Ερωτευμένος αναγνώστης, οξυδερκής κριτικός

«Ο μόνος τρόπος να αντέχεται η ζωή είναι να ξεχνιέται ο νους μέσα στη μέθη της λογοτεχνίας σαν μέσα σ’ ένα αέναο όργιο» (Επιστολή του Φλωμπέρ στη δεσποινίδα Λερουαγιέ ντε Σαντεπί, 4 Σεπτεμβρίου 1858) 1. Δεδηλωμένος φλωμπερικός και ειδήμων του μποβαρισμού, ο Μάριο Βάργκας Λιόσα συγγράφει το 1975 Το αέναο όργιο, δοκίμιο που αποτελεί μια συναρπαστική ανάγνωση της Κυρίας Μποβαρύ και ταυτόχρονα ένα είδος λογοτεχνικής αυτοβιογραφίας. Ο μυθιστοριογράφος αποκαλύπτει εδώ μια άλλη του πλευρά, αυτήν του εμβριθούς μελετητή, ο οποίος εξετάζει με βαθιά γνώση και επιστημονική ακρίβεια τις παραμικρές πτυχές του κλασικού έργου του Φλωμπέρ χρησιμοποιώντας έναν λόγο θελκτικό, χωρίς ίχνος ακαδημαϊκής δυσκαμψίας. Το δοκίμιο απαρτίζεται από τρία μέρη στα οποία χρησιμοποιούνται αντίστοιχα τρεις μορφές λογοτεχνικής κριτικής. Η πρώτη συνιστά μια προσέγγιση ατομική και υποκειμενική, καθώς εστιάζεται στην εντύπωση που προκαλεί στον αναγνώστη η Έμμα Μποβαρύ ως μυθοπλαστικός χαρακτήρας. Η δεύτερη, αντικειμενική, όσο αυτό είναι δυνατόν, και επιστημονική, επικεντρώνεται στο μυθιστόρημα καθαυτό, ενώ η τρίτη ασχολείται με τη σημασία και τη θέση της Κυρίας Μποβαρύ στην ιστορία της λογοτεχνίας, τονίζοντας την τεράστια οφειλή των συγγραφέων όλου του κόσμου στον Φλωμπέρ. 2. Μονόδρομο πάθος Στο πρώτο μέρος εξιστορείται με πάσα λεπτομέρεια η μοναδική, μυστικιστικού τύπου, εμπειρία της πρώτης ανάγνωσης της Κυρίας Μποβαρύ από τον άρτι αφιχθέντα στο Παρίσι νεαρό Λιόσα, το 1959. Ανάγνωση αποφασιστικής σημασίας αφού του αποκάλυψε δύο ιδεώδη στα οποία έμελλε στο εξής να προσηλωθεί, ένα λογοτεχνικό και ένα ερωτικό. Το λογοτεχνικό αφορούσε το είδος του συγγραφέα που ήθελε ανέκαθεν να γίνει χωρίς να το ξέρει μέχρι τότε, δηλαδή ρεαλιστής, αλλά με έναν ρεαλισμό συμβατό με την αναζήτηση του Ωραίου, της πρωτοτυπίας και της γλωσσικής ακρίβειας. Όσο για το ερωτικό ιδεώδες, αφορούσε την ίδια την ηρωίδα του Φλωμπέρ με την οποία κατάλαβε ότι θα παρέμενε ερωτευμένος ως το τέλος της ζωής του, ξεχωρίζοντάς την απ’ όλους τους μυθιστορηματικούς χαρακτήρες που άφησαν επάνω του το αποτύπωμά τους. Αρχικά, ο δοκιμιογράφος απεκδύεται τον ρόλο του κριτικού και τοποθετείται στη θέση του αναγνώστη που ανακαλεί με λυρισμό τα συναισθήματά του, ανακαλύπτοντας πως έχει εκπληκτικές ομοιότητες με την ίδια την Έμμα Μποβαρύ ως προς τον «αθεράπευτο υλισμό» που χαρακτηρίζει και τους δύο,[1] καθώς και ως προς το ζήτημα της σύγχυσης των ορίων μεταξύ πραγματικότητας και μυθοπλασίας, επιβεβαιώνοντας έτσι την τεράστια δύναμη της δεύτερης και την καταλυτική επίδραση που μπορεί να ασκήσει επί της πρώτης. Στη συνέχεια, ο συγγραφέας επανέρχεται στη θέση του κριτικού αναζητώντας τους λόγους αυτής της σαγήνευσης και θα μπορούσαμε να πούμε ότι η εναλλαγή του βλέμματος του αναγνώστη που δέχεται συγκινήσεις και του κριτικού που