Η Αττική Μούσα του Ξενοφώντα

Michael A. Flower (επιμ.), Είκοσι δύο μελέτες για τον Ξενοφώντα. The Cambridge Companion to Xenophon, Gutenberg, Αθήνα 2021, σελ. 811 Πορφύραν ἐμπεπορευμένος ἀπὸ τῆς Φοινίκης πρὸς τῷ Πειραιεῖ ἐναυάγησεν. ἀνελθὼν δὲ εἰς τὰς Ἀθήνας ἤδη τριακοντούτης ἐκάθισε παρά τινα βιβλιοπώλην. ἀναγινώσκοντος δὲ ἐκείνου τὸ δεύτερον τῶν Ξενοφῶντος Ἀπομνημονευμάτων, ἡσθεὶς ἐπύθετο ποῦ διατρίβοιεν οἱ τοιοῦτοι ἄνδρες. εὐκαίρως δὲ παριόντος Κράτητος, ὁ βιβλιοπώλης δείξας αὐτόν φησι, «τούτῳ παρακολούθησον». «Ταξιδεύοντας από τη Φοινίκη προς τον Πειραιά με φορτίο πορφύρας ναυάγησε. Αφού ανέβηκε στην Αθήνα κάθισε δίπλα σε έναν βιβλιοπώλη – ήταν ήδη τριάντα ετών. Καθώς εκείνος διάβαζε το δεύτερο βιβλίο των Απομνημονευμάτων του Ξενοφώντα, ευχαριστήθηκε τόσο πολύ που ρώτησε πού συχνάζουν τέτοιοι άνθρωποι [όπως ο Σωκράτης]. Καθώς έτυχε την κατάλληλη στιγμή να περνάει ο Κράτης, έδειξε λοιπόν προς εκείνον ο βιβλιοπώλης και είπε “Αυτόν να ακολουθήσεις!”».[1] Ο τριακοντούτης που έφθασε στην Αθήνα και ενθουσιάστηκε τόσο πολύ από τα Απομνημονεύματα ώστε να θέλει να ακολουθήσει έναν άνθρωπο «σαν τον Σωκράτη» δεν είναι άλλος από τον Ζήνωνα τον Κιτιέα, που έμελλε να γίνει ο εισηγητής της στωικής φιλοσοφίας. Το περιστατικό αυτό το καταγράφει ο Διογένης ο Λαέρτιος στη βιογραφία του Ζήνωνα την οποία έχει εντάξει στο έργο του Βίοι καὶ γνῶμαι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων.[2] Όπως σημειώνει ο Λουί-Αντρέ Ντοριόν (Louis-André Dorion) στο μελέτημά του «Ο Ξενοφώντας και η ελληνική φιλοσοφία» –που συμπεριλαμβάνεται στον τόμο με τίτλο Είκοσι δύο μελέτες για τον Ξενοφώντα[3]– από ιστορικής σκοπιάς η ανεκδοτολογική αυτή αφήγηση δεν μπορεί παρά να απορριφθεί ως αναληθής, εντούτοις αξιοπρόσεκτο είναι το γεγονός ότι την εντάσσει ο Διογένης Λαέρτιος στον Βίο του Ζήνωνα προκειμένου να προβάλει την καταγωγική συνέχεια μεταξύ του Σωκράτη και των Στωικών – με τη μεσολάβηση, βεβαίως, της κυνικής φιλοσοφίας που εκπροσωπεί ο Κράτης. Όποια όμως και αν είναι η θέση και ο ρόλος της ανεκδοτολογικής αυτής διήγησης στο πλαίσιο της παρουσίασης του βίου του Ζήνωνα από τον Διογένη Λαέρτιο, θα πρέπει αυτή αναμφίβολα να εκληφθεί και ως μία ακόμη εύγλωττη επιβεβαίωση της επίδρασης που πράγματι άσκησαν τα ξενοφώντεια Απομνημονεύματα στη Στοά. Σε φιλοσοφικό επίπεδο οι Στωικοί άντλησαν έμπνευση από δύο κατεξοχήν κεφάλαια των Απομνημονευμάτων προκειμένου να διαμορφώσουν την κοσμοθεώρησή τους ιδίως σε συνάφεια με τη θεωρία της θείας πρόνοιας (1.4), αλλά και αναφορικά με τη θεολογική-τελεολογική σύλληψη της Φύσης (4.3). Τα δύο αυτά κεφάλαια, ακριβώς λόγω της φιλοσοφικής τους υφής, αλλά και ιδίως καθώς αποτελούν τις πιο πρώιμες εκθέσεις της αρχής της θεϊκής αιτιότητας που διέπει το σύμπαν, έφθασαν να θεωρηθούν από ορισμένους ιστορικούς της φιλοσοφίας, κατά τα τέλη ιδίως του δέκατου ένατου αιώνα, ως στωικές παρεμβολές στο ξενοφώντειο έργο. Κρίθηκε δηλαδή ότι συνιστούν υπερβολικά πρωτότυπες συμβολές στη φιλοσοφική σκέψη ώστε να μπορούν πράγματι να αποδοθούν στον Ξενοφώντα. Σήμερα όμως, καθώς επισημαίνει ο Ντοριόν στην ανάλυσή του, δεν υπάρχει πλέον καμία βάση για να αμφισβητηθεί η ξενοφώντεια πατρότητα των κεφαλαίων αυτών. Σε αντίθεση, επίσης, με την παλαιότερη αντίληψη, μεταξύ άλλων του Σλαϊερμάχερ (Friedrich Schleiermacher), ότι ο στωικισμός δεν έχει καμία φιλοσοφική οφειλή προς τον Σωκράτη, σήμερα πάλι δεν υφίσταται αμφιβολία ότι τα Απομνημονεύματα επηρέασαν τη διαμόρφωση των φιλοσοφικών θέσεων της Στοάς. Η επίδραση, εξάλλου, που άσκησε η διδασκαλία του ξενοφώντειου Σωκράτη ειδικά στον Ζήνωνα τον Κιτιέα επιβεβαιώνεται και από ένα γνωστό χωρίο του Σέξτου Εμπειρικού:[4] Ζήνων δὲ ὁ Κιτιεὺς ἀπὸ Ξενοφῶντος τὴν ἀφορμὴν λαβὼν οὑτωσὶ συνερωτᾷ. τὸ προϊέμενον σπέρμα λογικοῦ καὶ αὐτὸ λογικόν ἐστιν· ὁ δὲ κόσμος προΐεται σπέρμα λογικοῦ· λογικὸν ἄρα ἐστὶν ὁ κόσμος. ᾧ συνεισάγεται καὶ ἡ τούτου ὕπαρξις. «Ο Ζήνων ο Κιτιεύς, λαμβάνοντας ως αφετηρία τον Ξενοφώντα, διατυπώνει το εξής επιχείρημα: “Το σπέρμα που απορρέει από πλάσμα λογικό είναι και το ίδιο λογικό· το σύμπαν όμως παράγει σπέρμα πλάσματος λογικού, επομένως το σύμπαν είναι λογικό. Έτσι όμως συνάγεται και η ύπαρξή του.”» Είναι δε χαρακτηριστικό το γεγονός ότι ο Σέξτος διατυπώνει τον παραπάνω ισχυρισμό αφού πρώτα παραθέσει εκτεταμένα αποσπάσματα από το κεφάλαιο 1.4 των Απομνημονευμάτων, το οποίο, καθώς σημειώσαμε ήδη, πραγματεύεται αναλυτικά το ζήτημα της θείας πρόνοιας.