Τυραννική μέριμνα

Νικολάου Κ. Κασομούλη, αγωνιστού του Εικοσιένα, Μακεδόνος, Ενθυμήματα Στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων 1821-1833, τόμοι τρεις. Προτάσσεται Ιστορία του Αρματωλισμού. Εισαγωγή και σημειώσεις υπό Γιάννη Βλαχογιάννη. Χορηγεία Παγκείου Επιτροπής, 1939, 1940, 1942. Ο πρώτος διευθυντής των Γενικών Αρχείων του Κράτους υπήρξε ο ακοίμητος κυνηγός κάθε ιστορικής πηγής της Παλιγγενεσίας. Χωρίς τον Βλαχογιάννη (1867-1945) η γνώση μας για το 1821 θα ήταν πολύ φτωχότερη. Από τα απομνημονεύματα ή ενθυμήματα που διέσωσε από την εξαφάνιση, οι τρεις τόμοι του Νικολάου Κασομούλη είναι οι πιο σημαντικοί από την πλευρά της ιστορίας. Ο ίδιος διηγείται πώς κατάφερε να αρπάξει την πληροφορία για τον κάτοχο του χειρογράφου, από τον στρατηγό Τιμολέοντα Βάσο που φύλαγε ζηλότυπα την πληροφορία για τον εαυτό του. Δημοτικιστής ο Βλαχογιάννης και μάλιστα φλύαρος, δεν χάνει ευκαιρία στα προλεγόμενά του να μας βγάλει λόγο υπέρ της δημοτικής και κατά της καθαρεύουσας, καταχρηστικά, όπως ομολογεί: «Απ’ όσα ίσως παραπανιστά, ίσως παραπολύ χτυπητά και έξω από το συνηθισμένο μέτρο, που ο πρόλογος ενός ιστορικού βιβλίου το επιβάλλει.» Έτσι στεναχωριέται που ο ανάδοχός του από την ανυπαρξία πήρε τον στραβό γλωσσικό δρόμο. «(…) αναλογίζεται [ο αναγνώστης] με θλίψη βαθειά το μεγάλο κακό που έκαμε ο γλωσσικός Αντίχριστος στον φτωχόν κι’ αθώο συγγραφέα και στο έργο του, το γραμμένο σε γλώσσα που ούτε και καλά εκείνος την ένοιωθε, αλλά μοναχά στη μνήμη φύλαγε τους ήχους της μηχανικά, και τους ξανάλεγε σαν παπαγάλλος»[1]. Παρ’ όλα τα γλωσσικά ατοπήματα του Κασομούλη, τα οποία προκαλούν τους μύδρους του Βλαχογιάννη για την υποταγή του αγωνιστή σε μία «ψευτολογιοσύνη», σαν καλός δάσκαλος προσφέρει και επαίνους στον «μαθητή» του για όλες τις δημιουργικές του στιγμές. Μία από αυτές είναι και για την επιλογή του τίτλου Ενθυμήματα (βλ. σ. μγ΄, τόμ. Α΄). Το έργο του ο Κασομούλης άρχισε να καταγράφει τον Νοέμβριο του 1832 και ο Βλαχογιάννης δεν σταμάτησε να εντοπίζει τα χρονολογικά του λάθη. Το ήθος του αγωνιστή είναι φιλικό για την εποχή και τους περισσότερους συγχρόνους του, σε αντίθεση με τον θυμό που διέπει τα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη και την εχθρότητα για όλους περίπου τους επιφανείς συγκαιρινούς του. Το φιλότιμο βέβαια του Κασομούλη είναι ευπρόσβλητο, διατηρεί όμως μία σοφή αυτογνωσία που τον προστατεύει από περιαυτολογίες και καθιστά τα λεγόμενά του αξιόπιστα. Το όνομα της οικογένειάς του ίσως υπήρξε «Χινόπωρος», και μπορεί να άλλαξε όπως τα περισσότερα της εποχής με την παρεμβολή επαγγέλματος ή παρατσουκλιού. Το Κασομούλης μάλλον παράγεται από το τουρκικό «κασίμ», που σημαίνει διαιρέτης. Ο Νικόλαος Κασομούλης. Οι περιπέτειες του αγωνιστή-συγγραφέα είναι χωρίς τέλος, από πατέρα Φιλικό ο οποίος σκοτώνεται πολεμώντας και οικογένεια που αιχμαλωτίζεται από τους Τούρκους. Ο ίδιος ο Νικόλαος αφού περάσει από το εμπόριο και την άτυχη