Βίνσεντ βαν Γκογκ, ο μεγαλύτερος εχθρός του εαυτού του

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Vincent van Gogh: A Life in Letters [Βίνσεντ βαν Γκογκ: Μια ζωή σε επιστολές], επιμέλεια Nienke Bakker, Leo Jansen, και Hans Luijten, Thames and Hudson, σελ. 432 Mariella Guzzoni, Vincent’s Books: Van Gogh and the Writers Who Inspired Him [Τα βιβλία του Βίνσεντ: Ο Βαν Γκογκ και οι συγγραφείς που τον ενέπνευσαν], University of Chicago Press, σελ. 231 Εάν ποτέ ένας καλλιτέχνης χρειάστηκε κάποιο βαθμό προστασίας απέναντι στο κοινό του, αυτός είναι σίγουρα ο Βίνσεντ βαν Γκογκ. Αναπαραγωγές των πλέον εμβληματικών έργων του, ιδίως τα στροβιλιζόμενα νυχτερινά τοπία και οι σπουδές των φλεγόμενων ηλιοτροπίων που δημιούργησε τα τελευταία χρόνια της ζωής του, κοσμούν αμέτρητες κρεβατοκάμαρες, σαλόνια και μπάνια σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του μέχρι πρότινος γνωστού ως ανεπτυγμένου κόσμου. Η δημοφιλία των έργων που φιλοτέχνησε κατά τη μεγάλη άνθηση της ύστερης περιόδου του, η οποία ξεκίνησε την εποχή της αποκαλυπτικής επίσκεψής του το φθινόπωρο του 1885 στο Κρατικό Μουσείο στο Άμστερνταμ, που η οικοδόμησή του είχε μόλις ολοκληρωθεί, και τελείωσε με τον θάνατό του λιγότερο από πέντε χρόνια αργότερα στην ηλικία των τριάντα επτά, είναι ασυναγώνιστη. Από τους σπουδαίους συγχρόνους του, που υπήρξαν πολλοί, μόνο ο Ντεγκά μπορεί να τον συναγωνιστεί ως στυλοβάτης της εσωτερικής διακόσμησης. Τι θα σκεφτόταν άραγε ο Ολλανδός μεγάλος ζωγράφος για τη μεταθανάτια φήμη του στην μπουρζουαζία και τους δισεκατομμυριούχους; Μπορούμε να ιχνηλατήσουμε με αρκετή ακρίβεια τα θεμέλια του μύθου του Βαν Γκογκ στο μυθιστόρημα του Ίρβινγκ Στόουν Πάθος για ζωή (1934) και την κινηματογραφική μεταφορά του με τον τίτλο Η ζωή ενός ανθρώπου (1956), σε σκηνοθεσία Βινσέντε Μινέλλι και πρωταγωνιστές τον Κερκ Ντάγκλας ως Βαν Γκογκ και τον Άντονυ Κουίν ως Πωλ Γκωγκέν. Ο Στόουν άντλησε την πλοκή του μυθιστορήματός του από την έρευνά του στην αλληλογραφία του Βαν Γκογκ, μια τρίτομη έκδοση που κυκλοφόρησε το 1914 σε επιμέλεια της κουνιάδας του ζωγράφου, της Γιοχάννα βαν Γκογκ-Μπόνγκερ. Το μυθιστόρημα ακολουθεί τη μανιέρα των μπλοκμπάστερ, το ίδιο και η ταινία, όμως αποτελούν και τα δυο φιλότιμες προσπάθειες απεικόνισης της ζωής, και φυσικά του πάθους, αυτού του αληθινά βασανισμένου καλλιτέχνη. Στην ταινία, ο Ντάγκλας μοιάζει εντυπωσιακά με τον Βαν Γκογκ των πολλών αυτοπροσωπογραφιών. Η ερμηνεία του είναι υπερβολική, αλλά όχι τόσο όσο του Κουίν –«Μιλάω για γυναίκες, άνθρωπέ μου, γυναίκες. Τις θέλω χοντρές, μοχθηρές και όχι πολύ έξυπνες»– κι οι μύθοι φτιάχνονται από τέτοιες καρικατούρες. Για να είμαι δίκαιος με τον συγγραφέα και τους δημιουργούς της ταινίας, η ζωή, και σε κάποιο βαθμό οι πίνακες, είναι όντως μυθικοί. Μολονότι παρήγαγε χιλιάδες έργα τέχνης κατά τη θλιβερά σύντομη παραμονή του στη Γη, ο Βίνσεντ –όπως θα τον αποκαλούμε στο εξής, ακολουθώντας το παράδειγμά του– δεν κατόρθωσε να πουλήσει ούτε έναν πίνακα κατά τη διάρκεια της ζωής του, παρά το γεγονός ότι ο αδερφός του Τεό υπήρξε γνωστός έμπορος τέχνης στο Παρίσι και, μεταξύ άλλων επιχειρηματικών επιτυχιών, έκανε όνομα τον Γκωγκέν και πλούσιο τον Κλωντ Μονέ. Μολονότι διένυε περιόδους που ταλανιζόταν από βαθύτατες αμφιβολίες, ο Βίνσεντ ήξερε ότι μια μέρα θα αναγνωριζόταν η πραγματική αξία του έργου του. Παρ’ όλα αυτά, ακόμη και στις πιο έντονες εξάρσεις αισιοδοξίας του –υπήρξαν κάποιες–δεν θα μπορούσε ποτέ να φανταστεί ότι οι ενοχλητικά επαναστατικοί πίνακές του θα ανέβαιναν κάποια μέρα τόσο ψηλά στην εκτίμηση του κοινού. Υπήρξαν πολλές εκδόσεις των επιστολών του Βαν Γκογκ πριν από εκείνη που ανθολόγησε η Βαν Γκογκ-Μπόνγκερ ύστερα από τον θάνατο του συζύγου της, Τεό βαν Γκογκ.