[5] Με την αναφορά αυτή στην πρόσληψη των Απομνημονευμάτων από τους Στωικούς επιλέξαμε απλώς ένα στιγμιότυπο, μία μεμονωμένη, πλην αξιοσημείωτη πτυχή του ευρύτερου ερωτήματος που διαχρονικά τίθεται στο πλαίσιο της Ιστορίας της Φιλοσοφίας και αφορά τη φιλοσοφική συγκρότηση του Ξενοφώντα και ειδικότερα το κατά πόσον στάθηκε εκείνος ικανός είτε να αναπτύξει μεθοδικό εταστικό λόγο στα συγγράμματά του είτε και να κρίνει με φιλοσοφικά κριτήρια τους λόγους άλλων. Καθώς δε στα Απομνημονεύματα κεντρικό πρόσωπο είναι ο Σωκράτης, εισερχόμαστε εδώ αναπόφευκτα στην ευρύτερη και διαμφισβητούμενη θεματική που αφορά την ανασύνθεση της μορφής του «ιστορικού Σωκράτη». Για να μείνουμε στον Διογένη Λαέρτιο, πόσο τυχαίο μπορεί να θεωρηθεί το γεγονός ότι η βιογραφία του Ξενοφώντα (2.48-59) έρχεται αμέσως μετά από εκείνη του δασκάλου του (2.18-47); Τούτο αποτελεί, αν μη τι άλλο, επισφράγιση του γεγονότος ότι ο αρχαίος αυτός βιογράφος των φιλοσόφων κατατάσσει τον Ξενοφώντα μεταξύ των γνησιοτέρων ακολούθων του Σωκράτη – Σωκράτην ζηλώσας ἀκριβῶς: ἀνὴρ τά τε ἄλλα γεγονὼς ἀγαθὸς καὶ δὴ καὶ φίλιππος καὶ φιλοκύνηγος καὶ τακτικός, ὡς ἐκ τῶν συγγραμμάτων δῆλον· εὐσεβής τε καὶ φιλοθύτης καὶ ἱερεῖα διαγνῶναι ἱκανὸς καὶ Σωκράτην ζηλώσας ἀκριβῶς. «ήταν [ο Ξενοφών] από πάσης απόψεως άξιος άνθρωπος, κατεξοχήν ως ενασχολούμενος με την ιππική και το κυνήγι, αλλά και ως στρατιωτικός ηγέτης, όπως καταφαίνεται από τα συγγράμματά του. Ήταν και ευσεβής και φίλος των θυσιών και ικανός να ερμηνεύει τα μαντικά σημάδια και ακολουθούσε επακριβώς το παράδειγμα του Σωκράτη.»[6] Ο Ξενοφών είχε εκλάβει λοιπόν τον φιλόσοφο, σύμφωνα με το παραπάνω χωρίο, ως πρότυπο προς μίμηση. Τούτο επιβεβαιώνεται βεβαίως και από αρκετές άλλες αρχαίες πηγές· αναφερόμενοι όμως στον όρο «πρότυπο προς μίμηση», ο νους μας πηγαίνει σε πρότυπο «βιοτικής» μάλλον ή έστω σε φορέα «πρακτικών» φιλοσοφικών αρχών. Προς αυτήν την κατεύθυνση μας οδηγεί και η περιγραφή της πρώτης γνωριμίας των δύο, όπως την έχει αφηγηθεί ο Διογένης Λαέρτιος νωρίτερα. Να λοιπόν πώς έγινε ἀκροατὴς Σωκράτους ο Ξενοφών: τούτῳ δὲ ἐν στενωπῷ φασιν ἀπαντήσαντα Σωκράτην διατεῖναι τὴν βακτηρίαν καὶ κωλύειν παριέναι, πυνθανόμενον ποῦ πιπράσκοιτο τῶν προσφερομένων ἕκαστον· ἀποκριναμένου δὲ πάλιν πυθέσθαι, ποῦ δὲ καλοὶ κἀγαθοὶ γίνονται ἄνθρωποι· ἀπορήσαντος δέ, “ἕπου τοίνυν,” φάναι, “καὶ μάνθανε.” καὶ τοὐντεῦθεν ἀκροατὴς Σωκράτους ἦν. καὶ πρῶτος ὑποσημειωσάμενος τὰ λεγόμενα εἰς ἀνθρώπους ἤγαγεν, Ἀπομνημονεύματα ἐπιγράψας. «Λένε ότι τον Σωκράτη τον συνάντησε σε ένα στενό δρομάκι, όπου εκείνος άπλωσε το ραβδί του εμποδίζοντάς τον να περάσει και τον ρωτούσε πού πωλούνται διαφόρων ειδών τρόφιμα. Αφού του απάντησε [ο Ξενοφών], εκείνος τον ρώτησε πάλι πού γίνονται οι άνθρωποι καλοί και ενάρετοι. Καθώς βρέθηκε σε αμηχανία ο Ξενοφών, του είπε «ακολούθησέ με λοιπόν και θα μάθεις» και από εκείνη τη στιγμή έγινε μαθητής του Σωκράτη. Υπήρξε ο πρώτος που κράτησε σημειώσεις από τα λεγόμενα εκείνου και τις εξέδωσε σε βιβλίο με τίτλο Απομνημονεύματα».[7] Eδώ λοιπόν τίθεται αβίαστα ένα ειδικότερο ερώτημα που συνοδεύει διαχρονικά την αποτίμηση του Ξενοφώντα ως διανοητή και συνδέεται άρρηκτα με το ζήτημα για το οποίο έγινε ήδη λόγος – κατά πόσον δηλαδή μπορεί να αποδοθεί στον Ξενοφώντα ο χαρακτηρισμός του φιλοσόφου. Το ειδικότερο αυτό ερώτημα αφορά στον ιδιαίτερο χαρακτήρα, τη λογοτεχνική –ή ενδεχομένως και φιλοσοφική– υφή της ξενοφώντειας σκιαγραφίας του Σωκράτη. Πώς άραγε τον προσλαμβάνει ο Ξενοφών; Προβάλλει στα μάτια του ως συστηματικός στοχαστής ή αποκλειστικά ως πρότυπο βίου και αρετής; Το κεφάλαιο του Ντέιβιντ Τζόνσον (David M. Johnson) με τίτλο «Ξενοφώντα Απολογία και Απομνημονεύματα»[8] επιχειρεί να ρίξει περισσότερο φως στο ερώτημα αυτό, παρέχοντάς μας μία διαφωτιστική επισκόπηση των δύο αυτών έργων που έχουν ως κεντρικό πρόσωπο τον Σωκράτη και καταδεικνύοντας –τούτο είναι το πιο ουσιαστικό– τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του καθενός και τους λογοτεχνικούς σκοπούς που αντιστοίχως υπηρετεί. Τα Απομνημονεύματα, συγκεκριμένα, καθώς υπογραμμίζει ο συγγραφέας, διαθέτουν δομή που προσομοιάζει με εκείνη των δικανικών λόγων. Συγκεκριμένα, προτάσσεται μία εισαγωγική ενότητα, όπου παρατίθενται οι κατηγορίες, και ακολουθεί η συστηματική αντίκρουσή τους, καθώς εκτίθενται αναλυτικά οι αρετές του κατηγορουμένου. Ο Ξενοφών επιστρέφει συχνά και αναπτύσσει περαιτέρω κάποια βασικά θέματα που έχει ήδη θίξει και τα οποία εκδιπλώνονται σταδιακά σε όλη την έκταση του έργου. Αυτό γίνεται ιδιαίτερα αισθητό στην περίπτωση της ευσέβειας και του αυτοελέγχου. Η δομή αυτή προκρίνεται επειδή ο Ξενοφών έχει κατά νουν ένα ακροατήριο που περιλαμβάνει αναγνώστες οι οποίοι παραμένουν ευεπίφοροι στην αποδοχή κατηγοριών κατά του Σωκράτη· γι’ αυτό τον λόγο αφιερώνει και τόσο χρόνο στην έκθεση και αναίρεση παρομοίων επιχειρημάτων. Πολύ χαρακτηριστικά η εναρκτήρια περίοδος των Απομνημονευμάτων μάς εισάγει άμεσα και απερίφραστα στο κεντρικό διακύβευμα: Πολλάκις ἐθαύμασα, τίσι ποτὲ λόγοις Ἀθηναίους ἔπεισαν οἱ γραψάμενοι Σωκράτην, ὡς ἄξιος εἴη θανάτου τῇ πόλει. «Πολλές φορές απόρησα με ποια άραγε επιχειρήματα έπεισαν τους Αθηναίους εκείνοι που έγραψαν την καταγγελία ενάντια στον Σωκράτη ότι έπραξε έργα για τα οποία θα έπρεπε να καταδικαστεί σε θάνατο από την πόλη.» Κατ’ αυτή την έννοια διαφοροποιούνται ουσιωδώς τα Απομνημονεύματα από την Απολογία, καθώς το δεύτερο έργο απευθύνεται κυρίως σε αναγνώστες που είναι ήδη ευμενώς διατεθειμένοι απέναντι στον φιλόσοφο. Επιπλέον, τα Απομνημονεύματα, όπως σημειώνει ο Τζόνσον, είναι ιδιαίτερα ευέλικτα από πλευράς ειδολογικής ταυτότητας. Αποτελούν αναντίρρητα «σωκρατικό λόγο», υπάγονται στη «σωκρατική λογοτεχνία», όμως η «φωνή» του συγγραφέα, καθώς και η επεισοδιακή δόμηση και το εύρος των θεμάτων και των συνομιλητών το ξεχωρίζουν από άλλα συγκρίσιμα κείμενα που έχουμε υπόψη μας. Η απώλεια, βεβαίως, μεγάλου μέρους της σωκρατικής λογοτεχνίας καθιστά δυσχερή την εξαγωγή ακλόνητων συμπερασμάτων αναφορικά με την πρωτοτυπία εδώ του Ξενοφώντα. Ωστόσο η ιδιαίτερη λογοτεχνική ποιότητα των Απομνημονευμάτων παραμένει αδιαμφισβήτητη· μη λησμονούμε άλλωστε ότι πρόκειται για το έργο εκείνο στο οποίο ο Νίτσε χάρισε τον τίτλο του «πιο γοητευτικού βιβλίου της αρχαίας ελληνικής γραμματείας».[9] Να σημειώσουμε επιπρόσθετα πως ο Ξενοφών δεν παρέχει δραματικά συμφραζόμενα για τις διαλογικές «σκηνές» ούτε δραματικές χρονολογίες, όπως εξάλλου ούτε και στοιχεία «σκηνικής» ή άμεσης διαγραφής χαρακτήρων. Κατ’ αυτό τον τρόπο φαντάζουν τα Απομνημονεύματα ως ένας ωχρός αντικατοπτρισμός σε σχέση με άλλους σωκρατικούς διαλόγους, μεταξύ των οποίων και το Συμπόσιον ή ο Οικονομικός του ίδιου συγγραφέα. Όπως όμως τονίζει ο Τζόνσον, τούτο είναι ηθελημένο εκ μέρους του Ξενοφώντα, καθώς εδώ έχει κατά νουν κάτι διαφορετικό. Σκόπιμα, λοιπόν, απαλείφει τα «δραματικά εφέ», δεδομένου ότι σκοπός του είναι να εγκαινιάσει ένα νέο είδος σωκρατικού έργου, δυνητικά απεριόριστου σε εμβέλεια· δεν αποσκοπεί σε ένα περιορισμένο και περιγεγραμμένο λογοτεχνικό κατασκεύασμα, παρά σε ένα «πλαίσιο», τρόπον τινά, προκειμένου να προσεγγίσουν οι αναγνώστες του τον Σωκράτη ή ακόμη και σε έναν γνώμονα βάσει του οποίου θα αποτιμήσουν όσα διαβάζουν γι’ αυτόν σε άλλα κείμενα. Όπως σημειώνει χαρακτηριστικά: «ο Σωκράτης του Ξενοφώντα τροποποιεί τα επιχειρήματά του ώστε να ταιριάζουν με τα πρόσωπα και τις περιστάσεις εν μέσω των οποίων βρίσκεται· το κείμενο του Ξενοφώντα ίσως είναι πιο λεπτοδουλεμένο απ’ ό,τι φαίνεται· ο Ξενοφώντας διαμορφώνει τα επιχειρήματά του προκειμένου να ταιριάξουν με το ακροατήριό του, ενώ, την ίδια στιγμή, το διαμορφώνει –τουλάχιστον, το υποδηλούμενο ακροατήριό του– μέσω των επιχειρημάτων του.»