Ο μαυροφορεμένος άντρας

Ένα διήγημα του Μάριο Βάργκας Λιόσα για την Athens Review of Books I. Όταν ο σκηνοθέτης του θεάτρου Πεδρίτο Αντριανθέν έκλεισε ραντεβού με τον Αντενόρ Μοντάλβο στο Χιχόν «για να πιούμε ένα καφεδάκι και να σου μιλήσω για ένα σχέδιο που έχω κατά νου», αυτός ο τελευταίος, αποτυχημένος ηθοποιός σε διαδικασία ψυχολογικής και ηθικής αποσύνθεσης, ζούσε μέσα στην ανέχεια, στη συνοικία Λαβαπιές, σε μια πανσιόν της συμφοράς, που είχε να πληρώσει εδώ και τρεις μήνες, και γυρόφερνε στο μυαλό του την ιδέα της αυτοκτονίας. Το τηλεφώνημα του Αντριανθέν τον αιφνιδίασε. Ήταν δυνατόν αυτός ο τόσο δημοφιλής σκηνοθέτης να τον καλεί για να του προτείνει κάποιον ρόλο; Αυτόν; Ο Αντενόρ, με τα πενήντα τόσα του χρόνια, είχε εδώ και καιρό επίγνωση της αποτυχίας του. Ως ηθοποιός, αφού σχεδόν πια κανείς δεν έκλεινε δουλειές μαζί του, παρά μόνο για να παίξει τον αρχιυπηρέτη ή τον οδηγό σε κωμωδίες αμφίβολης αισθητικής ή ακόμα πιο ασήμαντα ρολάκια σε τηλεταινίες ή ταινίες του σωρού· αλλά και στον έρωτα, αφού η τελευταία γυναίκα με την οποία ήταν τον εγκατέλειψε, πάνε κάνα δυο χρόνια, γιατί ήταν «ανίκανος και άχρηστος» (έτσι του το έγραψε στο άκαρδο αποχαιρετιστήριο γράμμα της). Δεν είχε πια συγγενείς εν ζωή και η φτώχεια τον έκανε να χάνει σιγά σιγά τους φίλους –ντρεπόταν να του πληρώνουν πάντα εκείνοι την μπίρα ή το ποτήρι κρασί στην ταβέρνα, και έτσι σταμάτησε να πηγαίνει στις συναθροίσεις τους– και απομονωμένος σε μια νευρωτική και κατσούφικη μοναξιά, εκτός κι αν έβρισκε καμιά δουλίτσα, περνούσε τα πρωινά και τα απογεύματά του διαβάζοντας στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Πασέο δε Ρεκολέτος. Έφτασε στο Χιχόν λίγα λεπτά πριν από τις έντεκα, την προκαθορισμένη ώρα για το ραντεβού, και ο Πεδρίτο Αντριανθέν ήταν ήδη εκεί, νεανικός και εμφανίσιμος ως συνήθως. Τον γνώριζε ελάχιστα, από την εποχή που ξεκινούσε τη μετεωρική, γεμάτη επιτυχίες, καριέρα του με τη θεαματική σκηνοθεσία που είχε υπογράψει στις Εκκλησιάζουσες του Αριστοφάνη, χάρη στην οποία κέρδισε το μεγάλο βραβείο στο Φεστιβάλ Κλασικού Θεάτρου της Μέριδα, στην Εξτρεμαδούρα. Του φάνηκε ακόμα πιο νέος σχετικά με τότε, με τα τατουάζ του στο πρόσωπο και στα μπράτσα, το σκισμένο τζιν του και το σκουλαρίκι που χοροπηδούσε στο δεξί του αυτί. Αντί για τη μακριά περούκα που θυμόταν ο Αντενόρ τώρα ήταν κοντοκουρεμένος και κάμποσα χρωματιστά χαϊμαλιά κρέμονταν πάνω στην μπλε μπλούζα του που αποκάλυπτε τον αφαλό του. Καθώς ο ένας έσφιγγε το χέρι του άλλου, ο Αντενόρ Μοντάλβο αισθάνθηκε προϊστορικός μέσα στο παλιομοδίτικο κοστούμι του, το πουκαμισάκι του και τη γραβάτα του με τον μικροσκοπικό κόμπο που φορούσε πάντα στις μεγάλες περιστάσεις εδώ και δέκα τουλάχιστον χρόνια. (Είχε πολύ καιρό να αγοράσει ρούχα και, από τα πολλά πλυσίματα και σιδερώματα, αυτά που φορούσε γυάλιζαν και είχαν λεπτύνει τόσο σαν φύλλα από κρεμμύδι). – Θέλεις έναν καφέ, ένα μεταλλικό νερό; τον ρώτησε ο νεαρός σκηνοθέτης, κάνοντάς του νόημα να καθίσει απέναντί του. – Αν δεν σε πειράζει, θα προτιμούσα ένα σάντουιτς με ζαμπόν και τυρί, είπε ο Μοντάλβο, κοκκινίζοντας. Κι έναν καφέ με λίγο γάλα. – Βέβαια, βέβαια, συμφώνησε ο Αντριανθέν. Θα αναρωτιέσαι γιατί ήθελα να συναντηθούμε. – Εννοείται, με εξέπληξε πολύ το τηλεφώνημά σου, απάντησε ο Αντενόρ, με την ειλικρίνεια που πάντα τον χαρακτήριζε. Με χαροποίησε, επίσης. Όπως μπορείς να φανταστείς, δεν είμαι από τους ηθοποιούς που τον καλούν κάθε μέρα διάσημοι σκηνοθέτες όπως εσύ. – Έχω ένα ρόλο για σένα στο έργο που θ’ ανεβάσω – μπήκε αμέσως στο θέμα ο Αντριανθέν. Αρχίζουμε πρόβες, την επόμενη Δευτέρα, στο Τεάτρο Εσπανιόλ. Θα ανεβάσουμε τις Ιστορίες της πανούκλας του Βάργκας Λιόσα. Είναι μια πολύ ελεύθερη προσαρμογή του Δεκαήμερου του Βοκκάκιου. Δεν θα έχεις να πεις λέξη, αλλά