επανάσταση του Ολύμπου, καταφεύγει στο αρματολίκι του Ασπροπόταμου (Αχελώου) υπό τον Νικ. Στορνάρη ο οποίος ανέλαβε την εξαγορά των αιχμαλώτων αδερφών του συγγραφέα. Ο Κασομούλης έμεινε στη δούλεψη του Στορνάρη για δύο χρόνια (1823-24) και το 1828 μπήκε στο Μεσολόγγι μαζί με τον καπετάνιο του. Χρημάτισε γραμματέας της Β΄ τοπικής συνέλευσης του Αιτωλικού, τέλη του 1824, και στις 17 Φεβρουαρίου 1825 προβιβάστηκε σε χιλίαρχο με διάταγμα της Διοίκησης. Με γράμμα στις 13 Μαΐου οι αρχηγοί της Φρουράς του Μεσολογγίου τον καλούν να φύγει από το Ναύπλιο για το Μεσολόγγι. Στο Μεσολόγγι ο Κασομούλης θα ξαναβρεί τον Νικόλαο Στορνάρη, τον καπετάνιο κάτω από τον οποίο είχε υπηρετήσει. «Έφθασα πλέον εις του Στρατηγού μου το καλύβι, τον οποίον ήτον στημένον υποκάτω του προχώματος του φρουρίου, και επάνω εις τον νερόν [στημένον], καθώς και των λοιπών. Εναγκαλίσθημεν, εφιλήθημεν, και δεν εχορταίναμεν να βλεπώμεθα και να βαστούμεθα από τας χείρας»[2]. Ο Κασομούλης διηγείται με κάθε λεπτομέρεια τον πόλεμο των χωμάτων, καθώς οι Τούρκοι έσπρωχναν διαρκώς ό,τι έσκαβαν προς την τάφρο και τους προμαχώνες θέλοντας να ανεβάσουν το επίπεδο των πυροβόλων τους, ώστε να χτυπούν από ψηλά τους πολιορκουμένους. Οι Έλληνες αντίθετα έκλεβαν από υπόγειες στοές τα χώματα ή ανατίναζαν από κάτω με λαγούμια τους πολιορκητές κατεβάζοντας πάλι το επίπεδο όπου βρισκόταν ο εχθρός. Οι άνδρες της Φρουράς είχαν μάθει να πολεμούν με το τουφέκι στο ένα χέρι και το τζαπί στο άλλο. «Αξιωματικοί στρατιώται αμίμητοι διά την καρτερίαν, αμίμητοι διά την αφοβίαν (…). Ημπορούσες να τους παρομοιάσης με τα πλέον άγρια ζώα –τα πλέον τρομερά και σκληρά, την ώραν του πολέμου με τους εχθρούς– και αγγέλους αναμεταξύ των .»[3] Τους πληγωμένους τους μετέφεραν με γέλια και χωρατά και κανείς δεν τολμούσε να παραπονεθεί για την πληγή του που θεωρούσε εύσημο της παλικαριάς. Οι περιγραφές του Κασομούλη δεν έχουν τέλος. Μια μικρή βόμβα έπεσε δίπλα σε ένα στρατιώτη παρονομαζόμενο Γιάχο, «ενώ στούμπιζεν την σκορδαλιάν»[4] του. Αυτός, χωρίς να σταματήσει τη δουλειά του, κλώτσησε τη βόμβα που έσκασε λίγο πιο πέρα δίχως να τον πληγώσει. Σε μια άλλη περίσταση οι Έλληνες κράτησαν σιωπή σαν να είχαν φύγει τη νύχτα. Οι Τούρκοι ξεθάρρεψαν, πλησίασαν και υπέστησαν τρομερές απώλειες από τους πολιορκουμένους. Ο Βλαχογιάννης αναφέρεται συχνά στο έργο του Σπυρομίλιου αλλά και του Αρτέμη Μίχου, του τρίτου απομνημονευματογράφου του Μεσολογγίου. Και μέσα στην κοσμοχαλασιά, ο Κίτσος Τζαβέλας βρήκε τον χρόνο να ερωτευτεί την καλή του και να την νυμφευθεί αργότερα. Μας πληροφορεί ακόμα ο Βλαχογιάννης στα σχόλιά του ότι υπήρχε ανάμεσα στους οπλαρχηγούς η συνήθεια να έχουν αλλόθρησκους ακόλουθους, Τούρκους, μαύρους και Τουρκαλβανούς. Πολλούς από αυτούς σκότωσαν πριν από την έξοδο. Ο Βλαχογιάννης μέσα στις πολλές του πληροφορίες μας λέει για τη νεκροφαγία. Παραπέμπει στο στρατηγό Ν. Μακρή που γράφει ότι πολλοί βρέθηκαν στην ανάγκη να φάνε ανθρώπινη σάρκα