[10] Η σημασία της συμβολής του Τζόνσον, όπως βεβαίως και εκείνης του Ντοριόν, έγκειται στην αναδίφηση και συνακόλουθα στην αναθεώρηση μιας αντίληψης που είχε επικρατήσει για αιώνες και ήθελε τον Ξενοφώντα να μας παρέχει μία «μη φιλοσοφική» σκιαγράφηση του Σωκράτη – «μη φιλοσοφική», βεβαίως, πάντα σε σύγκριση με την πλατωνική του παρουσίαση. Χαρακτηριστική είναι η κριτική που ασκεί στον Ξενοφώντα ο Σλαϊερμάχερ στο δοκίμιό του “Ueber den Werth des Sokrates als Philosophen” (1818).[11] Ουσιαστικά εκφράζει εκεί μιαν άποψη που προϋποθέτει ότι η μορφή του ιστορικού Σωκράτη δεν θα πρέπει να απείχε από εκείνη που αποτύπωσε στους διαλόγους του ο Πλάτων, διότι σε αντίθετη περίπτωση δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν ούτε να προσελκύσει το ενδιαφέρον εκείνου ούτε να προκαλέσει τις κατηγορίες των Αθηναίων – σε τελική ανάλυση ούτε και να ασκήσει τόσο μεγάλη επίδραση στη διαμόρφωση της αρχαίας φιλοσοφίας. Ο Σλαϊερμάχερ αναρωτιέται, λοιπόν, κατά πόσον ο Ξενοφών αποτελεί αξιόπιστο μάρτυρα, δεδομένου ότι δεν φαίνεται να στάθηκε ικανός να κατανοήσει πλήρως τη σωκρατική φιλοσοφία. Αξίζει όμως εδώ να παραθέσουμε αυτούσια την ευμνημόνευτη διατύπωση του Γερμανού διανοητή: «Η μόνη ασφαλής οδός φαίνεται να είναι να ρωτήσουμε εξ αντιθέτου τι άλλο θα μπορούσε ο Σωκράτης να ήταν, πέρα και πάνω από όσα ο Ξενοφών λέει για εκείνον, χωρίς ωστόσο να αναιρούνται τα χαρακτηρολογικά στοιχεία και οι βιοτικές υποθήκες που παρουσιάζει ο Ξενοφών ως ειδικώς σωκρατικά, και τι θα έπρεπε να υπήρξε ώστε να δώσει στον Πλάτωνα το δικαίωμα και το έναυσμα να τον παρουσιάσει όπως τον παρουσίασε στους διαλόγους του.»[12] Το παράθεμα αυτό του Σλαϊερμάχερ σχολιάζει εύστοχα ο Γκάμπριελ Ντάντσικ (Gabriel Danzig) στον πρόλογο ενός συλλογικού τόμου που κυκλοφόρησε το 2018, ένα έτος μετά το Cambridge Companion to Xenophon, με τον τίτλο Plato and Xenophon. Comparative Studies και επιμελητές τον ίδιον τον Ντάντσικ, καθώς και τους Ντέιβιντ Μ. Τζόνσον και Ντόναλντ Ρ. Μόρισον (Donald R. Morrison).[13] Ο τόμος αυτός έχει ως κεντρικό, αν και όχι αποκλειστικό, θέμα τη σύγκριση μεταξύ της πλατωνικής και της ξενοφώντειας παρουσίασης του Σωκράτη· περιέχει πλήθος συμβολών που εστιάζουν σε συγκεκριμένα ζητήματα επιδιώκοντας να ανιχνεύσουν αντιθέσεις, αλλά και πιθανούς συσχετισμούς. Τα κεφάλαια κατανέμονται σε τέσσερις ενότητες, οι οποίες αφορούν αντίστοιχα τις «μεθόδους», την «ηθική», τη «φιλία και την πολιτική», καθώς και την «ιστορία». Όπως σημειώνει ο Βίνσεντ Ρένζι (Vincent Renzi) σε βιβλιοκριτικό του σημείωμα, μέσα από την ποικιλία και την ποιότητα των συμβολών του ο τόμος αυτός καταδεικνύει για μια ακόμη φορά τη σημασία που έχει το να πάρουμε στα σοβαρά τον Ξενοφώντα ως φιλοσοφικό στοχαστή, δίχως να απολογούμαστε γι’ αυτό. Τούτο μάλιστα σε πείσμα της μακραίωνης τάσης να μη γίνεται παραδεκτή η φιλοσοφική του οξύνοια, τάση που κληροδοτήθηκε και στον εικοστό αιώνα, με χαρακτηριστικούς εκπροσώπους τον Γρηγόρη Βλαστό (Gregory Vlastos) και τον Τσαρλς Καν (Charles Kahn). Ταυτόχρονα, η συναγωγή αυτή μελετών προβάλλει με εύγλωττο τρόπο τη σημασία της συγκριτικής προσέγγισης στο πλαίσιο της μελέτης της σωκρατικής λογοτεχνίας.[14] Εδώ αξίζει να γίνει λόγος για μία ακόμη πρόσφατη έκδοση η οποία αφορά τον Σωκράτη και τους Σωκρατικούς: αναφερόμαστε στον τόμο Socrates and the Socratic Dialogue (2018).[15] Οι συγγραφείς των κεφαλαίων του επιστρέφουν, μεταξύ άλλων, στο κεντρικό ζήτημα της καταγωγής και χρήσης των όρων φιλοσοφία και φιλοσοφεῖν κατά τον πέμπτο και τέταρτο αιώνα. Η ξενοφώντεια αξιοποίηση των σχετικών όρων βρίσκεται αναντίρρητα πολύ μακριά από την αντίστοιχη πλατωνική, η οποία επέφερε μια πραγματική επανάσταση ως προς αυτό· συγκεκριμένα, δεν συνεπάγεται την αυστηρή εστίαση και τη μεθοδολογική ακρίβεια που διέπουν την πλατωνική χρήση του όρου. Το ουσιώδες όμως είναι –σε τελική ανάλυση– να μην περιμένουμε εμείς ως αναγνώστες να γνωρίσουμε μέσα από το ξενοφώντειο έργο έναν Σωκράτη όμοιο με εκείνον του Πλάτωνα, αλλά να προσεγγίσουμε αυτοτελώς τη διαφορετική αυτή, ίσως τελικά πιο δύσκολα κατανοητή εκδοχή του Σωκράτη. Πρόκειται εξάλλου για ένα πρόσωπο που παραμένει εξίσου ενδιαφέρον από πλευράς πρωτοτυπίας, δημιουργικότητας, αλλά και ικανότητας να εκπλήσσει το κοινό.