θα είσαι πάνω στη σκηνή από την αρχή μέχρι το τέλος. Θα είσαι «ο μαυροφορεμένος άντρας», ο Κουρόκο που εμφανίζεται σε όλα τα έργα του ιαπωνικού Καμπούκι. Σ’ ενδιαφέρει; Ο Αντριανθέν είχε μόλις επιστρέψει από την Ιαπωνία όπου είχε περάσει ένα διάστημα, προσκεκλημένος από την The Japan Foundation, για να εξοικειωθεί με το αρχαίο και μοντέρνο ιαπωνικό θέατρο. Είδε και μίλησε με ηθοποιούς, σκηνοθέτες, συγγραφείς και τεχνικούς του παραδοσιακού και του σύγχρονου θεάτρου, από το λαϊκό Καμπούκι μέχρι το αριστουργηματικό θέατρο Νο, καθώς και τη λεπτεπίλεπτη τέχνη του κουκλοθέατρου, το Μπουνράκου, με τύμπανα και μαριονέτες, στο Κιότο, επισκεπτόμενος εργαστήρια, δασκάλους, σχολές, ακαδημίες κ.λπ. Από όλη εκείνη την πλούσια εμπειρία, αυτό που περισσότερο τον είχε εντυπωσιάσει ήταν η παρουσία του Κουρόκο, «του μαυροφορεμένου άντρα», στις παραστάσεις του Καμπούκι, του παμπάλαιου λαϊκού ιαπωνικού θεάτρου. – Πρόκειται για έναν άντρα που βρίσκεται πάνω στη σκηνή, τον άκουσε να λέει ο Αντενόρ, ενθουσιασμένος σαν μικρό παιδί με το καινούργιο του παιχνίδι. Αλλά δεν είναι κάποιος ήρωας ούτε αποτελεί μέρος της πλοκής. Ωστόσο, εμφανίζεται όλη την ώρα σ’ αυτήν: πίσω από τις πόρτες που ανοιγοκλείνουν, κάτω από τα τραπέζια, κουλουριασμένος μέσα σε μπουφέδες και ντουλάπες, δίνοντας στους ηθοποιούς μαντίλια και καπέλα, δίχως κανείς πάνω στη σκηνή να παρατηρεί την ύπαρξή του, αόρατος για τον θίασο, αλλά όχι και για τους θεατές, για τους οποίους είναι συνεχώς παρών. Με ποιον σκοπό; Για να τους υπενθυμίζει ότι αυτό που βλέπουν δεν είναι αλήθεια αλλά θέατρο, όχι η ζωή αλλά μια πλασματική αναπαράσταση της ζωής. Ο «μαυροφορεμένος άντρας» είναι ένας μακρινός πρόδρομος –γεννήθηκε τον 16ο αιώνα, φαντάσου– αυτού που ήθελε να πετύχει ο Μπρεχτ με τις παραστάσεις του: να υπενθυμίσει στους θεατές ότι δεν έπρεπε να συγχέουν ό,τι έβλεπαν στη σκηνή με την πραγματική ζωή, ότι το θέατρο είναι απλώς μια απεικόνιση της ζωής. Ο Αντριανθέν συνέλαβε την ιδέα να εμφυτεύσει τον «μαυροφορεμένο άντρα» του Καμπούκι στην σκηνοθεσία του πάνω στις Ιστορίες της πανούκλας στο Τεάτρο Εσπανιόλ, κι αυτός ήταν ο ρόλος –βουβός, αεικίνητος, αόρατος για τους άλλους ηθοποιούς, αλλά εμφανέστατος για το κοινό– που πρότεινε στον Μοντάλβο. Όταν σταμάτησε να μιλάει απέμεινε να τον κοιτάζει, γελαστός και με διερευνητικό βλέμμα: «Δέχεσαι;». – Μόνο αυτό μου έλειπε, αναφώνησε ο Μοντάλβο, με έναν τραγικοκωμικό μορφασμό. Όχι μόνο μου προτείνουν να είμαι αρχιυπηρέτης, θυρωρός ή οδηγός, αλλά να είμαι βουβός και αόρατος. Να κατέβω στη συνθήκη του αντικειμένου, τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο από ένα ανθοδοχείο ή ένα τραπέζι. Γέλασε με πικρία και ανασήκωσε τους ώμους, σαν να έλεγε: αυτή είναι η μοίρα μου, τι τα θες! – Τέλος πάντων, υπάρχει κι άλλος τρόπος να το δει κανείς, Αντενόρ, του είπε ο σκηνοθέτης για να του ανεβάσει το ηθικό, χτυπώντας τον φιλικά στον ώμο. Να θεωρήσουμε ότι ο μαυροφορεμένος άντρας είναι ο θεός της παράστασης για τους άλλους ηθοποιούς: βρίσκεται παντού αν και αόρατος γι’ αυτούς, ενώ, αντίθετα, για τους θεατές, είναι ορατός σε όλες τις σκηνές, έστω κι αν είναι απαλλαγμένος από οποιαδήποτε μορφή δράσης. – Μπορώ να σε ρωτήσω γιατί σκέφτηκες εμένα για τον «μαυροφορεμένο άντρα»; ρώτησε ο Αντενόρ. – Δεν το σκέφτηκα εγώ, αντέτεινε ο Αντριανθέν. Το σκέφτηκε η Αϊτάνα Σάντσεθ Χιχόν. – Η Αϊτάνα; ξαφνιάστηκε ο Αντενόρ. Γνωρίζει την ύπαρξή μου; – Είπε ότι απ’ όλους τους ηθοποιούς που γνώριζε, ο μόνος ικανός να μην υπάρχει πάνω στη σκηνή ήσουν εσύ, εξήγησε ο Αντριανθέν. Μη με ρωτήσεις τι ήθελε να πει, ούτε εγώ κατάλαβα. Όμως, επειδή είναι πανέξυπνη, με έπεισε. Τι λες; Δέχεσαι; Ο Αντενόρ είπε ναι, χωρίς την παραμικρή χαρά. II. Όταν άρχισαν οι πρόβες, σε ένα υπόγειο του Τεάτρο Εσπανιόλ, ο Αντενόρ διαπίστωσε ότι η Αϊτάνα ούτε που τον θυμόταν. Την πρώτη μέρα τον χαιρέτησε κάπως ξερά, μουρμουρίζοντας: «Χαίρω πολύ». Μόνο όταν εκείνος της είπε το όνομά του, έδειξε να τον αναγνωρίζει και του χαμογέλασε: «Γεια σου, Αντενόρ, θα δουλέψουμε μαζί, σωστά; Ωραία». Μόλις άρχισε η ανάγνωση του έργου, ο Αντενόρ αισθάνθηκε πάρα πολύ άβολα. Δεν είχε τον παραμικρό ρόλο, και ο Πεδρίτο, ο σκηνοθέτης, δεν απευθυνόταν ποτέ σ’ αυτόν, μόνο στην Αϊτάνα (κόμισσα της Σάντα Κρότσε), τον Πέδρο Κασαμπλάνκ (Βοκκάκιος), τον Όσκαρ δε λα Φουέντε (Πάμφιλο) και τη Μάρτα Ποβέδα (Φιλομένα). Καθώς δεν είχε τίποτα να διαβάσει, ο Αντενόρ αποδέχτηκε τη συνθήκη τού φαντάσματος ή της σιλουέτας με σεμνότητα, προσπαθώντας να είναι όσο το δυνατόν πιο αόρατος· μετά βίας κουνιόταν και ποτέ δεν άνοιγε το στόμα του για να κάνει κάποια ερώτηση ή κάποιο σχόλιο. Οι υπόλοιποι ηθοποιοί στο τέλος τον αγνόησαν κι αυτοί· δεν του απηύθυναν τον λόγο σχεδόν ποτέ, ούτε στα μικρά διαλείμματα που έκαναν για να πιούν λίγο νερό, να τσιμπήσουν κάτι, ή ορισμένοι, όπως ο σκηνοθέτης, να καπνίσουν ένα τσιγάρο. Μόνο όταν τελείωσε η ανάγνωση για όλους και ο Πεδρίτο Αντριανθέν άρχισε να στήνει τις σκηνές, ο Αντενόρ είχε την εντύπωση ότι αποκτούσε μια σχετική ζωή, τουλάχιστον σε ό,τι αφορούσε την κινητικότητα. Αίφνης, ο σκηνοθέτης άρχισε να του δίνει διαταγές: «Λοιπόν, Αντενόρ, στάσου εκεί». «Όχι όρθιος, γονατιστός». «Μην κοιτάζεις τους ηθοποιούς». «Το βλέμμα σου πρέπει να είναι λευκό, ανώδυνο, ανύπαρκτο». «Ανέβα σ’ εκείνη την καρέκλα. Όχι, καλύτερα κουλουριάσου και κάτσε από κάτω». «Μισοκρύψου τώρα πίσω απ’ αυτήν την κουρτίνα». «Θυμήσου ότι ο ρόλος σου είναι να μην υπάρχεις». «Ξάπλωσε ανάσκελα και κατασκόπευσε τι συμβαίνει γύρω σου. Αποδέξου τη συνθήκη σου, μη σαλεύεις καθόλου». «Θυμήσου ότι ο ρόλος σου είναι να μην υπάρχεις, δεν αποτελείς μέρος του θιάσου ούτε της πλοκής· ο ρόλος σου είναι απλώς “να βρίσκεσαι εκεί”, τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο από το “να βρίσκεσαι εκεί”». Ο Αντενόρ υπάκουε και προσπαθούσε να ακολουθεί επιμελώς τις οδηγίες του Πεδρίτο. Κάποιες φορές, αυτός έμοιαζε να τον ξεχνάει· τότε, αν η στάση στην οποία βρισκόταν παραήταν άβολη και τον πονούσε παραπάνω κάποιος μυς ή κάποιος τένοντας ή τον είχε μόλις πιάσει κράμπα, ρωτούσε χαμηλόφωνα: «Θα μπορούσα να κουνηθώ λιγάκι; Έχω κάπως πιαστεί». Τα βλέμματα όλων στρέφονταν προς το μέρος του και ο Αντενόρ είχε την αίσθηση ότι μόλις εκείνη τη στιγμή αντιλαμβάνονταν την παρουσία του και μάλιστα ότι η Αϊτάνα, ο Πέδρο, ο Όσκαρ, η Μάρτα και ο ίδιος ο Πεδρίτο Αντριανθέν ξαφνιάζονταν που εκείνη η σιλουέτα είχε το χάρισμα της ομιλίας. Στις μακρές αναμονές, ενώ οι άλλοι έπαιζαν και τελειοποιούσαν τις σκηνές κάτω από την καθοδήγηση του Πεδρίτο Αντριανθέν, ο Αντενόρ Μοντάλβο είχε όλο τον χρόνο στη διάθεσή του για να σκεφτεί. Ιδιαίτερα, με μια τάση που άρχισε να εκδηλώνεται έντονα από τότε που έκλεισε τα πενήντα, θυμόταν τα παιδικά του χρόνια και τη νιότη του, στο Περού, τη μακρινή του γενέτειρα, όταν, μπροστά στους έκπληκτους και γεμάτους δυσαρέσκεια γονείς του, ανακοίνωσε ότι, όταν θα μεγάλωνε, δεν θα γινόταν οδοντίατρος όπως ο μπαμπάς ούτε δάσκαλος όπως η μαμά, αλλά ηθοποιός. Ηθοποιός; Οι γονείς του έβαλαν τα γέλια, δεν τον πήραν στα σοβαρά, είπαν ότι όλα τα παιδιά είχαν αλλόκοτες ιδέες, να γίνουν δαμαστές άγριων ζώων ή εξερευνητές στην Αρκτική, σύντομα θα συνερχόταν και θα λογικευόταν. Η αλήθεια όμως είναι ότι τους μιλούσε πολύ σοβαρά και ότι αυτή του η κλίση που ανακάλυψε όταν ακόμα φορούσε κοντά παντελονάκια ήταν ένα από τα λίγα πράγματα για τα οποία ήταν πάντα σίγουρος: όταν θα μεγάλωνε, θα γινόταν ηθοποιός ή δεν θα γινόταν τίποτα. Πώς ανακάλυψε την κλίση του; Αυτό δεν το ήξερε. Αλλά θυμόταν πολύ καλά ότι στο σχολείο του Αγίου Αυγουστίνου, από