επιζητεί την αντικειμενικότητα, διατρέχει ολόκληρο το δοκίμιο. Απαριθμεί πολλές αιτίες που αγγίζουν τα «βαθύτερα στρώματα της ύπαρξής του»[2], αιτίες που σχετίζονται είτε με τη μορφή, όπως την προτίμησή του για έργα κατασκευασμένα με αυστηρή συμμετρία, αρχή και τέλος, είτε με το θέμα, απορρίπτοντας την άποψη ότι Η Κυρία Μποβαρύ είναι ένα έργο όπου δεν συμβαίνει τίποτα άλλο πλην της γλώσσας και υποστηρίζοντας ότι, αντιθέτως, συμβαίνουν τόσο πολλά ώστε θα μπορούσαμε ακόμη και να την κατατάξουμε στα περιπετειώδη μυθιστορήματα. Τέλος, εξηγεί ότι ο λόγος που Η Κυρία Μποβαρύ τον γοήτευσε σε τέτοιο βαθμό είναι το γεγονός ότι εμπεριέχει τα τέσσερα βασικά γι’ αυτόν συστατικά ενός μυθιστορήματος: την εξέγερση, τη βία, το μελόδραμα και το σεξ. Αλλά ακόμη και σ’ αυτό το σημείο, όπου θέλει να φανεί «αντικειμενικός», συγκρίνει τον εαυτό του με τη λογοτεχνική ηρωίδα και την συμμερίζεται: «…πρόκειται για ένα μυστικό ανάμεσα στην Έμμα και σε μένα. Πριν λίγα χρόνια είχα την αίσθηση μιας πλήρους ασυμβατότητας με τον κόσμο, μια επίμονη απελπισία, μια βαθιά αηδία για τη ζωή»[3]. Εντούτοις, αν και η μυθοπλασία μπορεί να εντείνει την αδυναμία προσαρμογής του αναγνώστη στον πραγματικό κόσμο μέχρι σημείου να τον δηλητηριάσει, όπως συμβαίνει στην περίπτωση της φλωμπερικής ηρωίδας, άλλο τόσο μπορεί, δρώντας ως κάθαρση, να αποτελεί ένα αντίδοτο στην οδύνη της πραγματικότητας. «Η μυθοπλαστική οδύνη εξουδετέρωνε την οδύνη που ζούσα …»,4 «η Έμμα σκοτώνεται για να ζήσω εγώ».5 Η βιβλιομανία αποδεικνύεται θανατηφόρα για την Έμμα ενώ για τον περουβιανό νομπελίστα είναι πηγή έμπνευσης που τον καθιστά μεγάλο δημιουργό, ακριβώς διότι μετά από την ταύτισή του με αυτήν ως αναγνώστης, κατορθώνει να πάρει το αποστασιοποιημένο βλέμμα του κριτικού και να το διατηρήσει. Ο νεαρός επίδοξος συγγραφέας εξελίσσεται σε μανιώδη μελετητή όλων των έργων του Φλωμπέρ, όμως η Κυρία Μποβαρύ κατέχει πάντα την πρώτη θέση στις προτιμήσεις του, καθώς βλέπει σ’ αυτήν ένα είδος αρχέτυπου της περιπέτειας που λέγεται λογοτεχνική δημιουργία. Ο Φλωμπέρ γίνεται γι’ αυτόν η απόλυτη λογοτεχνική αναφορά ως προς την οποία αξιολογεί όλη την υπόλοιπη λογοτεχνική παραγωγή, το «θερμόμετρο»6 που του χρησιμεύει στη μέτρηση του ενθουσιασμού ή της άρνησής του για τους υπόλοιπους συγγραφείς. Υπογραμμίζεται η εξέχουσα θέση που κατέχει στη διαμόρφωσή του ως συγγραφέα η Αλληλογραφία του Φλωμπέρ, διότι σε αυτήν σκιαγραφείται η πλέον επαναστατική λογοτεχνική θεωρία του 20ού αιώνα που γεννιέται ως σταδιακό αποτέλεσμα της δημιουργικής πρακτικής, αλλά και διότι μέσα από αυτήν συνειδητοποιεί ότι το ταλέντο δεν είναι κάτι δοσμένο εξαρχής αλλά μια αργή κατάκτηση, αποτέλεσμα σκληρής δουλειάς, πειθαρχίας, υπομονής και επιμονής. 