[1] Η πρώτη ακαδημαϊκή έκδοση, του Άγγλου κριτικού Ντάγκλας Κούπερ, εκδόθηκε το 1938, ενώ η κανονική συλλογή ανθολογήθηκε από τον ανιψιό του ζωγράφου, τον Βίνσεντ Βίλλεμ βαν Γκογκ και κυκλοφόρησε μεταξύ 1952 και 1954. Κατόπιν, το 1994, το Μουσείο Βαν Γκογκ και το Ινστιτούτο Χόιχενς στην Ολλανδία συγκρότησαν μια ομάδα επιμελητών και μεταφραστών για τη δημιουργία μιας πλήρους έκδοσης των 820 σωζόμενων επιστολών, η οποία κυκλοφόρησε το 2010 σε έξι πολυτελείς τόμους. Το Βίνσεντ βαν Γκογκ: Μια ζωή σε επιστολές αποτελεί μια αντιπροσωπευτική εκλογή εβδομήντα έξι από αυτές.[2] Πρόκειται για θαυμάσιο επίτευγμα· οι επιστολές είναι ευφυώς επιλεγμένες, σχολαστικά επιμελημένες και πανέμορφα τυπωμένες. Στην αρχή, ένα σημείωμα προς τον αναγνώστη μάς διαβεβαιώνει ότι «η απόλυτη πιστότητα στα αυθεντικά λόγια του Βαν Γκογκ αποτελεί τη θεμελιώδη αρχή στην οποία βασίζεται αυτή η αγγλόφωνη μετάφραση, αναπαράγοντάς τες όσο πιο πιστά επιτρέπει η αναγνωσιμότητα, δίχως ερμηνεία». Ένα αξιοσημείωτο γνώρισμα αυτής της επίτομης έκδοσης, και του κατά πολύ εκτενέστερου προκατόχου της, είναι η εξυπνάδα που επιδεικνύεται στην επιλογή της εικονογράφησης, η οποία φωτίζει και εμπλουτίζει λαμπρά το κείμενο. Όσον αφορά τον τίτλο, ωστόσο, πρέπει να εισαχθεί μια προειδοποίηση: οι επιστολές παρέχουν ένα λεπτομερές πορτρέτο του καλλιτέχνη, της σκέψης και των μεθόδων εργασίας του, όμως δεν ισοδυναμούν με μια ζωή – ούτε καν η εξάτομη έκδοση, παρά τα μεγαλεία της, δεν το κάνει αυτό.[3] Ο Βίνσεντ ήταν ένας από τους σπουδαίους επιστολογράφους, ίσως ο σπουδαιότερος μεταξύ των ζωγράφων, και ιδιαίτερα πολυγραφότατος στην αλληλογραφία του, όμως παραήταν απασχολημένος με τη δουλειά του και δεν ενδιαφερόταν επαρκώς για τον εαυτό του και την καθημερινότητά του ώστε αυτή η εκλογή να συνιστά επιστολική βιογραφία. Οι επιστολές συχνά είναι πολύ μακροσκελείς –αν και ποτέ σχοινοτενείς– με κάποια υστερόγραφα να είναι πιο μεγάλα από τα γράμματα στα οποία επισυνάπτονται· βρίθουν από σημειώσεις, σχόλια στο περιθώριο και σκίτσα με μελάνι, επομένως αποτελούν όμορφα και συναρπαστικά έγγραφα από μόνες τους· όμως δεν μας λένε πολλά για την καθημερινή ζωή του Βίνσεντ. Σίγουρα, ως ένας από τους πλέον μοναχικούς μεγάλους καλλιτέχνες, έζησε αναγκαστικά κυρίως μέσα στο μυαλό του. Σχέδιο του Βίσεντ βαν Γκογκ σε επιστολή του προς το αδελφό του Τεό. Χάγη, Τετάρτη 26 Ιουλίου 1882. Όλες οι εικόνες στο παρόν άρθρο προέρχονται από τις επιστολές οι οποίες βρίσκονται στο Μουσείο Βίσεντ βαν Γκογκ, Άμστερνταμ. Ο Βίνσεντ προερχόταν από οικογένεια προτεσταντών κληρικών· ο παππούς και ο πατέρας του ήταν πάστορες στην επαρχία της Βόρεια Βραβάντης. Ο πατέρας του ήταν οπαδός του Κινήματος του Χρόνινγκεν, το οποίο απέρριπτε τα ορθόδοξα δόγματα της Ολλανδικής Μεταρρύθμισης και απεναντίας τόνιζε την επιρροή της θείας χάρης στο άτομο, το οποίο μπορούσε να βρει έναν απευθείας δρόμο προς τον Θεό μέσα από τη δράση του πνεύματος και της διάνοιας. Στα πρώτα του χρόνια, ο Βίνσεντ, όπως η Σιμόν Βέιλ, περίμενε τον Θεό, κι ύστερα από πολύ αγώνα και μαρτύριο η αναμονή του επιβραβεύτηκε όταν βρήκε τουλάχιστον μια εκδοχή του θείου, όχι στις ουράνιες σφαίρες αλλά στις πράξεις καθημερινών ανδρών και γυναικών και στη μεγαλειώδη, ακατέργαστη ομορφιά του φυσικού κόσμου που διαμεσολαβείται από τη ζωγραφική και τη λογοτεχνία. Οι γονείς του, παρότι ευλαβείς, αναγνώρισαν νωρίς ότι αυτό που είχε επιτακτική ανάγκη ο νεαρός Βίνσεντ ήταν μια καλή, ασφαλής