τα πρώτα χρόνια του Δημοτικού, πάντα προσφερόταν ως εθελοντής για όλες τις παραστάσεις, ρεσιτάλ, θεάματα που οι Πατέρες Αυγουστίνοι και οι κοσμικοί καθηγητές διοργάνωναν στο σχολείο. Και ότι από εκείνα τα μακρινά χρόνια, διοργάνωνε κι εκείνος στην αυλή του σπιτιού του παραστάσεις και βραδιές με τους φίλους του από τη γειτονιά, μουσικά νούμερα, απαγγελίες ποιημάτων ή μικρές σκηνές που έγραφε ο ίδιος μιμούμενος επεισόδια από ταινίες, το ραδιόφωνο ή τις επιθεωρήσεις. Προετοίμαζε εκείνες τις παραστάσεις με πάθος –κατασκευάζοντας σκηνικά, αυτοσχεδιάζοντας κοστούμια, αυλαίες–, ούτε λίγο ούτε πολύ με τον ίδιο ενθουσιασμό που οι φίλοι του διοργάνωναν ποδοσφαιρικούς αγώνες στη γειτονιά ή τις εξορμήσεις τους στο Εθνικό Στάδιο για να δουν να παίζει η «Ουνιβερσιτάριο» με την «Αλιάνσα Λίμα» ή τις βεγγέρες του Σαββατόβραδου. Έγινε το δικό του. Τελειώνοντας το σχολείο μπήκε στο Καθολικό Πανεπιστήμιο για να σπουδάσει Φιλολογία, αλλά, ο απώτερος σκοπός του ήταν να γραφτεί στο ΘΚΠ (Θέατρο του Καθολικού Πανεπιστημίου), ένα από τα λίγα μέρη στα οποία μπορούσε να εκπαιδευτεί ένας ηθοποιός εκείνα τα χρόνια στο Περού. Έμεινε εκεί μόλις ένα χρόνο, εμφανιζόμενος μόνο μία φορά μπροστά σε κοινό, με ένα ρολάκο σε έργο του Καλντερόν δε λα Μπάρκα σκηνοθετημένο από τον Ρικάρδο Μπλούμε. Στην πραγματικότητα, τον επόμενο χρόνο ο πατέρας του, έχοντας πλέον συμβιβαστεί με την ιδέα ότι ο μοναχογιός του θα ασχολιόταν μ’ εκείνο το ανασφαλές επάγγελμα, τον έστειλε στην Ισπανία προκειμένου να συμπληρώσει εκεί την εκπαίδευσή του και να «γνωρίσει την επιτυχία». Ο Αντενόρ δεν επέστρεψε ποτέ στο Περού. H ισπανίδα ηθοποιός Αϊτάνα Σάντσεθ-Χιχόν. Από παράσταση του έργου Ιστορίες της πανούκλας. © Quim Llenas / Getty Images / Ideal Image «Η επιτυχία», σκέφτηκε ο μαυροφορεμένος άντρας, ακουμπισμένος σε μία υποτιθέμενη κολόνα, σε απόσταση μικρότερη του μισού μέτρου από την κόμισσα της Σάντα Κρότσε και τον δούκα Ουγκολίνο, βυθισμένοι εκείνη τη στιγμή σε έναν τρικούβερτο καβγά με ένα καμτσίκι να κροταλίζει από πίσω. Είχε γνωρίσει κάποια φορά στη ζωή του ως ηθοποιού την αίσθηση της επιτυχίας; Συλλογίστηκε, θυμήθηκε, φαντασιώθηκε: «Νομίζω πως ποτέ. Χειροκροτήματα, όλο και κάποιος έπαινος από σπόντα, συγχαρητήρια από φίλους, αναμφίβολα. Όμως, εκείνο το μεγάλο πράγμα, που σε τυλίγει ολάκερο, εκείνο το θαύμα, η επιτυχία, όχι, ποτέ». Αυτό δεν το είχε γνωρίσει και ήταν βέβαιο ότι δεν επρόκειτο να το γνωρίσει στα χρόνια που του απέμεναν να ζήσει. Δεν ήταν η έλλειψη επιτυχίας που τον είχε κάνει να αποφασίσει να αυτοκτονήσει· αλλά επειδή είχε χάσει τη λαχτάρα και τον θαυμασμό όπως και τον σεβασμό που κατά τα νεανικά του χρόνια και την πρώτη του ωριμότητα του προξενούσε το θέατρο, εκείνα τα χρόνια κατά τα οποία ακόμα ονειρευόταν να ενσαρκώσει πάνω στη σκηνή τον Σεχισμούντο, τον Άμλετ, τον Αρπαγκόν ή τον Δον Ζουάν. Η εκπαίδευση που είχε πάρει ήταν αρκετά καλή. Μετά τη Μαδρίτη, έζησε κάνα δυο χρόνια στο Παρίσι, έμαθε γαλλικά, έγινε δεκτός στην ακαδημία του Ζακ Λεκόκ και ακολούθησε για κάνα δυο σεζόν τις αυστηρές σωματικές και θεωρητικές διδασκαλίες του παλιού αγωνιστή που είχε μετατραπεί σε σχοινοβάτη και θεωρητικό της υποκριτικής. Γιατί ποτέ του δεν γνώρισε την επιτυχία; Για κάμποσο καιρό, το απέδιδε στην κακοτυχία του, στο ανύπαρκτο σχεδόν ταλέντο του να αποκτά ισχυρούς φίλους, στην ανικανότητά του να γίνεται κόλακας ή, ακόμα ακόμα, να είναι συμπαθητικός με όσους μπορούσαν να τον βοηθήσουν να ανοίξει έναν δρόμο, να υπογράψει καλά συμβόλαια, να βρει σπουδαίους ρόλους. Υπήρξε ανόητος που πίστευε ότι υπήρχε μία εγγενής δικαιοσύνη, η οποία στην περίπτωσή του τελικά θα επιβαλλόταν, επιβραβεύοντας αργά ή γρήγορα την επιμονή του, τον επαγγελματισμό του, την ευσυνειδησία με την οποία μελετούσε και προσπαθούσε να