3. Το πρόσθετο στοιχείο Στο δεύτερο και μακρότερο μέρος του δοκιμίου –ίσως καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι τα τρία μέρη στα οποία διαρθρώνεται είναι ανάλογης έκτασης το καθένα με τα αντίστοιχα της Κυρίας Μποβαρύ–, μετά την εκτενή παρουσίαση της γένεσης και των πηγών του μυθιστορήματος απαριθμούνται και αναλύονται ενδελεχώς οι τεχνικές με τις οποίες η μυθοπλασία χειραφετείται από τις πραγματικές εμπειρίες που αποτελούν την αφετηρία της. Ο Φλωμπέρ αφηγείται την πραγματικότητα προσθέτοντάς της κάτι που τη μεταμορφώνει7 σε υλικό εργασίας και αυτό το πρόσθετο στοιχείο αποτελεί την πρωτοτυπία του έργου του. Το βασικό όργανο με το οποίο συντελείται η μεταμόρφωση αυτή είναι το στυλ. Η περιγραφική φρενίτιδα προσώπων, αντικειμένων, τοπίων, συναισθημάτων, πράξεων και σκέψεων δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά μέθοδος για να «χαλάσει» την πραγματικότητα και να την ξαναφτιάξει αλλιώς. Η μέθοδος περιλαμβάνει αντιστροφές (ανθρωποποίηση των πραγμάτων / πραγμοποίηση των ανθρώπων, αντιστροφή των δύο φύλων), συστηματική δυαδικότητα αντικειμένων, τόπων, γεγονότων, προσώπων και τα τέσσερα χρονικά επίπεδα με τα οποία οικοδομείται το μυθιστόρημα. Ιδιαίτερα σημαντική είναι για τον Λιόσα η ύπαρξη τεσσάρων αφηγηματικών φωνών μέσω των οποίων συντελείται αριστοτεχνικά το πέρασμα από τη μια οπτική στην άλλη, με κυρίαρχο τον αφηγητή-παντογνώστη, άξονα της φλωμπερικής θεωρίας της απροσωπίας. Εξάλλου, επισημαίνεται η καινοτόμος χρήση των πλάγιων χαρακτήρων (italiques) και, βέβαια, τονίζεται ιδιαίτερα η χρήση του ελεύθερου πλάγιου λόγου, σημαντικότατη τεχνική συνεισφορά του Φλωμπέρ, που αποτελεί «το πρώτο μεγάλο βήμα του μυθιστορήματος προκειμένου ο συγγραφέας να αφηγηθεί απευθείας τη νοητική διαδικασία, να περιγράψει το ενδόμυχο, «όχι […] με λόγια ή πράξεις […] αλλά αναπαριστώντας το μέσω μιας γραφής που τοποθετεί τον αναγνώστη στο κέντρο της υποκειμενικότητας του λογοτεχνικού χαρακτήρα».8 Στο δεύτερο αυτό μέρος του δοκιμίου, ο Λιόσα βάζει τον εαυτό του στη θέση του κριτικού, αλλά περνάει συχνά και στη θέση του συγγραφέα που, μέσα από την ανάλυση της δομής και του τύπου γραφής της Κυρίας Μποβαρύ, δείχνει ότι το βλέμμα του συγγραφέα στο έργο κάποιου ομοτέχνου του μπορεί να είναι, από πολλές απόψεις, πιο διαφωτιστικό από το βλέμμα ενός κριτικού για το ίδιο έργο. 4. Το πρώτο νεωτερικό μυθιστόρημα Ο Λιόσα θεωρεί την Κυρία Μποβαρύ ιδρυτικό μυθιστόρημα του μοντερνισμού για τους εξής λόγους : 1. Κατασκευάζεται ολόκληρο γύρω από την ισχνή σιλουέτα του αντιήρωα, ούτε αξιοθαύμαστου ούτε αξιομίσητου αλλά ασήμαντου και κοινότοπου, που, έναν αιώνα αργότερα, στο έργο του Μπέκετ ή της Σαρώτ, θα μετατραπεί σε απλό υπόλειμμα. 2. Αποτελεί έμπρακτη διακήρυξη της άποψης ότι το μυθιστόρημα είναι μορφή. Ο μυθιστοριογράφος οφείλει, πάνω απ’ όλα να είναι καλλιτέχνης, να δουλεύει το στυλ και μέσω μιας «κεκαθαρμένης», υψηλής τέχνης να δίνει ζωή στο κοινότοπο και στο αγοραίο. Οι καλλιτεχνικοί απόγονοι του Φλωμπέρ στον 20ό αιώνα είναι, ασφαλώς, οι εκπρόσωποι του «nouveau roman» που υποστηρίζουν ότι η λογοτεχνία είναι ζήτημα γλώσσας. 