[16] Η αναφορά αυτή στην παρουσίαση του Σωκράτη από τον Ξενοφώντα –ειδικότερα μάλιστα στα Απομνημονεύματα– έγινε προκειμένου να εξεικονισθεί μέσω ενός πολυσυζητημένου παραδείγματος ένα κρίσιμο ζήτημα που αναπόφευκτα τίθεται στο πλαίσιο της μελέτης του Ξενοφώντα και του έργου του. Το ζήτημα αυτό αφορά την ίδια τη φυσιογνωμία του ως συγγραφέα και στοχαστή. Φιλόσοφος, πολιτικός στοχαστής, πρακτικό πνεύμα, λογοτέχνης, παιδαγωγός – τι από όλα αυτά είναι ο Ξενοφών; Ή μήπως συγκεφαλαιώνει στοιχεία από όλα τα παραπάνω, σε άλλον βαθμό; Μιαν απάντηση στο ερώτημα αυτό είμαστε βέβαιοι πως θα είναι σε θέση να δώσει εντέλει ο αναγνώστης μετά από προσεκτική μελέτη του τόμου με τίτλο Είκοσι δύο μελέτες για τον Ξενοφώντα. Εκείνο ασφαλώς που θα πρέπει εμφατικά να σημειωθεί εδώ ως προς τον Ξενοφώντα είναι το πολυσχιδές της κειμενικής του παραγωγής. Για τη συγγραφική του δραστηριότητα και την τοποθέτησή του στα ιστορικά συμφραζόμενα μας κατατοπίζει ο Τζον Λη (John W. I. Lee) στο πρώτο κατά σειράν δοκίμιο του τόμου, που τιτλοφορείται «Ο Ξενοφώντας και η εποχή του». Τα έργα του, δεκατέσσερα εν συνόλω, συχνά τέμνουν τα όρια των λογοτεχνικών ειδών. Η Κύρου Ανάβασις, για παράδειγμα, αποτελεί ένα κράμα απομνημονευμάτων, ταξιδιωτικού ημερολογίου, αλλά και εγχειριδίου ηγεσίας. Καταγράφει τα χρόνια (401-399 π.Χ.) όπου σώμα Ελλήνων μισθοφόρων στην υπηρεσία του Κύρου του Νεότερου, στο οποίο μετείχε σε ηγετικό ρόλο ο Ξενοφών, προσπάθησε να εκθρονίσει τον βασιλιά των Περσών Αρταξέρξη Β΄. Τα Ελληνικά, από την άλλη πλευρά, αποτελούν ιστορική πραγματεία, η οποία καλύπτει τα πολιτικοστρατιωτικά γεγονότα που συγκλόνισαν τον ελληνικό κόσμο από το 411 έως το 362 π.Χ. Η Κύρου Παιδεία, βιογραφικό έργο αλλά και «κάτοπτρον ηγεμόνος», εκθέτει το πώς, επιδεικνύοντας ξεχωριστές αρετές, ο Κύρος ο Μέγας (περ. 600-530 π.Χ.) ίδρυσε την περσική αυτοκρατορία. Πρόκειται εδώ για μια μείξη ιστορικής καταγραφής και μυθιστορηματικών στοιχείων. Παρόμοιο χαρακτήρα έχει το εγκώμιο του Σπαρτιάτη βασιλιά Αγησιλάου. Έπαινο του λακωνικού τρόπου του ζην και της πολιτειακής συγκρότησης της Σπάρτης συνιστά ασφαλώς η Λακεδαιμονίων Πολιτεία.[17] Φυσικά ο Σωκράτης πρωταγωνιστεί σε τέσσερα ξενοφώντεια έργα: στα Απομνημονεύματα, αλλά επίσης και στο Συμπόσιον, την Απολογία και τον Οικονομικό. Να σημειωθεί εδώ ότι ως προς τον συνδυασμό φιλοσοφικών και ιστορικών συγγραμμάτων ο Ξενοφών θα έχει ως ανάλογό του, αρκετούς αιώνες μετά, τον Αρριανό από τη Νικομήδεια (περ. 86-160 μ.Χ.) ο οποίος συνέγραψε την Αλεξάνδρου Ανάβασιν, το γνωστό έργο όπου εξιστορείται η εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ενώ επίσης συνέταξε, μεταξύ άλλων, τις Διατριβές και το Εγχειρίδιον, βιβλία που περιέχουν τη διδασκαλία του φιλοσόφου Επικτήτου. Φυσικά, διόλου τυχαίο δεν είναι αυτό, καθώς η συγγραφική παραγωγή του Αρριανού φέρει έντονη τη σφραγίδα της επίδρασης του Ξενοφώντα.[18] Επιστρέφοντας στην επισκόπηση των ξενοφώντειων συγγραφών να σημειώσουμε πως ιδιαίτερος είναι ο χαρακτήρας του Ιέρωνa, ενός διαλόγου ανάμεσα στον ομώνυμο τύραννο των Συρακουσών και τον ποιητή Σιμωνίδη τον Κείο. Ορισμένα άλλα πιο σύντομα, συνήθως καλούμενα «ελάσσονα» έργα, διαθέτουν πρωτοτυπία, αλλά και κατόρθωσαν να ορίσουν γραμμές εξέλιξης της λογοτεχνίας σε συγκεκριμένους τομείς. Ο Ιππαρχικός αναφέρεται στη διοίκηση του ιππικού, το Περί ιππικής στην επιμέλεια των ίππων και την τέχνη της ιππασίας, ενώ ο Κυνηγετικός στο κυνήγι, τις τεχνικές του, καθώς και στους κυνηγετικούς σκύλους. Ιδιαίτερος και πρωτότυπος είναι ο χαρακτήρας των Πόρων, πραγματείας που συνδυάζει μιαν ανάλυση της οικονομικής κατάστασης της Αθήνας με μία πρόταση λυσιτελέστερης διαχείρισης των προσόδων της πόλης. Εδώ αγγίζουμε αναπόφευκτα