συνθέσει τον ήρωα όταν κατόρθωνε να παίζει; Επί χρόνια ολόκληρα, παρότι ουδέποτε είχε βγει από εκείνη την επαγγελματική μιζέρια μέσα στην οποία δεν είχε καταφέρει ποτέ να διακριθεί, έτρεφε την ελπίδα ότι θα άλλαζε το ριζικό του και ότι, ξαφνικά, τα πράγματα θα βελτιώνονταν γι’ αυτόν στον κόσμο του θεάματος. Πότε την έχασε; Πάνε χρόνια πια, πάντως δεν συνέβη απότομα, μα σιγά σιγά. Οι ελπίδες του άρχισαν να διαλύονται σαν την ημέρα που την σκεπάζει η νύχτα. Ώσπου κάποιο βράδυ είπε μέσα του ότι δεν μπορούσε να συνεχίζει να έχει αυταπάτες, έπρεπε να αποδεχτεί ότι ποτέ πια δεν θα του πρόσφεραν κάποιον πρωταγωνιστικό ρόλο σε θεατρικό έργο, τηλεταινία ή κινηματογραφική ταινία, ότι αυτό που απέμενε από την επαγγελματική του ζωή θα το περνούσε βυθισμένος όλο και περισσότερο σε εκείνη την γκρίζα μετριότητα στην οποία πάντα έζησε. Τι να ήθελε άραγε να πει η Αϊτάνα Σάντσεθ Χιχόν με εκείνη τη φράση ότι αυτός ήταν ο καλύτερος ηθοποιός για να αναπαραστήσει την ανυπαρξία πάνω στη σκηνή; Του είχε φανεί χαριτωμένο στην αρχή, παρ’ όλο που δεν το καταλάβαινε εντελώς, αλλά, έπειτα από κάποιο διάστημα, η φράση του φάνηκε επώδυνη ή και σκληρή ακόμα. Τι αξία μπορεί να έχει να αναπαριστάς την ανυπαρξία; Καμιά. Η φράση ήθελε να πει, απλούστατα, ότι αυτός περνούσε πάντα απαρατήρητος, όποιος κι αν ήταν ο ρόλος του· ότι ήταν ανίκανος να δώσει μια ανάσα ζωής σ’ εκείνους τους ήρωες δεύτερης και τρίτης κατηγορίας που ενσάρκωνε· ότι το φτωχό παίξιμό του συνέβαλλε μάλλον στο να τους καταστήσει ανύπαρκτους. Καθώς βυθιζόταν στην οκνηρία, αλλά και στη στενότητα και την ανέχεια λόγω ελλείψεως δουλειάς, ο Αντενόρ άρχισε να παραδέχεται ότι αυτό που έφταιγε για την αποτυχία του δεν ήταν τόσο η κακοτυχία του ούτε το ότι ως χαρακτήρας δεν είχε την τάση να κολακεύει ή να είναι οπορτουνιστής αλλά, αλίμονο, η έλλειψη ταλέντου. Η μοίρα του δεν ήταν θέμα αδικίας αλλά, απλούστατα, το αποτέλεσμα της έλλειψης έμπνευσης, της έμφυτης μικρότητάς του. Όταν έφτασε σ’ αυτό το συμπέρασμα τότε ήταν που πήρε την απόφαση να αυτοκτονήσει. Δεν ήταν μια απόφαση σπαρακτική, δραματική. Κάθε άλλο: ήταν μία ήσυχη, ήρεμη επιλογή που έκανε ένα δροσερό φθινοπωρινό απόγευμα, ενώ βόλταρε γύρω από τη λίμνη του Ρετίρο, αφού είχε περάσει κάμποσες ώρες στην Εθνική Βιβλιοθήκη διαβάζοντας έναν Βέλγο συγγραφέα συνδεδεμένο με τον συμβολισμό, τον οποίο ως τότε αγνοούσε, τον Μισέλ ντε Γκελντερόντ. Είχαν περάσει γύρω στις τρεις με τέσσερις εβδομάδες από τότε: προτιμότερος ο θάνατος από το να πιάσει πάτο και να ζήσει μια ταπεινωτική παρακμή, μέσα στη μιζέρια και την ανοησία. Τα είχε προετοιμάσει όλα με κάθε λεπτομέρεια. Θα το έκανε με χάπια αμφεταμίνης –ένα μπουκαλάκι θα του έφτανε με το παραπάνω–, πριν πέσει για ύπνο. Θα άφηνε ένα φάκελο με ένα γράμμα δίπλα στο πτώμα του, ζητώντας από την Εταιρεία Ηθοποιών, εάν και εφόσον αναλάμβανε τα έξοδα της κηδείας του παρ’ όλο που χρωστούσε αρκετές συνδρομές, να τον κάψουν γιατί τον έθλιβε να φαντάζεται το πτώμα του να το καταβροχθίζουν τα σκουλήκια. Η απρόσμενη πρόταση του Πεδρίτο Αντριανθέν να γίνει «ο μαυροφορεμένος άντρας» στις Ιστορίες της πανούκλας τον είχε κάνει να αναβάλει την απόφασή του. Μέχρι πότε; Μέχρι να ολοκληρωθούν οι οκτώ προγραμματισμένες εβδομάδες του έργου; III. Εκείνο συνέβη με το που μπήκε η έκτη εβδομάδα. Η κριτική δεν ήταν πολύ καλή με το έργο ούτε πολύ κακή, και, ασφαλώς, κανείς δεν είχε ούτε καν αναφέρει τον «μαυροφορεμένο άντρα». Όμως, το κοινό ανταποκρίθηκε αρκετά καλά. Έπαιξαν σχεδόν όλον τον καιρό με την αίθουσα γεμάτη και πολλές φορές στο εκδοτήριο εισιτηρίων κρέμασαν το καρτελάκι «τα εισιτήρια εξαντλήθηκαν». Ο κόσμος συγκινούνταν, γέλαγε, χειροκροτούσε και ο Αντενόρ εκείνον τον ενάμιση μήνα έτρωγε δυο φορές την ημέρα, πράγμα που είχε να του συμβεί πολύ καιρό. Η