δουλειά για να αντισταθμίσει την ήδη εμφανή νευρασθένειά του και την εμμονική ενασχόλησή του με τη θρησκεία. Το 1869, ύστερα από σύσταση ενός επιχειρηματία θείου, πήγε να δουλέψει ως μαθητευόμενος στο υποκατάστημα της Χάγης των εμπόρων τέχνης Γκουπίλ και Σία. Τέσσερα χρόνια αργότερα τον ακολούθησε ο νεότερος αδερφός του ο Τεό, ο οποίος έμελλε να διαδραματίσει κρίσιμο ρόλο στη ζωή και το έργο του – είναι πιθανό ότι χωρίς την πνευματική και, σε σημαντικότερο βαθμό, την οικονομική στήριξη του Τεό, ο Βίνσεντ να μην είχε κατορθώσει να επιβιώσει ως ζωγράφος. Κατόπιν ο Βίνσεντ μετατέθηκε στο παράρτημα του Λονδίνου και στη συνέχεια του Παρισιού, όμως απολύθηκε από την εταιρεία, ευγενικά αλλά οριστικά, το 1876. Επέστρεψε στην Αγγλία και βρήκε, όσο απίστευτο κι αν φαίνεται, μια θέση σε ένα σχολείο στο Ράμσγκεϊτ και αργότερα στο ίδιο σχολείο όταν αυτό μεταφέρθηκε στο Λονδίνο. Αυτός και ένας άλλος δάσκαλος ήταν υπεύθυνοι για είκοσι τέσσερις μαθητές από τις 6 το πρωί ως τις 8 το βράδυ· ο Βαν Γκογκ δίδασκε «λίγο απ’ όλα», μεταξύ άλλων γαλλικά, γερμανικά, μαθηματικά και «απαγγελία», και στον ελεύθερο χρόνο του έκανε διάφορες μικροδουλειές στο σχολείο. Παρότι φαίνεται να ήταν καλός δάσκαλος, αυτό που πραγματικά επιθυμούσε να κάνει ήταν να κηρύξει τον λόγο του Κυρίου μέσα από τα Ευαγγέλια. Συνεπώς, από την αρχή μετεωριζόταν μεταξύ τέχνης και θρησκείας, των δύο μαγνητικών πόλων της ζωής του. Ο στόχος του ήταν πάντοτε να ζωγραφίσει τον λαό για τον λαό, παρότι αναγνώριζε, στις πιο ντόμπρες στιγμές του, ότι «ο λαός» είχε ελάχιστο χρόνο για την τέχνη, και καθόλου για την εκδοχή που του πρόσφερε εκείνος. Ένας παθιασμένος οραματιστής για τον οποίο η ζωγραφική ήταν θρησκεία με άλλη μορφή, είχε ωστόσο τις ρίζες του χωμένες βαθιά στο χώμα, σχεδόν κυριολεκτικά όταν ζούσε ανάμεσα στους αγρότες και τους εργάτες ορυχείων σε μερικές από τις φτωχότερες, πιο αφιλόξενες περιοχές των Κάτω Χωρών. Ξεχείλιζε από συναίσθημα, όμως δεν ήταν αισθηματίας, παρά τον αμείωτο ενθουσιασμό του για την ευσεβή απλότητα του Ζαν-Φρανσουά Μιλλέ, την κομψή διακοσμητικότητα του εξαδέλφου του Άντον Μωβ και τους λακαρισμένους σπινθηρισμούς του Αντόλφ Μοντιτσέλλι, μεταξύ άλλων· όλοι τους κακοί καλλιτεχνικοί σύντροφοι, που τον οδήγησαν να χτυπήσει το κεφάλι του στην πέτρινη επιφάνεια πολλών αδιεξόδων. Λίγοι σπουδαίοι καλλιτέχνες είχαν τόσο κακό γούστο στην τέχνη. Παρά τις προλεταριακές συμπάθειές του, θα ήταν τεράστιο σφάλμα να θεωρήσουμε τον Βαν Γκογκ ναΐφ ή πριμιτίφ, δηλαδή ζωγράφο που ωθείται αποκλειστικά από τα ένστικτα και τις ιδιοτροπίες της σαθρής ψυχικής συγκρότησής του. Στο ζήτημα της τεχνικής τού έλειπε η φυσική ευκολία, όμως τουλάχιστον αυτό σήμαινε ότι δεν θα ήταν ποτέ εύκολος. Το σκίτσο του ήταν αδέξιο, όπως του Σεζάν, και μόχθησε πολλά χρόνια προσπαθώντας να μάθει τον τρόπο να αποτυπώνει την όψη ενός προσώπου, τις καμπύλες μιας μορφής. Ήταν ακούραστος κυνηγός γυναικών, όμως δεν είναι σαφές τι ποθούσε πιο πολύ, σύντροφο στο κρεβάτι ή μοντέλο. Οι γυναικοδουλειές του τον έβαζαν επανειλημμένα σε τρομερούς μπελάδες. Ο νεανικός έρωτάς του για την πόρνη Σιν Χόορνικ στάθηκε η αιτία για μερικούς από τους πιο βίαιους καβγάδες με τον πατέρα του, ο οποίος αποδοκίμαζε τη σχέση, ενώ ένα μετέπειτα αντικείμενο του εμμονικού κόρτε του, η νευρασθενική Μαργό Μπέχεμαν, σημάδεψε το τέλος της σχέσης τους παίρνοντας μια δόση στρυχνίνης, παρότι επέζησε από την απόπειρα αυτοκτονίας. Ο Βίνσεντ προσβλήθηκε από σύφιλη, μάλλον σε μια από τις τακτικές επισκέψεις του σε οίκους ανοχής, και υπέφερε από αυτήν σε όλη του τη ζωή, αν και όχι τόσο φριχτά