και το ακανθώδες, επανερχόμενο θέμα της σχέσης του Ξενοφώντα με την Αθήνα. Ο Ξενοφών, ο οποίος βρέθηκε εξόριστος από την πόλη του και βεβαίως του έχουν διαχρονικά αποδοθεί ολιγαρχικές αντιλήψεις, δεν έχασε μολαταύτα ποτέ την αγάπη του για εκείνη. Από το έργο του –καθώς σημειώνει η Σάρα Φεράριο (Sarah Brown Ferrario) στο εκτεταμένο μελέτημά της με τίτλο «Ο Ξενοφώντας και η ελληνική πολιτική σκέψη»– αναδίδεται η αίσθηση ότι υπάρχει ένα ανεκπλήρωτο δυναμικό το οποίο μπορεί να καλλιεργήσει η Αθήνα – αρκεί όμως να υιοθετήσει κατάλληλες πολιτικές. Ναι, ο Ξενοφών δεν παύει ποτέ να είναι «ο Ξενοφών ο Αθηναίος». Για να παραθέσουμε τα λόγια με τα οποία ολοκληρώνει ο Κρίστοφερ Τάπλιν (Christopher Tuplin) τη συμβολή του με τίτλο «Ο Ξενοφώντας και η Αθήνα»: «Τα βιώματα του Ξενοφώντα κατά τον εκπατρισμό του αποτελούν σημαντικό μέρος του μείγματος – του πρόσφεραν την αναγκαία απόσταση για να κρίνει και κατέστησαν δυνατές αντισυμβατικές απόψεις. Παρέμεινε, όμως, αφοσιωμένος Αθηναίος (...) και σε όποιο συμπέρασμα και αν φτάναμε για την πρακτική επίδραση των ιδεών του Ξενοφώντα στη διοίκηση του ιππικού ή στη διαχείριση του νοικοκυριού ή για τις σχέσεις του με τους Ακαδημαϊκούς, τους σοφιστές και τους οπαδούς του Ισοκράτη, είναι βέβαιο ότι είχε ουσιαστική συνεισφορά στην αντίληψη της Αθήνας ως του διανοητικού κέντρου της κλασικής και μετα-κλασικής Ελλάδας.» (σ. 566-567) Συνολικά ο τόμος περιέχει είκοσι δύο κεφάλαια, γραμμένα από ειδικούς μελετητές, που κατανέμονται σε πέντε μέρη. Η απαρίθμηση που ακολουθεί δεν είναι εξαντλητική, δίχως τούτο να συνεπάγεται, ωστόσο, την υποτίμηση των κεφαλαίων που παραλείπονται. Το Πρώτο Μέρος αναφέρεται στα ιστορικά και πνευματικά συμφραζόμενα τα οποία πλαισιώνουν το έργο του Ξενοφώντα και τον τοποθετεί μέσα στην ταραχώδη, αλλά και φιλοσοφικά γόνιμη περίοδο του τέταρτου αιώνα. Αναφερθήκαμε ήδη στο δοκίμιο του Τζον Λη με τίτλο «Ο Ξενοφώντας και η εποχή του», όπως και στο μελέτημα του Ντοριόν με θέμα τον Ξενοφώντα και την ελληνική φιλοσοφία. Ακολουθεί το αναλυτικό κεφάλαιο της Φεράριο που τοποθετεί τον συγγραφέα στο πλαίσιο της αρχαίας ελληνικής πολιτικής σκέψης. Ο κύκλος κλείνει με το δοκίμιο του Νίνο Λουράγκι (Nino Luraghi) με τίτλο «Η θέση του Ξενοφώντα στην ελληνική ιστοριογραφία του τέταρτου αιώνα». Το Δεύτερο Μέρος περιέχει μελετήματα που εστιάζουν σε συγκεκριμένα έργα του. Ήδη αναφερθήκαμε στο κεφάλαιο του Τζόνσον με θέμα την Απολογία και τα Απομνημονεύματα· αμέσως μετά ακολουθεί η διεισδυτική και πεπαιδευμένη ανάλυση του Γκάμπριελ Ντάντσικ για το Συμπόσιον. Μεταξύ των άλλων συμβολών, ιδιαίτερα διαφωτιστική είναι η μελέτη της Μελίνας Ταμιωλάκη με τίτλο «Κύρου παιδεία: Δοκιμαστικές απαντήσεις σε ένα αίνιγμα», όπου εύστοχα τονίζεται το στοιχείο του «διαλογικού στοχασμού» αναφορικά με το θέμα της ηγεσίας που δεσπόζει στο σύγγραμμα αυτό του Ξενοφώντα. Από την άλλη πλευρά, το δοκίμιο του Τζον Ντίλερι (John Dillery), το οποίο συγκεντρώνει την ανάλυση όλων των «ελασσόνων» έργων του, αν και οπωσδήποτε επαρκές, μέσω της ίδιας της επιλογής της συνεξέτασης, συμβάλλει ίσως στη διαιώνιση της μερικής έστω υποτίμησης των κειμένων αυτών σε σχέση με την υπόλοιπη παραγωγή του Ξενοφώντα, αλλά και την αρχαία ελληνική γραμματεία ευρύτερα. Ο Κύρος ο Μέγας με τελετουργικό στέμμα ή προστατευτικό θείο πνεύμα με τέσσερα φτερά («χερούβ»). Ανάγλυφο από τις Πασαργάδες, σε σχέδιο του σερ Ρόμπερτ Κερ Πόρτερ, 1918. Βρετανική Βιβλιοθήκη. Το Τρίτο Μέρος διαλαμβάνει τη λογοτεχνική υφή του ξενοφώντειου corpus, περικλείοντας δοκίμια πολύτιμα για το γενικό κοινό, αλλά και για τον φοιτητή της κλασικής φιλολογίας ειδικότερα. Ιδιαίτερη μνεία αξίζει αναντίρρητα εδώ στο δοκίμιο της Βιβιέν Γκρέι (Vivienne Grey) με τίτλο «Γλώσσα και έκφραση στον Ξενοφώντα». Πρόκειται για μια μεστή και κατατοπιστική ανάλυση του γλωσσικού κυρίως ύφους του, η οποία βασίζεται μεν σε νεοελληνικές μεταφράσεις χωρίων του πρωτοτύπου (όπου το Companion παραθέτει τις αγγλικές αντίστοιχες), αλλά παρά ταύτα πετυχαίνει να αποδώσει επαρκώς, σε σύντομη σχετικά έκταση, ουσιώδεις πτυχές της γραφής του Ξενοφώντα, ο οποίος, ως γνωστόν, καλλιέργησε μια ομαλή και εύχαρι Αττική διάλεκτο και γι’ αυτό είχε κερδίσει την κολακευτική πρόσρηση «Αττική Μούσα».