σχέση του με τους άλλους ηθοποιούς ήταν καλή, αλλά δεν είχε πολλά πολλά με κανέναν τους· λέγανε αστεία, έπιαναν το κουβεντολόι πριν ή μετά την παράσταση και καμιά φορά τσιμπούσαν κάτι πίνοντας μια μπίρα ή ένα ποτήρι κρασί στη μικρή καφετέρια του θεάτρου ανταλλάσσοντας ιδέες πάνω σε τετριμμένα θέματα. Τα λιγότερα πάρε-δώσε τα είχε με την Αϊτάνα Σάντσεθ Χιχόν, την οποία ουδέποτε τόλμησε να ρωτήσει τι ακριβώς ήθελε να πει με το ότι ήταν ο ηθοποιός που αναπαριστούσε καλύτερα από τον καθένα την ανυπαρξία πάνω στη σκηνή. Εκείνος την θαύμαζε ως ηθοποιό και ονειρευόταν να παίξει κάποτε μαζί της, κάτι που εννοείται ποτέ δεν είχε καταφέρει· αλλά του προκαλούσε κάποιο δέος η απόμακρη, ελαφρώς αλαζονική στάση της, που του φαινόταν ότι έθετε ανάμεσα σ’ εκείνη και τους συνομιλητές της ένα αόρατο όριο που κανείς, με εξαίρεση μια μικρή χούφτα προνομιούχων, δεν κατόρθωνε να υπερβεί. Οι Όσκαρ ντε λα Φουέντε και Μάρτα Ποβέδα. Από παράσταση του έργου Ιστορίες της πανούκλας. © Quim Llenas / Getty Images / Ideal Image Από την αρχή, όταν το έργο έφτανε στο επεισόδιο με «Το γεράκι», προς το τέλος της παράστασης, τον Αντενόρ τον κυρίευε μία περίεργη ταραχή, η ανησυχητική αίσθηση ότι κάτι απρόσμενο και σημαντικό επρόκειτο να συμβεί, κάτι που δεν είχε να κάνει με το κείμενο ούτε με τη σκηνοθεσία του έργου. Και που, άλλωστε, ποτέ δεν συνέβαινε. Ωστόσο, εκείνη η αίσθηση επανερχόταν κάθε φορά που το έργο έφτανε στο επεισόδιο με «Το γεράκι», μια όμορφη ιστορία όπου ο χρεοκοπημένος γόης Φεδερίκο δε Αλμπερίγε θυσίαζε το αγαπημένο του γεράκι για να μπορέσει να προσφέρει ένα αξιοπρεπές γεύμα στην Ντάμα Γιοχάνε, τη γυναίκα των ονείρων του. Ο γόης αφηγούνταν την ιστορία του στο κοινό ενώ η Αϊτάνα, μεταμορφωμένη στην ηρωίδα του «Γερακιού», έφερνε τρεισήμισι γυροβολιές σε ένα κυκλικό σιντριβάνι, σε πολύ μικρή απόσταση από τον «μαυροφορεμένο άντρα», τον οποίο ο Πεδρίτο Αντριανθέν είχε βάλει κατά τη διάρκεια όλης της σκηνής να κάθεται στο πάτωμα εν είδει αγάλματος. Ήταν όταν έφτανε αυτή η στιγμή του έργου που ο Αντενόρ αισθανόταν ταραχή, έχοντας την εντύπωση ότι κάτι τρομερό, απρόβλεπτο, θα συνέβαινε από στιγμή σε στιγμή. Όμως τίποτα δεν συνέβαινε και λίγα λεπτά αργότερα επανερχόταν στα φυσιολογικά του. Μέχρι εκείνη την Παρασκευή της έκτης εβδομάδας που, πράγματι, κάτι συνέβη. Κάτι που ο Αντενόρ συνέλαβε προτού καν το δει, προτού η συνείδησή του αντιληφθεί εξ ολοκλήρου ότι αυτό, παρ’ όλο που ήταν αδύνατο, συνέβαινε πραγματικά σε απόσταση μισού μέτρου από τα μάτια του, κάθε φορά που η Αϊτάνα –η χήρα που στριφογύριζε γύρω από το σιντριβάνι ενώ ο γόης της αφηγούνταν τις αποτυχημένες του απόπειρες να την ξελογιάσει– περνούσε από δίπλα του, αγγίζοντας με το στρίφωμα της τουνίκ της το σώμα και το πρόσωπο του μαυροφορεμένου άντρα. Ήταν ξυπόλυτη και τα πόδια της ήταν κάτασπρα και πανέμορφα, αρμονικά σχεδιασμένα και γλιστρούσαν γύρω από εκείνον τον κύκλο με αξιοσημείωτη απαλότητα και ελαφράδα λες και –κι εκείνη τη στιγμή η καρδιά του Αντενόρ βάλθηκε να χτυπάει με μανία– δεν άγγιζε πραγματικά το έδαφος, αλλά γλιστρούσε στον αέρα μερικά χιλιοστά πάνω απ’ αυτό. Και αυτό ήταν, ναι, ναι, τα μάτια του το είχαν παρατηρήσει και στη δεύτερη περιστροφή το επιβεβαίωσαν, και το επιβεβαίωσαν και πάλι στην τρίτη, αυτό που πράγματι συνέβαινε: εκείνα τα πόδια δεν άγγιζαν το έδαφος! Κάποια στιγμή είχαν ξεκολλήσει σχεδόν ανεπαίσθητα από τη γη δίχως κανείς, εκτός από τον Αντενόρ, να το αντιληφθεί, και αιωρούνταν διακριτικά σε μια απειροελάχιστη αλλά αναμφίβολη απόσταση από το έδαφος. Στην τελευταία περιστροφή, όταν η Αϊτάνα σταματούσε να κινείται, εκείνα τα κάτασπρα πόδια, με την ίδια διακριτικότητα, είχαν επιστρέψει στη γη και βούλιαζαν στο ψεύτικο χορτάρι του σκηνικού. Είχε συμβεί αυτό; Και βέβαια όχι. Ούτε η Αϊτάνα