η ηθική αποτοξίνωση της Ευρώπης

Σύνδεση