3. Εγκαινιάζει τον ελεύθερο πλάγιο λόγο, αφετηρία μιας σειράς μεθόδων που ανατρέπουν τις παραδοσιακές αφηγηματικές φόρμες, επιτρέποντας την περιγραφή της εσωτερικότητας. Από τη μια, «αποτελεί ένα προηγούμενο του προυστικού λόγου «της βραδείας … ανακατασκευής του παρελθόντος χρόνου μέσω της μνήμης»9 και, από την άλλη, συνιστά το πιο άμεσο προηγούμενο του εσωτερικού μονολόγου, όπως το συνέλαβε ο Τζόυς και το τελειοποίησε ο Φώκνερ. Στο τελευταίο μέρος του δοκιμίου τίθεται το ζήτημα του παιδαγωγικού και ηθικού εκείνου ρεύματος που θέλει να αποδώσει στη λογοτεχνία –αλλά και στο θέατρο και στην ποίηση– την ευθύνη της ηθικής διαπαιδαγώγησης των ανθρώπων, ρεύματος εντελώς ασύμφωνου με τις θεωρίες του Φλωμπέρ περί ουδετερότητας του δημιουργού. Αντιπαραβάλλοντας τον ευαίσθητο στην κοινωνική αδικία, αισιόδοξο και «δημοκρατικό» Μπρεχτ στον «εγωιστή», απαισιόδοξο και «αριστοκράτη» Φλωμπέρ καταλήγει στο συμπέρασμα ότι τα «μηνύματα» που εμπεριέχονται στο έργο του πρώτου έχουν χαρακτήρα επιβολής που απαιτεί την αποδοχή ή την απόρριψη μιας και μοναδικής αλήθειας, ενώ στο έργο του δεύτερου, αν υπάρχει μία αλήθεια –γιατί μπορεί να είναι περισσότερες και αντιφατικές– ο αναγνώστης είναι εκείνος που θα την ανακαλύψει, κρυμμένη εντός των στοιχείων της μυθοπλασίας, και εκείνος είναι που θα βγάλει τα ηθικά, κοινωνικά και φιλοσοφικά συμπεράσματα της ιστορίας που του προσφέρει ο συγγραφέας.10 Επικαλούμενος τον Φλωμπέρ, για τον οποίο η αυθεντική λογοτεχνία είναι πάντα επικίνδυνη,11 ο Λιόσα στηλιτεύει τη λογοτεχνία της βιομηχανικής κοινωνίας, η οποία, έχοντας απολέσει τη βασική αρετή της, που ήταν ανέκαθεν η κριτική επερώτηση της πραγματικότητας, έχει μετατραπεί σε ανώδυνη απασχόληση και όργανο ψυχαγωγίας. Υπάρχουν λογοτεχνικοί χαρακτήρες που σημαδεύουν τη ζωή μας πολύ περισσότερο από αρκετούς ανθρώπους που γνωρίζουμε στην πραγματικότητα, με σάρκα και οστά. «Το βασικό πλεονέκτημα των πρώτων έναντι των δεύτερων είναι η δυνατότητα να ανασταίνονται επ’ άπειρον. […] Αρκεί να ανοίξουμε τις σελίδες του βιβλίου και να σταθούμε στις κατάλληλες αράδες».12 [1] …κάτι που εκείνη κι εγώ έχουμε από κοινού: «τον αθεράπευτο υλισμό μας, την προτίμησή μας για τις ηδονές του σώματος έναντι αυτών της ψυχής …», Mario Vargas Llosa, L’ orgie perpétuelle (Flaubert et Madame Bovary), Gallimard, Παρίσι, 1978, σ. 18. [2] «…γιατί η Κυρία Μποβαρύ ανακίνησε τόσο βαθιά στρώματα του είναι μου,…», ό.π., σ. 16. [3] Ό.π., σ. 21. 4 Ό.π., σ. 21. 5 Ό.π., σ. 22. 6 Ό.π., σ. 39. 7 «Θα ήθελα να γράφω ό,τι βλέπω, όχι έτσι όπως είναι, αλλά μεταμορφωμένο» (επιστολή του Φλωμπέρ στη Λουίζ Κολέ, 26 Αυγούστου 1853). 8 Ό.π., σ. 203-204. 9 Ό.π., σ. 219. 10 Ό.π., σ. 226. 11 Ό.π., σ. 233-234. 12 Ό.π., σ. 13-14.

Ερωτευμένος αναγνώστης, οξυδερκής κριτικός

Σύνδεση