ούτε κανένας άλλος σε αυτόν τον κόσμο δεν είχε την ικανότητα να μετεωρίζεται. Αυτό που είχε δει ο Αντενόρ –αυτό που είχε πιστέψει ότι είχε δει– ήταν μία ψευδής εντύπωση, μία ψευδαίσθηση, μια παράνοια, η επινόηση των βαριεστημένων ματιών του. Γι’ αυτό και δεν το ανέφερε σε κανέναν ούτε αστειεύτηκε γύρω από αυτό, και περίμενε με ανυπομονησία να φτάσει η ώρα της παράστασης της επόμενης μέρας –του Σαββάτου– για να επιβεβαιώσει ότι, όσο καλή ηθοποιός κι αν ήταν, ούτε και η Αϊτάνα είχε την υπερφυσική ικανότητα να υψώνεται από το έδαφος ώστε η στροφή της γύρω από το σιντριβάνι να αγγίζει τη ρευστότητα μιας άυλης ολίσθησης, μιας πτήσης. Στα λεπτά που προηγήθηκαν της πρώτης περιστροφής της Αϊτάνα γύρω από το σιντριβάνι, η καρδιά του Αντενόρ βάλθηκε να χτυπάει με τόση ένταση που χρειάστηκε να ανοίξει το στόμα του, τρομαγμένος. Φοβήθηκε ότι μπορούσε να πνιγεί, να ζαλιστεί και να χάσει τις αισθήσεις του. Ευτυχώς, οι θεατές δεν τον κοίταζαν, ήταν συγκεντρωμένοι στην αφήγηση του γόη ή στην περιστροφή που άρχιζε να κάνει η Αϊτάνα γύρω από το σιντριβάνι. Αλλά, όταν πέρασε μπροστά από τα μάτια του δεν είχε την παραμικρή αμφιβολία: εκείνα τα πόδια δεν άγγιζαν το έδαφος, αιωρούνταν πάνω από αυτό, σε μια απειροελάχιστη αλλά αναμφίβολη απόσταση από το έδαφος. Ο Αντενόρ έριξε μια κυκλική ματιά στους θεατές: κανένας τους δεν κοίταζε εκείνα τα πόδια, αλλά ακόμα και αν το έκαναν δεν θα αντιλαμβάνονταν αυτό που εκείνος, μόνο εκείνος, επειδή καθόταν στο πάτωμα, είχε την προοπτική που χρειαζόταν, ώστε να το διαπιστώσει: ότι κάτι απίθανο, σε αντίθεση με όλους τους φυσικούς νόμους, συνέβαινε εκεί, σε εκείνο το κυκλικό σκηνικό, σε εκείνη την αυλή με τις πολυθρόνες που ο σκηνογράφος είχε μετατρέψει σε αναγεννησιακό κήπο της Φλωρεντίας, κάτι που μπορούσε να χαρακτηριστεί απλώς εξαιρετικό, μοναδικό, θαυματουργό, υπερφυσικό. Κατά τις τρεισήμισι αυτές περιστροφές της Αϊτάνα γύρω από το σιντριβάνι ο Αντενόρ δεν πήρε τα μάτια του ούτε για ένα δευτερόλεπτο από το έδαφος. Δεν ήταν μια υποβολή, δεν ήταν της φαντασίας του: εκείνα τα πόδια δεν άγγιζαν τη γη, είχαν αποχωριστεί, ανυψωθεί, απειροελάχιστα, είναι αλήθεια, αλλά αρκετά ώστε εκείνη να μη χρειαζόταν να βαδίζει, ώστε να αιωρείται με χάρη, θαρρείς και μια αόρατη πλατφόρμα την έκανε να στριφογυρίζει απαλά και κομψά γύρω από το σιντριβάνι. Μόνο όταν η Αϊτάνα σταμάτησε να στριφογυρίζει, ανέβηκε στο σιντριβάνι, έπαψε να είναι η χήρα της ιστορίας του γερακιού και μετατράπηκε στην κόμισσα της Σάντα Κρότσε, τόλμησε ο Αντενόρ να αναζητήσει τα μάτια της. Ήθελε να μάθει αν εκείνη είχε επίγνωση αυτού που έκανε, εκείνης της απίστευτης μετάλλαξης που υφίστατο το σώμα της καθώς ανυψωνόταν από το έδαφος για ένα ή δυο λεπτά ώστε η ολίσθησή της να αγγίζει εκείνη τη ντελικάτη τελειότητα. Αλλά δεν το κατάφερε· εκείνη δεν κοίταζε κανέναν συγκεκριμένα όταν έπαιζε. Τις δυο επόμενες εβδομάδες, τις τελευταίες της παράστασης, ο Αντενόρ ήταν επικεντρωμένος σε εκείνες τις στιγμές· και κάθε φορά έβλεπε να συμβαίνει εκείνο το φαινόμενο που τον άφηνε εμβρόντητο, έκανε την καρδιά του να χτυπάει δυνατά και του έκοβε την ανάσα. Και κάθε φορά, όταν, έπειτα από ό,τι συνέβαινε, εκείνος αναζητούσε το βλέμμα της Αϊτάνα για να μάθει αν είχε επίγνωση ή όχι ότι σ’ εκείνη τη σκηνή μετεωριζόταν, εκείνη απέφευγε τα μάτια του και δεν υπήρχε τρόπος να το εξακριβώσει. Αρκετές φορές μπήκε στον πειρασμό να σχολιάσει το συμβάν με τον Πεδρίτο Αντριανθέν ή με κάποιους από τους ηθοποιούς του θιάσου, όμως, όποτε πήγαινε να το κάνει, αποθαρρυνόταν, πεισμένος ότι θα έβαζαν τα γέλια πιστεύοντας ότι τους έκανε πλάκα ή θα τον έπαιρναν για μυθομανή ή για τρελό. Ποιος θα πίστευε ένα τέτοιο πράγμα; Και, από την άλλη, φοβόταν ότι, αν το διέδιδε, θα έπαυε αυτόματα να συμβαίνει· ότι, αν το μοιραζόταν