όσο ο αδερφός του, ο Τεό, ο οποίος θα πέθαινε από την ασθένεια. Το σθένος του Βίνσεντ, η ικανότητά του να ανθίσταται στην ασθένεια, τη φτώχεια και, κατά καιρούς, τη λιμοκτονία, αναδεικνύει μια αλήθεια που σπάνια επισημαίνεται: ότι για να ζήσει με την τέχνη, ο καλλιτέχνης πρέπει να έχει ακατάβλητη αντοχή· ακόμη κι ο Κητς τραγουδούσε ως το τέλος. Ο Βίνσεντ ήταν συνειδητά διανοούμενος, γνώριζε τους κλασικούς, ήταν πολυδιαβασμένος –όπως μαρτυρεί και με το παραπάνω το βιβλίο της Μαριέλλα Γκουτσόνι Τα βιβλία του Βίνσεντ– μιλούσε ή τουλάχιστον έγραφε σε τέσσερις γλώσσες, γνώριζε σε βάθος το έργο των τρανών προκατόχων του, ιδίως του Ρέμπραντ και του Ντελακρουά, και ήταν εξίσου γνώστης των αποχρώσεων της θεωρίας των χρωμάτων όσο ο Σερά ή ο Σεζάν. Στις αρχές ο στόχος του ήταν να ζωγραφίσει με μαύρο, το πιο μαύρο μαύρο που μπορούσε να αναμίξει στην παλέτα του, και όλα τα γκρίζα που αποτελούν παραλλαγές του μαύρου – «ανοιχτό μαύρο» όπως το θέτει λακωνικά ο Κλοβ στο Τέλος του παιχνιδιού του Μπέκετ. Το έτος 1885 είδε την πρώτη επιτυχία του Βίνσεντ, όταν δημιούργησε τον πίνακα που αναγνώριζε ως το πρώτο αληθινά πετυχημένο του, τους Πατατοφάγους. Στον Τεό έγραψε: «Θ’ ακούσεις – “τι κακότεχνος!”· να είσαι προετοιμασμένος γι’ αυτό όσο είμαι κι εγώ». Παρά ταύτα, ήταν αποφασισμένος να «συνεχίσει να δίνει κάτι γνήσιο και ειλικρινές». Ο πίνακας, παραδέχτηκε περήφανα, έμοιαζε ζωγραφισμένος με σαπούνι, όμως τα χρώματα ήταν εκεί, έστω και στις πλέον αμυδρές διαβαθμίσεις. Υπάρχει, σε αυτήν την πρώιμη, εσκεμμένα μουντή φάση του έργου του, η αίσθηση ενός κόσμου χρώματος που καταπνίγεται σκόπιμα μα πασχίζει να δραπετεύσει και να υψώσει το ανάστημά του. Μιλούσε για τον πίνακα σαν να αναφερόταν σε ύφασμα –«Κρατούσα τα νήματα αυτού του υφάσματος στα χέρια μου όλον τον χειμώνα και αναζητούσα το οριστικό σχέδιο»– και συνέκρινε τη μέθοδο εργασίας του με αυτή των Σκωτσέζων υφαντουργών οι οποίοι, όπως έγραψε επειγόντως ψελλίζοντας στον Τεό, προσπαθούν να φέρουν τα πιο ζωηρά χρώματα σε ισορροπία μεταξύ τους στα πολύχρωμα ταρτάν ούτως ώστε, αντί να συγκρούονται πάνω στο ύφασμα, το συνολικό αποτέλεσμα του μοτίβου να δείχνει αρμονικό από απόσταση. Ένα γκρίζο που υφαίνεται από κόκκινα, μπλε, κίτρινα, υπόλευκα και μαύρα νήματα, ένα μπλε που –σπάει από ένα πράσινο και ένα πορτοκαλί, ένα κόκκινο ή κίτρινο νήμα– διαφέρουν πολύ από τα σκέτα χρώματα – δηλαδή πάλλονται περισσότερο. Έξι μήνες μετά τους Πατατοφάγους ήρθε επιτέλους η μεγάλη αποκάλυψη, με την επίσκεψη του Βίνσεντ στο Κρατικό Μουσείο. Εδώ ανακάλυψε τις δόξες της τέχνης της Ολλανδικής Χρυσής Εποχής, συγκεκριμένα τον Ρέμπραντ και ιδίως την Εβραία νύφη –«τι οικείος, τι απείρως συμπαθητικός πίνακας»–, όμως παρέμενε ακόμη απορροφημένος σε εκείνα τα συναρπαστικά αυθεντικά γκρίζα. Πλάι στη Νυχτερινή περίπολο του Ρέμπραντ εντόπισε ένα πολυπρόσωπο έργο, των Φρανς Χαλς και Πίτερ Κόντε, όπου υπάρχει μια φιγούρα ζωγραφισμένη μόνο με γκρι, «ολόκληρη από μια οικογένεια γκρίζων – μα στάσου!». Μέσα στο γκρίζο εισάγονται τόνοι του μπλε, του πορτοκαλί και του λευκού, οι οποίοι υψώνουν το γκρίζο σε ένα άλλο «μεγαλειώδες φάσμα». Μέσα σε εκείνο το «μα στάσου!» βλέπουμε φευγαλέα την πρώτη αχτίδα της αυγής, παρ’ όλο που θα περνούσαν μερικά χρόνια ακόμη προτού βγει επιτέλους το φως και πλημμυρίσει την παλέτα του Βίνσεντ με το σκληρό, χαρούμενο θάμπος του. Μας αρέσει να βλέπουμε ρομαντικά το ταξίδι του Βίνσεντ στον γαλλικό Νότο το 1888 ως μια μορφή καλλιτεχνικής αναγέννησης, και ως έναν βαθμό ο ρομαντισμός αυτός υπάρχει. Όμως η Προβηγκία, παρά τα τραγούδια και το ηλιοκαμένο κέφι της, ήταν