[19] Εξίσου χρήσιμο είναι το δοκίμιο του Τιμ Ρουντ (Tim Rood) με θέμα το αφηγηματικό ύφος του συγγραφέα. Το Τέταρτο Μέρος περιέχει κεφάλαια που εστιάζουν σε μείζονες θεματικές της μελέτης του Ξενοφώντα. Η ενότητα αυτή δεν έχει χαρακτήρα εξίσου συνεκτικό με τις υπόλοιπες· ουσιαστικά καλύπτει μια σειρά από κεντρικά θέματα που απασχολούν τους μελετητές του, αλλά δεν διακρίνεται, μολαταύτα, κάποιος σαφής μίτος που να συνδέει τις επιμέρους συμβολές. Το κεφάλαιο με τίτλο «Ο Ξενοφώντας ως ιστορικός» του Μάικλ Φλάουερ (Michael A. Flower) παρέχει μια πολύπλευρη αποτίμηση του τρόπου γραφής και της αντικειμενικότητας του Ξενοφώντα ως ιστορικού. Εξίσου χρήσιμο είναι κατόπιν και το δοκίμιο του Ρίτσαρντ Φερνάντο Μπάξτον (Richard Fernando Buxton) με θέμα τις αντιλήψεις του για την ηγεσία. Ακολουθεί το διαφωτιστικό κεφάλαιο του Κρίστοφερ Τάπλιν (Christopher Tuplin) με αντικείμενο τη σχέση του Ξενοφώντα με την Αθήνα, του οποίου παραθέσαμε νωρίτερα τον επίλογο. Κατόπιν, η συμβολή του Κώστα Βλασόπουλου ρίχνει φως στο πώς παρουσιάζεται η Περσία και ο περσικός πολιτισμός στο ξενοφώντειο corpus και ποιες αντιλήψεις του συγγραφέα διακρίνονται ενδεχομένως πίσω από την παρουσίαση αυτή. Το κείμενο του Βλασόπουλου προσεγγίζει το ζήτημα από πολλές γωνίες, τονίζοντας πως η εικόνα της Περσίας που προβάλλεται δεν είναι μονοσήμαντη, ενώ επίσης αναδεικνύει ορισμένες αντιφάσεις που χρήζουν ερμηνείας, αλλά και προβάλλουν συνάμα την πρωτοτυπία και συγγραφική ευφυία του Ξενοφώντα. Τέλος, ιδιαίτερα χρηστικό, με σαφή διάρθρωση και πλήθος παραπομπών στο corpus, είναι το δοκίμιο του Πολ Κρίστεσεν (Paul Christesen), που πραγματεύεται τις απόψεις του συγγραφέα για τη Σπάρτη. Εν συνεχεία το Πέμπτο Μέρος του τόμου στρέφεται γύρω από την πρόσληψη του Ξενοφώντα και την επίδρασή του σε μεταγενέστερες εποχές. Ασφαλώς το μέρος το σχετικό με την πρόσληψη θα μπορούσε να είναι εκτενέστερο, ενώ θα πρέπει επιπλέον να επισημανθεί ότι ο τρόπος με τον οποίο αντιμετώπισαν οι μελετητές της αρχαίας φιλοσοφίας τον Ξενοφώντα –θέμα που συζητείται σποραδικά στην πρώτη ενότητα του τόμου– σαφώς υπάγεται στη θεματική της πρόσληψης και θα μπορούσε να καλύπτεται από ξεχωριστό κεφάλαιο εδώ.[20] Παρά ταύτα οι τρεις συμβολές που απαρτίζουν το Πέμπτο Μέρος είναι δίχως αμφιβολία ιδιαίτερα χρήσιμες. Συγκεκριμένα, ο Γιούεν Μπάουι (Ewen Bowie) αναφέρεται στην επίδραση του Ξενοφώντα στην ελληνική λογοτεχνία της ρωμαϊκής περιόδου, εστιάζοντας κατεξοχήν στον Δίωνα τον Χρυσόστομο (ή Προυσαέα, περ. 40-115 μ.Χ.), στο αρχαίο ελληνικό μυθιστόρημα και βεβαίως στον «νέον Ξενοφῶντα», δηλαδή τον Αρριανό από τη Νικομήδεια. Ακολουθεί το δοκίμιο της Νορίν Χαμπλ (Noreen Humble), το οποίο πραγματεύεται την επίδραση του Ξενοφώντα στις νεότερες αντιλήψεις και θεωρίες περί του ηγεμόνα και της διακυβέρνησης. Οι αναφορές του Μακιαβέλι στον τρόπο διοίκησης του Κύρου του Μεγάλου είναι μία μόνο, ενδιαφέρουσα πτυχή αυτής της θεματικής. Τέλος, πληροφοριακά πλούσιο είναι το δοκίμιο του Τιμ Ρουντ (η δεύτερη συμβολή του στον τόμο), με τίτλο «Οι μεταβολές της μοίρας του Ξενοφώντα στον σύγχρονο κόσμο». Το δοκίμιο αυτό εστιάζει συγκεκριμένα στον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα και αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο υποδέχθηκε η Δύση τον Ξενοφώντα τόσο σε επίπεδο λογοτεχνικής ή φιλοσοφικής αποτίμησης (εδώ υπάρχει επικάλυψη με σχετικές αναφορές στο Πρώτο Μέρος) όσο και στο ερευνητικό πλαίσιο της κλασικής φιλολογίας. Αν και αξιόλογο καθαυτό, είναι προφανές ότι πασχίζει να καλύψει πλειάδα ζητημάτων σε είκοσι μόλις σελίδες. Ο τόμος ολοκληρώνεται με το κεφάλαιο της Ίντιθ Χολ (Edith Hall) που επιγράφεται «Ξενοφώντας: Μάγος και φίλος». Το αξιόλογο αυτό δοκίμιο έχει ως θέμα τη δεξίωση του ξενοφώντειου έργου από την αγγλόφωνη λογοτεχνία των τριών τελευταίων αιώνων. Εδώ προκύπτει πάλι ένα ερώτημα που αφορά τη διάρθρωση του βιβλίου· συγκεκριμένα, δεν είναι σαφές γιατί η συμβολή αυτή θα πρέπει να επιτάσσεται των πέντε μερών του ως «Επίλογος», αντί να υπαχθεί και αυτή στο Πέμπτο Μέρος, το οποίο καλύπτει τη θεματική της πρόσληψης. Από ένα επιλογικό κείμενο θα αναμέναμε μια συνολική επισκόπηση της προβληματικής που προκύπτει από τον τόμο συνολικά, την υποτύπωση ίσως ορισμένων βασικών συμπερασμάτων ή ενδεχομένως και μια εκ νέου αποτίμηση του Ξενοφώντα από τη σκοπιά της κλασικής φιλολογίας. Κλείνοντας, να σημειώσουμε πως το βιβλίο είναι προσεκτικά μεταφρασμένο από την Αντωνία Γουναροπούλου, με τρόπο που αντανακλά τη ομαλή γλωσσική ροή του πρωτοτύπου. Η επιμέλεια του τόμου από τον Γεώργιο Βασίλαρο, Αναπληρωτή Καθηγητή της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας του ΕΚΠΑ, διασφάλισε την αδιάπτωτη ποιότητά του ως προς τη σαφήνεια, αλλά και τη φιλολογική ακρίβεια και αξιοπιστία, παραδίδοντας στον μελετητή, αλλά και στον φοιτητή ένα πολύτιμο εγχειρίδιο για να εντρυφήσει στη σπουδή του Ξενοφώντα. Με τον τόμο αυτόν, που φιλοξενεί δοκίμια κορυφαίων ειδικών και παρουσιάζει τις νεότερες ερευνητικές προσεγγίσεις μπορούμε πλέον να εστιάσουμε με ανανεωμένο ενδιαφέρον και αυτοπεποίθηση στη μελέτη του πολυσχιδούς ξενοφώντειου corpus – απαλλαγμένοι πλέον από τυχόν προκαταλήψεις του παρελθόντος. Ευκαιρία, λοιπόν, να γνωρίσουμε την Αττική Μούσα του Ξενοφώντα του Αθηναίου σε όλο της τον πλούτο. [1] Οι μεταφράσεις των αρχαίων χωρίων ανήκουν στον συγγραφέα. [2] Διογένης Λαέρτιος, 7.2-3. [3] O τόμος αποτελεί μετάφραση του Cambridge Companion to Xenophon, Cambridge 2017. [4] Προς Φυσικούς Α΄ 101. [5] Για την όλη ανάλυση βλ. Ντοριόν, ό.π., σσ. 112-115. [6] Διογένης Λαέρτιος, 2.56. [7] Ό.π., 2.48. [8] Είκοσι δύο μελέτες για τον Ξενοφώντα, σσ. 212-232. [9] “Das anziehendste Buch der griechischen Litteratur Mem Socr ”, Nachgelassenes Fragment 41 [2] 1879· βλ. Friedrich Nietzsche, Nachgelassene Fragmente 1875-1879. Kritische Studienausgabe, επιμ. Giorgio Colli και Mazzino Montinari, β΄ έκδοση, Μόναχο 1988, σ. 584. [10] Τζόνσον, ό.π., σσ. 230-231. [11] Friedrich Schleiermacher, “Ueber den Werth des Sokrates als Philosophen”, Sämtliche Werke, ΙΙΙ 2, Βερολίνο 1838, σσ. 287-308 [αρχική δημοσίευση: Abhandlungen der Königlichen Akademie der Wissenschaften aus den Jahren 1814/15, 1818, σελ. 50-68]. Σχετικά με τη σημασία της μελέτης αυτής του Σλαϊερμάχερ, βλ. Andreas Arndt, Friedrich Schleiermacher als Philosoph, Βερολίνο-Βοστόνη 2013, σσ. 285-296· επίσης, Louis-André Dorion, “A l’origine de la question socratique et de la critique du témoignage de Xénophon: l’étude de Schleiermacher sur Socrate (1815)”, Dionysius 19, 2001, σσ. 51-74. [12] Σλαϊερμάχερ, ό.π., σσ. 297-298. [13] Gabriel Danzig, David M. Johnson, Donald R. Morrison (επιμ.), Plato and Xenophon. Comparative Studies, Leiden-Βοστόνη 2018. [14] Vincent Renzi, κριτική του τόμου Plato and Xenophon: Comparative Studies στο Bryn Mawr Classical Review [https://bit.ly/36cOk5r]. [15] Alessandro Stavru, Christopher Moore (επιμ.), Socrates and the Socratic Dialogue, Leiden-Βοστόνη 2018. [16] Livio Rossetti, “Philosopher Socrates? Philosophy at the Time of Socrates and the Reformed Philosophia of Plato”, στον τόμο Socrates and the Socratic Dialogue, σσ. 268-298: 297. [17] Να θυμίσουμε εδώ πως η πραγματεία με τίτλο Αθηναίων Πολιτεία, που θεωρούνταν άλλοτε ξενοφώντεια κρίνεται πλέον ως νόθη από τη φιλολογική έρευνα και αποδίδεται σε άγνωστο συγγραφέα, τον καλούμενο συχνά «Παλαιό Ολιγαρχικό». [18] Βλ. τη συμβολή του Γιούεν Μπάουι (Ewen Bowie) στον τόμο Είκοσι δύο μελέτες για τον Ξενοφώντα, σσ. 639-646, καθώς και το κλασικό άρθρο του Philip A. Stadter, “Flavius Arrianus: the New Xenophon”, Greek Roman and Byzantine Studies 8, 1967, σσλ. 155-161. [19] ἐκαλεῖτο δὲ καὶ Ἀττικὴ Μοῦσα γλυκύτητι τῆς ἑρμηνείας (Διογένης Λαέρτιος, 2.57). [20] Γίνεται μόνο φευγαλέα μνεία εδώ από τον Τιμ Ρουντ (βλ. παρακάτω).

Η Αττική Μούσα του Ξενοφώντα

Σύνδεση