και ιδιαίτερα το συκώτι το οποίο μαγείρευαν με λάδι και προσέθεταν και ξίδι. Η μαρτυρία του ποιητή Αντώνη Αντωνιάδη του 1876 βασίζεται σε στοιχεία της εποχής της πολιορκίας τα οποία επιβεβαιώνουν την ανθρωποφαγία σε στιγμές μεγάλου λιμού. Να πούμε ακόμα ότι ο Βλαχογιάννης στα σχόλιά του δεν χάνει την ευκαιρία να επαναφέρει τον ανάδοχό του στην πραγματικότητα. Όταν ο Κασομούλης ενθαρρύνει τον Ιταλό φιλέλληνα Γιακουμούτζιον [Pasquale Giacomuzzi] ότι θα νικήσουν τους Τούρκους γιατί στο παρελθόν «50 μόνον Έλληνες έσχισαν χιλιάδας», ο Βλαχογιάννης αναρωτιέται «Ποιοι είναι αυτοί οι 50, που “έσχισαν” χιλιάδες;».[5] Ο Βλαχογιάννης μιλάει για την παρουσία του Κασομούλη στο Μεσολόγγι: «Του Κασομούλη η περιγραφή μοιάζει με άξαφνο ξέσπασμα βαθειά κρυμμένου κόσμου ζωντανού (…). Σ’ αυτό το πανηγύρι το φανταχτερό μας προσκαλεί ο Κασομούλης. Εκεί, στο Μεσολόγγι, είναι παρατηρητής μαζί και πολεμιστής, γραμματικός μαζί και παραστάτης στα περίφημα πολεμικά συμβούλια, ζωγράφος των μαχών, των εξόδων, των ομηρικών διαλόγων ανάμεσα σ’ εχθρούς και φίλους (…) και διονυσιακές βρισολογιές».[6] Η περιγραφή της πρώτης μέρας του εκεί είναι πραγματικά συναρπαστικό αφήγημα, καθώς ο ίδιος προσπαθεί σκύβοντας να αποφύγει τα βόλια που σφυρίζουν γύρω του, ενώ οι άνδρες της φρουράς μένουν στις θέσεις τους ανταλλάσσοντας ύβρεις με τους Τούρκους. Οι τελευταίες ημέρες της πολιορκίας αυτής της πόλης που συνοψίζει με την παρουσία του όλον περίπου τον Ελληνισμό, είναι η κορωνίδα στο έργο του Μακεδόνα αγωνιστή. Ο Κασομούλης δεν κρύβει τίποτα, από τη σφαγή των αιχμαλώτων, πριν από την έξοδο ως το σχέδιο να σκοτώσουν όλα τα βρέφη για να μην τους προδώσουν με τα κλάματα κατά την έξοδο. Χάρη στην παρέμβαση της εκκλησίας οι εκπρόσωποι της φρουράς επέλεξαν να τα ποτίσουν αφιόνι για να κοιμηθούν. Στους πληγωμένους και τους γέρους άφησαν μπαρούτι και βόλια για να πεθάνουν αγωνιζόμενοι. Στον Χρήστο Καψάλη άφησαν άφθονο μπαρούτι για να ανατιναχθεί με τους εισβολείς. Ο ίδιος τους είπε: «όταν φτάσετε προς τον ριζόν του βουνού, ακούτε και βλέπετε τον Καψάλη σας που θα απετά». Δεν κρύβει ακόμα ο Κασομούλης τις πονηριές όσων αποπειράθηκαν να δραπετεύσουν αλλά και εξαίρει την λεβεντιά αυτών που επέστρεψαν στον εγκλεισμό και τον θάνατο αφού εκτέλεσαν αποστολές έξω. Ο Βλαχογιάννης σχολιάζει ακόμα την αντικατάσταση του Καραϊσκάκη από την Διοίκηση, με τον Κώστα Μπότσαρη ο οποίος δεν βοήθησε τους πολιορκημένους όταν επιχείρησαν την έξοδό τους. Η περιγραφή της εξόδου είναι τόσο λεπτομερής που συχνά ο Βλαχογιάννης εντοπίζει σφάλματα. Όμως ο Κασομούλης καταφέρνει ένα πραγματικό οδοιπορικό της διαδρομής του από το Μεσολόγγι ως τα ριζά του βουνού. Μολονότι η πολιορκία και η έξοδος το 1826 είναι η μεγάλη στιγμή του αφηγήματος του Κασομούλη, ενδιαφέρον σε πληροφορίες παρουσιάζει και η ιστορία του αρματολισμού που επιχειρεί από το δεύτερο ως το έβδομο κεφάλαιο του πρώτου τόμου των Ενθυμημάτων. Για τους Στορναραίους του Ασπροπόταμου