σκληρό μέρος και ταλαιπώρησε τον Βίνσεντ. Αρχικά εγκαταστάθηκε στην Αρλ, βρίσκοντας εντέλει το διάσημο Κίτρινο Σπίτι στην πλατεία Λαμαρτίν που μοιράστηκε επί δύο πολυτάραχους μήνες με τον Γκωγκέν. Εξαρχής ήταν μια επισφαλής διαβίωση, την οποία καθιστούσε εφικτή η ηρωική γενναιοδωρία του Τεό που στήριζε τον Βίνσεντ με μηνιαίο επίδομα διπλάσιο από τον μισθό ενός καθηγητή λυκείου. Επί χρόνια ο Τεό επέτρεπε στον αδερφό του να κρατά τα προσχήματα συντηρώντας το μύθευμα ότι επρόκειτο για μακροπρόθεσμο δάνειο που κάποια στιγμή θα ξεπληρωνόταν πλουσιοπάροχα μόλις η αγορά τέχνης ερχόταν στα συγκαλά της και άρχιζε να αγοράζει τα έργα του και να πληρώνει μια περιουσία γι’ αυτά. Στις πιο ήρεμες, πιο ρεαλιστικές στιγμές του, ο Βίνσεντ γνώριζε ότι οι ελπίδες να καταφέρει ποτέ να βιοποριστεί από τη ζωγραφική ήταν λιγοστές, και αυτή η επίγνωση τον βασάνιζε. Μόνος στην Αρλ, έβαλε σκοπό να δελεάσει τον Γκωγκέν στον Νότο, να τον φέρει κοντά του για να σχηματίσουν μια καλλιτεχνική αδελφότητα με βάση το Κίτρινο Σπίτι. Αυτό το τρελό όνειρο τον κράτησε στην επιφάνεια πολλές ατέλειωτες ημέρες και ατέλειωτες σκοτεινές νύχτες: Πρέπει να σου πω ότι ακόμη κι όταν δουλεύω δεν παύω να σκέφτομαι το εγχείρημα του στησίματος ενός ατελιέ με εσένα και εμένα ως μόνιμους ενοίκους, μα το οποίο θα επιθυμούσαμε και οι δυο να μετατρέψουμε σε άσυλο και καταφύγιο για τους φίλους μας σε στιγμές που βρίσκονται σε αδιέξοδο στον αγώνα τους. Στη συνέχεια, στο ίδιο γράμμα, τον φανταζόμαστε να ακουμπά πίσω στην καρέκλα του με έναν στεναγμό γεμάτο καημό απωθώντας, ή επιδιώκοντας να απωθήσει, όλες τις απορρίψεις και τις αποτυχίες του παρελθόντος: «Αυτήν τη στιγμή, αμυδρά στον ορίζοντα, νά την έρχεται σε μένα παρ’ όλα αυτά –η ελπίδα– αυτή η διαλείπουσα ελπίδα που καμιά φορά με παρηγορεί στη μοναχική ζωή μου». Δυστυχώς, είχε εστιάσει σε λάθος άνθρωπο για να εναποθέσει τόσο μεγάλο μέρος αυτής της διαλείπουσας ελπίδας. Ο Γκωγκέν ήταν έξυπνος, πρωτεϊκός, πάντα με το ένα μάτι καρφωμένο στην κύρια ευκαιρία, κι ο καημένος ο Βίνσεντ δεν μπορούσε να τον συναγωνιστεί. Οι δυο τους δεν θα μπορούσαν να διαφέρουν πιο πολύ σε ιδιοσυγκρασία και καλλιτεχνική νοοτροπία. Ο Γκωγκέν ήταν πιστός συμβολιστής και επέμενε ότι οι εικόνες του κόσμου πρέπει να ραφιναριστούν μέσω της ευαισθησίας του καλλιτέχνη ώστε να σφυρηλατηθούν στις λειασμένες καμπύλες της τέχνης. Για τον Βίνσεντ, όπως και για τον Βιττγκενστάιν, ο κόσμος ήταν το μόνο που υπήρχε. Έκανε μερικές δειλές προσπάθειες να ασπαστεί την αισθητική του Γκωγκέν, όμως δεν του ταίριαζε. Ο Γκωγκέν, από την πλευρά του, έβρισκε το έργο του Βίνσεντ χοντροκομμένο και κραυγαλέο. Στον πυρετό της προσμονής, ο Βίνσεντ είχε διακοσμήσει τους τοίχους του υπνοδωματίου του φιλοξενούμενού του με στριμωγμένους πίνακες ηλιοτροπίων. «Γαμώτο, γαμώτο, όλα είναι κίτρινα» αναφώνησε ο Γκωγκέν. «Δεν ξέρω τι είναι ζωγραφική πλέον!». Από επιστολή του Βίσεντ βαν Γκογκ προς το αδελφό του Τεό. Χάγη, Κυριακή 8 Οκτωβρίου 1882. Ήταν αδύνατον να κρατήσει. Δυο μέρες πριν τα Χριστούγεννα του 1888, ο Γκωγκέν έφυγε έξαλλος από το Κίτρινο Σπίτι, παίρνοντας μαζί του τα πινέλα, τα χρώματα και τον εξοπλισμό της ξιφασκίας του, και δεν ξαναγύρισε ποτέ. Την ίδια μέρα, ο Βίνσεντ καταλήφθηκε από τρόμο στην προοπτική ότι η άλλη, πιο αξιόπιστη γραμμή τροφοδοσίας που τον συντηρούσε είχε κοπεί μόλις έλαβε το νέο ότι ο Τεό είχε αρραβωνιαστεί· τα νέα προξένησαν μια άλλη, πιο άμεση τομή, όταν ο Βίνσεντ έκοψε με ένα ξυράφι το κάτω μέρος του αριστερού αυτιού του. Αφού έδεσε το τραύμα του όσο καλύτερα μπορούσε, βγήκε στη χειμωνιάτικη βραδιά για να αναζητήσει τον φίλο που τον είχε εγκαταλείψει. Υπήρχε μόνο ένα μέρος στο οποίο θα μπορούσε να καταφύγει ο Γκωγκέν, και έτσι ο Βίνσεντ, κουβαλώντας το ματωμένο κομμάτι του αυτιού του τυλιγμένο σε εφημερίδα, κατευθύνθηκε στο τοπικό μπορντέλο στην κοντινή οδό Μπου ντ’Αρλ. Ο Γκωγκέν, του είπαν, δεν ήταν εκεί, γι’ αυτό έδωσε το δέμα στον θυρωρό, ζητώντας του να παραδοθεί στην αγαπημένη πόρνη του Γκωγκέν τη Ρασέλ (με το ψευδώνυμο «Γκαμπύ») συνοδευόμενο από το μήνυμα «Να με θυμάσαι». Έπειτα ο Βίνσεντ βυθίστηκε στο πρώτο από τα ολέθρια ψυχωσικά επεισόδια που θα επέστρεφαν με φρικιαστική τακτικότητα ως τον θάνατό του δύο χρόνια αργότερα. Ένα από τα προβλήματα που αντιμετώπισαν οι επιμελητές του Βίνσεντ βαν Γκογκ: Μια ζωή σε επιστολές είναι ότι ο ζωγράφος είχε την τάση να επικοινωνεί δι’ αλληλογραφίας κατά τη διάρκεια των πιο ήρεμων περιόδων της ζωής του, και πάντοτε επιδίωκε να παρασιωπά την αναταραχή. Σε μια επιστολή προς τον Τεό στις 18 Δεκεμβρίου 1888, κλείνει με έναν εύθυμο αποχαιρετισμό: «Εκ μέρους του Γκωγκέν και εμού, μια γερή, εγκάρδια χειραψία σε όλους σας». Τέσσερις μέρες αργότερα συνέβη η πανωλεθρία με τον Γκωγκέν και τα αιματηρά επακόλουθά της. Φυσικά, τα καθημερινά συμβάντα δεν έχουν πρωτεύουσα σημασία στη ζωή ενός καλλιτέχνη, ιδίως τόσο μεγάλου όσο ο Βίνσεντ, για τον οποίο η απλή διαδικασία της ύπαρξης υπάγεται διαρκώς στο έργο. Παρ’ όλα αυτά, το Βίνσεντ βαν Γκογκ: Μια ζωή σε επιστολές είναι πέρα για πέρα συναρπαστικό. Το ύφος του Βίνσεντ είναι πλούσιο και παραστατικό· θα μπορούσε να είχε γίνει σπουδαίος κριτικός, άριστος μυθιστοριογράφος, ίσως ακόμη και ποιητής. Η περιγραφική γραφή του είναι ζωντανή και αισθαντική και οι εκτενείς στοχασμοί του περί τέχνης, φύσης και comédie humaine τον καθιστούν εφάμιλλο του Μπαλζάκ και των Γκονκούρ. Ακόμη και στο τέλος της ζωής του, που τον είχαν τσακίσει οι ψυχικές και σωματικές ασθένειες, τον κορόιδευαν τα χαμίνια του δρόμου και τον παρενοχλούσαν οι Αρχές, συνέχισε να παράγει επαναστατικά έργα τέχνης. Μόλις λίγους μήνες πριν τον θάνατό του, έγραψε στον κριτικό Αλμπέρ Ωριέ από το κελί του στο άσυλο στο Σαν-Ρεμύ-ντε-Προβάνς για τη δυσκολία του να ζωγραφίζεις κυπαρίσσια: Ως τώρα δεν έχω καταφέρει να τα κάνω όπως το νιώθω· στην περίπτωσή μου, τα συναισθήματα που με καταλαμβάνουν μπροστά στη φύση φτάνουν στη λιποθυμία κι έπειτα το αποτέλεσμα είναι ένα δεκαπενθήμερο στη διάρκεια του οποίου αδυνατώ να δουλέψω. Ωστόσο, προτού φύγω από εδώ, σκοπεύω να επιστρέψω στη μάχη για να επιτεθώ στα κυπαρίσσια. Η σπουδή που προορίζω για σένα απεικονίζει μια συστάδα στην άκρη ενός σταροχώραφου μια καλοκαιρινή μέρα που φυσάει μαΐστρος. Είναι ως εκ τούτου η νότα μιας ορισμένης μαυρίλας τυλιγμένης σε μπλε που κινείται με μεγάλα κυκλοφορούντα ρεύματα αέρα, και το βερμιγιόν των παπαρούνων δημιουργεί αντίθεση με τη μαύρη νότα. Πάρα πολλές επιστολές γράφονται με το esprit de l’escalier, αν και αυτό το esprit είναι πολύ συχνά πολύ πεσμένο. Συχνά βλέπουμε, μεταφορικά, το θέαμα του ζωγράφου πεσμένου στη βάση της σκάλας, έχοντας εκδιωχτεί για μία ακόμη φορά κλοτσηδόν από κάποιο καφέ, σαλόνι, ατελιέ. Υπήρξε άραγε ποτέ κανένας λιγότερο προσηνής; Κοινωνικά, όπως και με πολλούς άλλους τρόπους, ήταν ο μεγαλύτερος εχθρός του εαυτού του. Ο τόνος των επιστολών του είναι διαρκώς ο τόνος ανθρώπου που ακόμη πνέει τα μένεα ύστερα από βίαιο καβγά, ο οποίος καταλαγιάζει βαθμιαία σε μια καυτή λίμνη ενοχής και ντροπής, από την οποία πότε πότε, σε μια ανανεωμένη έκρηξη θυμού, φουσκώνει σε ένα ακόμη ξέσπασμα μνησίκακης αυτοδικαιολόγησης. Ουσιαστικά σε κάθε σελίδα ακούμε την πόρτα που