με κάποιον, η Αϊτάνα σ’ εκείνη τη σκηνή θα ξανάρχιζε, με τον πιο χοντροκομμένο τρόπο, να περπατάει. IV. Την τελευταία μέρα, μετά την παράσταση, όλος ο θίασος από τις Ιστορίες της πανούκλας δείπνησε σε ένα μικρό ιταλικό εστιατόριο της οδού Ετσεγαράι. Με σπάνια για εκείνον τόλμη, ο Αντενόρ βρήκε τρόπο να καθίσει κοντά στην Αϊτάνα. Για μεγάλο μέρος του δείπνου στάθηκε αδύνατο να της πιάσει κουβέντα κατά μόνας· όλοι μιλούσαν με όλους και κανείς δεν συμμετείχε σε κάποιον συγκεκριμένο διάλογο. Όμως, την ώρα του επιδόρπιου –παγωτό, ιταλικές τρούφες ή τάρτα φράουλας–, στη διάρκεια μιας παύσης, ο Αντενόρ βρήκε το θάρρος να απευθυνθεί σ’ εκείνη κατευθείαν, για να της πει χαμηλόφωνα: – Σ’ εκείνη τη σκηνή στην οποία στριφογυρίζεις γύρω από το σιντριβάνι, στην ιστορία με «Το γεράκι», άρχισε να λέει, αλλά δεν μπόρεσε να συνεχίσει γιατί είδε ότι η Αϊτάνα αίφνης χλώμιασε και τα μάτια της αναστατώθηκαν· βλεφάριζε σαν να την είχε κατακλύσει ο τρόμος, κοίταζε δεξιά και αριστερά σαν να ήθελε να ξεφύγει από εκείνο που ο Αντενόρ ήθελε να της πει ή να την ρωτήσει. Την είδε τόσο ταραγμένη που δεν τόλμησε να συνεχίσει. «Ναι, ναι;» την άκουσε να λέει, κοιτάζοντάς τον με κάτι μάτια μέσα στα οποία –ο Αντενόρ δεν είχε την παραμικρή αμφιβολία– υπήρχε μία έκδηλη ικεσία, τόσο εύγλωττη, που εκείνος έσπευσε να αλλάξει θέμα. – Τίποτα, τίποτα, είπε, χαμογελώντας, ανασηκώνοντας τους ώμους, υψώνοντας το ποτήρι του. Μια βλακεία. Στην υγειά σου, Αϊτάνα! Ήταν μεγάλη μου χαρά που επιτέλους έπαιξα μαζί σου, μακάρι να ξαναβρεθούμε μαζί στο σανίδι. – Βέβαια, ασφαλώς, τον ευχαρίστησαν τα ίδια μάτια, ανακουφισμένα, και το ποτήρι της τσούγκρισε με το δικό του. Το ελπίζω, και όχι μία αλλά πολλές φορές, Αντενόρ. Εκείνη τη νύχτα, όταν, σε μια Μαδρίτη έρημη πια από τους ξενύχτηδες, όπου σύντομα θα χάραζε, ο Αντενόρ επέστρεφε αργά με τα πόδια στην πανσιόν του στο Λαβαπιές, μια παράξενη αίσθηση τον είχε κυριεύσει. Χαράς και αισιοδοξίας. Είχε περάσει πολύς καιρός, πολλά χρόνια, από τότε που είχε να αισθανθεί έτσι, πεισμένος ότι, παρ’ όλα αυτά, αυτή η ζωή, πιθανότατα η μόνη που είχαμε, άξιζε τον κόπο να την ζήσει κανείς μέχρι το τέλος. Γιατί σ’ αυτήν συνέβαιναν κάπου κάπου εκπληκτικά πράγματα που μόνο ορισμένα όντα –εκπληκτικά, επίσης;– είχαν την ικανότητα να αντιληφθούν. Και ποιος να το ’λεγε, πως εκείνος, ο δύστυχος και μέτριος Αντενόρ Μοντάλβο, ήταν ένας από εκείνους τους εκλεκτούς. Μάρτυρας και συνένοχος μιας υπερφυσικής ικανότητας –ή, τουλάχιστον, ανοίκειας και φανταστικής– της Αϊτάνα Σάντσεθ Χιχόν, της οποίας είχε απόλυτη επίγνωση, εννοείται, και που για κάποιον μυστηριώδη λόγο, για τον οποίο δεν ήθελε να κάνει εικασίες ούτε ήθελε να μάθει τον λόγο, του είχε επιτραπεί να ανακαλύψει. Και να το μοιραστεί μαζί της. Δεν ήταν αυτό, κατά κάποιον τρόπο, κάτι αντίστοιχο με την χαρά της επιτυχίας που εκείνου του είχε ξεγλιστρήσει μέσα από τα χέρια του στη ζωή του ως ηθοποιού; Το αισθανόταν ως μια αποζημίωση, ως μια ανταμοιβή. Τώρα την είχε, λοιπόν, εκείνη την επιτυχία που οι γονείς του τον έστειλαν να βρει στην Ευρώπη. Ήταν μυστικό, κανείς δεν θα το μάθαινε ποτέ. Τι σημασία είχε! Τουλάχιστον η Αϊτάνα ήξερε ότι εκείνος ήξερε και αυτό δημιουργούσε ανάμεσά τους, ακόμα και αν δεν ξανάβλεπε ποτέ ο ένας τον άλλον και ούτε ξαναέπαιζαν μαζί, έναν δεσμό, μία συμμαχία, κάτι άρρηκτο, που τον Αντενόρ, ακόμα και αν η υπόλοιπη ζωή του εξακολουθούσε να είναι μουντή και μέτρια, τον αποζημίωνε από τις χίλιες και μία διαψεύσεις της καριέρας του και του ενέπνεε ξανά τα συναισθήματα της μακρινής του νιότης. Γαμώτο, σε τελευταία ανάλυση, η ζωή, το θέατρο ήταν καταπληκτικά πράγματα, έτσι δεν είναι, Αντενόρ Μοντάλβο; Μαδρίτη, Αύγουστος 2015 © MARIO VARGAS LLOSA — Μετάφραση: Αγγελική Αλεξοπούλου

Ο μαυροφορεμένος άντρας

Σύνδεση