έχει πολλά να πει αφού υπήρξε γραμματικός και παλικάρι του Νικόλαου Στορνάρη. Ερωτεύτηκε και τη μικρή του κόρη, αλλά η μάνα της την έδωσε στον πλουσιότερο γαμπρό, τον Κριεζιώτη. Περιγράφονται με λεπτομέρειες οι σχέσεις της οικογένειας με τον ενοχλητικό Αλή Πασά και τους ανταγωνιστές αρματολούς. Μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι Βουκουβαλαίοι σαν παράδειγμα ανόδου και πτώσης μεγάλου αρματολικού συστήματος των Αγράφων. Οι τρεις διάδοχοι ενδόξου πατρός το 1785, Θανάσης, Γιαννάκης και Δήμος, υπήρξαν η αρχή της έκπτωσης της οικογένειας. Αποφασιστικός παράγων για την παρακμή τους ήταν ο Αλή Πασάς των Ιωαννίνων. Με τον θάνατο του Θανάση το 1813 οι διάδοχοι υστερούσαν σημαντικά. «Ενώ ο Δήμος προσπαθούσεν να το επαναφέρη εις την οδόν (…), ο Γιαννάκης μάταιος, έκδοτος μάλλον να στολίζη το κορμί του με αργυροκάπνιστα άρματα και χρυσοκεντημένα ενδύματα (…) και όχι το εσωτερικόν της επαρχίας του, το οποίον ήτον κατασπαραγμένον, και (…) ημέραν παρ’ ημέραν εις το χείρον προχωρούσαν τα πάντα».[7] Για την κατοχή των Αγράφων ανταγωνίστηκαν πολλοί γνωστοί αρματολοί αλλά τα κατέλαβε τελικά για μεγάλο διάστημα «ο υψιπέτης αετός Καραϊσκάκης».[8] Η περιγραφή του Κασομούλη του ρόλου των «Βλαχοποιμένων» ανάμεσα στους αρματολούς και τους κλέφτες είναι εξαιρετικά έγκυρη: «… κείμενοι μεταξύ σφύρας και άκμονος, ευρέθησαν πολλάκις εκτεθειμένοι εις τας πλέον δεινάς περιστάσεις, ως εκ της συνεπείας της ληστείας, και από τους μεν και από τους δε».[9] Η ιστορία των Κοντογιανναίων είναι επίσης περιπετειώδης και αιματηρή. Το κεφάλι του Κωνσταντίνου έστειλαν οι εχθροί του στον Αλή Πασά στα Γιάννενα.[10] Ο Βλαχογιάννης επεμβαίνει διαρκώς με τα σχόλιά του στο κείμενο του Κασομούλη. Προκειμένου για τον Μήτζιο Κοντογιάννη, τον οποίον ο Κασομούλης παρουσιάζει σαν κρυφό σύμμαχο του Αλή Πασά, ο Βλαχογιάννης προβάλλει με πάθος τις δικές του ερμηνείες. «Ο συγγρ. [Κασομούλης] παραστένει εδώ τον Μ. Κοντογιάννη –άνθρωπο που ήτανε μέσα στο Σουλτανικό στρατόπεδο (…)– να φροντίζη “περί διατηρήσεως” του Αλήπασσα (…). Όμως αν είχε τέτοιο σκοπό, δε θα ήτανε τάχα καλύτερο να πάη κι’ αυτός με τ’ αδέλφια του τους Αρματωλούς της μεσημβρινής Ηπείρου και της δυτ. Ελλάδας, (…) βοηθώντας την νεογέννητη επανάσταση…;»[11] Χωρίς να το μάθει ποτέ, ο Κασομούλης, όπως εν μέρει και ο Μακρυγιάννης, υφίσταται την τυραννική μέριμνα του Βλαχογιάννη σε κάθε του βήμα. Ο σωτήρας τους αισθάνεται ότι δικαιούται το προνόμιο της παρέμβασης στο έργο των ορφανών του, αλλά και την κριτική που συνοδεύει την υιοθεσία. [1] Νικολάου Κ. Κασομούλη, Ενθυμήματα στρατιωτικά της επαναστάσεως των Ελλήνων 1821-1833, εισαγωγή και σημειώσεις υπό Γιάννη Βλαχογιάννη, τόμος Α΄, Αθήναι 1939, σ. λζ΄. [2] Ό.π., τόμ. Β΄, Αθήναι 1940, σ. 92. [3] Ό.π., σ. 102. [4] Ό.π., σ. 106. [5] Ό.π., σ. 262. [6] Ό.π., τόμ. Α΄, Αθήναι 1939, σ. ιζ΄. [7] Ό.π., σ. 100. [8] Ό.π., σ. 101. [9] Ό.π., σ. 103. [10] Ό.π., σ. 119. [11] Ό.π., σ. 123.

Σύνδεση