βρόντηξε, την καρέκλα που κλότσησε, τη μύτη της πένας που γδέρνει το χαρτί και τον αγριεμένο κοκκινομάλλη που ξεφυσά με οργή μέσα από τα δόντια του. Θα ήταν κωμικό, αν δεν ήταν τόσο θλιβερό. Στα πιο ήρεμα μεσοδιαστήματά του, ιδίως τα μακριά, μοναχικά βράδια που δεν είχε τίποτα να κάνει και κανέναν να μιλήσει, καθόταν με πένα και χαρτί για να προσπαθήσει να απελευθερωθεί από τις συνέπειες των ανοσιουργημάτων της ημέρας. Το καλοκαίρι του 1888, έπειτα από έναν ακόμη οικογενειακό καβγά, παραδέχεται στον Τεό ότι είναι «άνθρωπος με πάθη, ικανός και επιρρεπής να κάνει μάλλον ανόητα πράγματα για τα οποία καμιά φορά αισθάνομαι μάλλον μετανιωμένος». Πρόκειται, το λιγότερο, για υποβάθμιση· ύστερα από τον θάνατο του πατέρα Βαν Γκογκ, η μητέρα και οι αδελφές του Βίνσεντ του επέρριπταν σε μεγάλο βαθμό ευθύνες ότι οδήγησε τον ηλικιωμένο στον τάφο του με την ανυπόφορη συμπεριφορά του, τις θρησκευτικές κοροϊδίες του και τις διαρκείς λογομαχίες. Αυτές οι επιστολές είναι προϊόντα της φριχτής μοναξιάς που υπέμενε ο Βίνσεντ σε όλη η ζωή του, από την οποία υπέφερε βαθιά. Θρηνεί την έλλειψη συντρόφου, αδελφής ψυχής, φίλου. Ο μεγαλύτερος όγκος των επιστολών απευθύνεται στον Τεό, τον πιο πολύτιμο έμπιστό του και συνεπή ευεργέτη του – «Τα χρήματα ξεπληρώνονται, καλοσύνη σαν τη δική σου όχι». Πολύ πριν εναποθέσει τις ελπίδες του στον Γκωγκέν, είχε παροτρύνει επανειλημμένα τον Τεό να έρθει να τον βρει, σε όποιο νέο άθλιο μέρος είχε καταδικάσει τον εαυτό του, ώστε να στήσουν μαζί μια αδελφότητα καλλιτεχνών για να δημιουργήσουν πολλά αριστουργήματα και να βγάλουν πολλά πολλά λεφτά. Δεν υπήρχε όριο στην έκταση των φαντασιώσεών του – απαίτησε μάλιστα από τον Τεό και τη νέα του σύζυγο να εγκαταλείψουν το συζυγικό σπίτι τους, να έρθουν να ζήσουν μαζί του και να ζωγραφίζουν όλοι μαζί. Ο Βίνσεντ είχε λίγες παρηγοριές, και η λογοτεχνία ήταν μία από αυτές. Το 1880, όπως μας λέει η Γκουτσόνι στο Τα βιβλία του Βίνσεντ, έγραψε στον Τεό, «Έχω ένα σχεδόν ακαταμάχητο πάθος για τα βιβλία και την ανάγκη να μορφώνομαι συνέχεια, να μελετώ, αν θέλεις, ακριβώς όπως έχω ανάγκη να φάω το ψωμί μου», συμπληρώνοντας ότι «πρέπει κανείς να μάθει να διαβάζει, όπως πρέπει να μάθει να βλέπει και να μάθει να ζει». Το βιβλίο της Γκουτσόνι είναι γοητευτικό, διαφωτιστικό και απόλυτα ανεπιτήδευτο. Είναι πέραν των προθέσεών της, παραδέχεται ξεκάθαρα, να εξετάσει όλα τα αναγνώσματα του Βίνσεντ, στα οποία άλλοι συγγραφείς έχουν αφιερώσει σημαντικές μελέτες. Αντ’ αυτού, επιχειρώ να χαρτογραφήσω ένα καλλιτεχνικό-διανοητικό ταξίδι στα αγαπημένα του, σε έναν συνεχή διάλογο ανάμεσα στη δουλειά του ως καλλιτέχνη και τους βασικούς συγγραφείς και εικονογράφους που τον ενέπνευσαν. Σε αυτό το εγχείρημα επιτυγχάνει αξιοθαύμαστα. Το βιβλίο της είναι εικονογραφημένο προσφυώς – η έγχρωμη αναπαραγωγή είναι αξιοσημείωτα πλούσια και πειστική. Προσφέρει μια πλούσια γκάμα αναφορών, από τον Ντίκενς και τον Ζολά, τους σταθερούς αγαπημένους του Βίνσεντ, έως τόμους ιαπωνικών ξυλογραφιών σαν εκείνες που επηρέασαν το έργο του από τα μέσα της δεκαετίας του 1880 ως το τέλος – ένα ανατολίτικο φως λούζει τη Γέφυρα Λανγκλουά στην Αρλ και τις Ψαρόβαρκες στην παραλία του Σεντ Μαρί ντε λα Μερ, έργα και τα δύο του 1888, και δίνει μια ιδιαίτερα πλούσια λάμψη στα ντελικάτα Άνθη αμυγδαλιάς του 1890, της χρονιάς του θανάτου του. Η Γκουτσόνι δίνει ιδιαίτερη προσοχή σε έναν άλλον καινοτόμο πίνακα του Βίνσεντ από το 1885, τη Νεκρή φύση με τη Βίβλο, την οποία ζωγράφισε τον Οκτώβριο. Σε αυτό το σκοτεινόχρωμο αλλά λάθρα χρωματικό έργο, παρουσιάζονται μερικά έντονα αυτοβιογραφικά θέματα. Η Βίβλος που απεικονίζεται ανήκε στον πατέρα του Βίνσεντ που πέθανε λίγους μόλις μήνες πριν ζωγραφιστεί ο πίνακας, με τον οποίο διαπληκτιζόταν ως το τέλος. Το ογκώδες βιβλίο, με τις μεγάλες, βαριές σελίδες και τα μεταλλικά κουμπώματα, αποτελεί κυρίαρχη παρουσία στο κέντρο της σύνθεσης. Δίπλα του βρίσκεται ένα σβησμένο κερί και ένας δεύτερος, πολύ πιο λεπτός τόμος. Ο συμβολισμός γενικά είναι ξεκάθαρος –ακόμη και ο Γκωγκέν θα εντυπωσιαζόταν– και ταυτόχρονα ευχάριστα αμφίσημος. Οι πυκνές γραμμές του ιερού κειμένου μοιάζουν εκ πρώτης όψεως ζωγραφισμένες με μιαν απόχρωση του γκρίζου –«ανοιχτό μαύρο»–, όμως μια πιο προσεκτική ματιά αποκαλύπτει φαινομενικά τυχαίες πινελιές μπλε, κίτρινου, πορτοκαλί και λιλά. Η σελίδα είναι ανοιχτή στον Ησαΐα 53:3 –«ἀλλὰ τὸ εἶδος αὐτοῦ ἄτιμον καὶ ἐκλεῖπον παρὰ πάντας τοὺς υἱοὺς τῶν ἀνθρώπων· ἄνθρωπος ἐν πληγῇ ὢν καὶ εἰδὼς φέρειν μαλακίαν». Ο μικρότερος, λιγότερο δυναμικός τόμος, με το λεμονί εξώφυλλο, είναι το μυθιστόρημα με τον παραπλανητικό τίτλο Η χαρά της ζωής, σύμφωνα με τη Γκουτσόνι «ένα από τα πιο πεσιμιστικά έργα του Ζολά». Εδώ ο Βίνσεντ στέλνει έναν χαρακτηριστικά πικρό αποχαιρετισμό σε έναν γονιό που αγαπούσε, αλλά απεχθανόταν πολύ, και προσκολλάται στο εντονότερο φως των τόπων όπου φυτρώνουν οι λεμονιές, αλλά αφθονεί και η θλίψη. Όπως γράφουν οι βιογράφοι του Στίβεν Ναϊφέ και Γκρέγκορυ Γουάιτ Σμιθ: Μέσα από αυτήν την αρραγή, αυθόρμητη συνύφανση από προσωπικές έγνοιες, και καλλιτεχνικούς υπολογισμούς, προσωπικούς δαίμονες και δημιουργικά πάθη, ο Βίνσεντ είχε πετύχει ένα εντελώς νέο είδος τέχνης. Και το γνώριζε. Όχι ότι είναι πιθανό να δείτε μια αναπαραγωγή της Νεκρής φύσης με τη Βίβλο, ή οτιδήποτε παρόμοιου, να κρέμεται στον τοίχο απέναντί σας στο επόμενο δείπνο που θα τύχει να παραβρεθείτε. *** Σημ. ARB: Στο επόμενο τεύχος της New York Review of Books (27 Μαΐου 2021) με επιστολή του ο Τζον Μπάνβιλ διευκρινίζει: Μου επισημάνθηκε ότι έκανα λάθος στην κριτική μου για το Vincent van Gogh: A Life in Letters (NYR, 13 Μαΐου) ότι ο ζωγράφος δεν πούλησε ούτε έναν πίνακα κατά τη διάρκεια της ζωής του. Στην πραγματικότητα, το 1890, η Άννα Μποχ, ζωγράφος και αδελφή του Βέλγου καλλιτέχνη Ευγένιου Μποχ, η οποία είχε ποζάρει για τον Βαν Γκογκ, αγόρασε τον πίνακα Κόκκινο αμπέλι για τετρακόσια φράγκα, περίπου 2000 δολάρια σήμερα. Υποπτεύομαι ότι η αγορά ήταν μια κίνηση αλληλεγγύης από μια καλοσυνάτη γυναίκα προς έναν συνάδελφο καλλιτέχνη, και μάλλον αυτός ήταν ο λόγος που μού διέφυγε. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2021 — Μετάφραση: Νίνα Μπούρη [1] Η Βαν Γκογκ-Μπόνγκερ αξίζει τον μεγαλύτερο έπαινο για την αφοσίωσή της στην εδραίωση της μεταθανάτιας φήμης του κουνιάδου της. Όπως γράφουν οι επιμελητές του Vincent van Gogh: A Life in Letters, «η συμβολή της ήταν τεράστια στην αναγνώριση του έργου του Βαν Γκογκ». [2] Η πλήρης αλληλογραφία είναι προσβάσιμη στο vangoghletters.org. Όμως ακόμη κι αν χρειαστεί να αποταμιεύσετε χρήματα, φροντίστε να αγοράσετε τη μία ή την άλλη συλλογή – αν όχι την εξάτομη έκδοση, τουλάχιστον αυτήν τη συντομευμένη. Πρόκειται για πανέμορφο και ικανοποιητικό αντικείμενο, πραγματικά ευχάριστο στην αφή, και αρκετά ανθεκτικό ώστε να το κληροδοτήσετε με αυτοπεποίθηση στους κληρονόμους σας. [3] Για τις λεπτομέρειες πρέπει να ανατρέξετε στο Van Gogh: A Life των Steven Naifeh και Gregory White Smith (Random House, 2011), το οποίο, σε όχι πολύ λιγότερες από χίλιες σελίδες, θα σας πει όλα όσα θα θέλατε να μάθετε για τη ζωή του, και πιθανώς πολύ περισσότερα.

Βίνσεντ βαν Γκογκ, ο μεγαλύτερος εχθρός του εαυτού του

Σύνδεση