Ο επικουρισμός σε ποίηση και μελωδία Λουκρητίου

Λουκρητίου, Περί Φύσεως. Η κληρονομιά ενός επίμονου Κηπουρού. Προλεγόμενα - Μετάφραση - Σημειώσεις Θεόδωρος Δ. Παπαγγελής, Gutenberg, Αθήνα 2021, σελ. 643 Η έμμετρη μετάφραση του De rerum natura (Περί της φύσεως των πραγμάτων ή Περί φύσεως) του Τίτου Λουκρήτιου Κάρου από τον Θεόδωρο Παπαγγελή, Ομότιμο Καθηγητή Λατινικής Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και Τακτικό Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, αποτελεί αναμφίβολα ένα από τα σημαντικότερα εκδοτικά γεγονότα της τρέχουσας χρονιάς, αν όχι το σημαντικότερο ίσως, για τον επιστημονικό κλάδο της Λατινικής Φιλολογίας (και όχι μόνο). Τον κόπο και την άνω των δύο δεκαετιών αναμέτρηση πνευματική και λογοτεχνική του μεταφραστή και μελετητή με τις δυνάμεις του, τις αντοχές του και με όλο το τεράστιου όγκου και ποικιλίας υλικό που βρίσκει κανείς στον τόμο αυτό, τα καταλαβαίνει και τα αισθάνεται ο αναγνώστης από την πρώτη έως και την τελευταία σελίδα του. Το γοητευτικό ταξίδι στον κόσμο του Λουκρήτιου και στην επικούρεια φιλοσοφία, όπως αυτή αποτυπώνεται στο ποιητικό έργο του, ξενικά από τον υπότιτλο του τόμου: Η κληρονομιά ενός επίμονου Κηπουρού. Εκ πρώτης όψεως, δεν μπορεί κανείς να αποφύγει τη σύνδεση με το μυθιστόρημα του Τζον Λε Καρρέ Ο επίμονος κηπουρός,[1] ή την ομότιτλη ταινία του 2005 βασισμένη σε αυτό. Πέρα από αυτήν τη φαινομενικά τυχαία, αλλά μάλλον συνειδητή σύνδεση (το ταξίδι του πρωταγωνιστή του μυθιστορήματος του Λε Καρρέ ανά τον κόσμο υπό ποικίλες και διαφορετικές ταυτότητες θα μπορούσε να αντιστοιχεί στο ταξίδι του Λουκρήτιου ανά τους αιώνες μέσα από πολλές και διαφορετικές εκφάνσεις της υποδοχής του), ο υπότιτλος αναμφισβήτητα αναφέρεται στην αφιέρωση του Ρωμαίου ποιητή στον αθηναϊκό Κήπο του Επίκουρου και στο εγκώμιο της φιλοσοφίας του στο εκτενές αυτό φιλοσοφικό έπος Περί φύσεως, στην αντοχή ή επιμονή του έργου και του δημιουργού του από τον 1ο αι. π.Χ. μέχρι και σήμερα, παρά τα εμπόδια και τις αντιδράσεις που συνάντησε στη διαδρομή του, και ιδίως στην κληρονομιά που δημιούργησε στη διαμόρφωση της σκέψης του δυτικού πολιτισμού αποτυπωμένη σε κάθε είδους φιλοσοφικό, επιστημονικό, λογοτεχνικό και εικαστικό έργο, κυρίως από την περίοδο της Αναγέννησης και μετά.[2] Η ανακάλυψη του χειρογράφου που διέσωσε το έπος του Λουκρήτιου από τη φθορά των χρόνων και των ανθρώπων από τον Πότζο Μπρατσολίνι το 1417, όπως περιγράφεται έξοχα στο βιβλίο του Στίβεν Γκρίνμπλατ Παρέγκλισις. Ο Λουκρήτιος και οι απαρχές της νεωτερικότητας μαζί με τις εξελίξεις που σηματοδότησε αυτή στη δυτική σκέψη,[3] αποτελεί τον δεύτερο σημαντικό σταθμό στην ιστορική πορεία του έργου μετά από αυτόν της σύνθεσής του από τον Λουκρήτιο. Το φιλοσοφικό πλαίσιο εντός του οποίου συντέθηκε το ποίημα αποτελεί το βασικό περιεχόμενο του πρώτου κεφαλαίου της εισαγωγικής μονογραφίας, όπως την αποκαλεί ο Παπαγγελής, η οποία προηγείται της μετάφρασης και των σημειώσεων. Η ευρηματικότητα και η φαντασία που χαρακτηρίζει τον υπότιτλο του τόμου συνεχίζονται και στους τίτλους των τριών κεφαλαίων («1. Στοά και στο βάθος Κήπος», «2. Το μελωμένο ποτήρι», και «3. Το μεγάλο οδοιπορικό») και των ενοτήτων που απαρτίζουν το εισαγωγικό μέρος του βιβλίου. Το πρώτο κεφάλαιο αρχίζει με την ανακάλυψη των απανθρακωμένων από την έκρηξη του Βεζούβιου το 79 μ.Χ. παπυρικών κυλίνδρων που περιείχαν το Περί φύσεως του Επίκουρου, δίνοντας την αφορμή στον συγγραφέα να περιγράψει συνοπτικά τις θεωρίες, τις αρχές και τις αξίες των δύο σημαντικότερων φιλοσοφικών ρευμάτων της ελληνιστικής περιόδου, του στωικισμού και του επικουρισμού. Δεν πρόκειται βεβαίως για μία στεγνή και άνευρη παράθεση πληροφοριών σαν αυτή που θα έβρισκε κανείς σε κάποιες φιλοσοφικές μελέτες, αλλά για μία σχεδόν μυθιστορηματική αφήγησή τους, μέσα από την οποία παρελαύνουν όλοι οι σημαντικοί (ή και ενίοτε λιγότερο σημαντικοί) εκπρόσωποι της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, διανθισμένη με αναφορές και υπαινιγμούς, γλωσσικούς και άλλους, στο σύγχρονο παρόν, και σε μια γλώσσα επιμελημένη και προσεγμένη στη λεπτομέρειά της, που όσο και αν ξενίζει τον αμύητο στη γλώσσα του Παπαγγελή αναγνώστη, δεν παύει να εκπλήσσει ευχάριστα και να είναι πραγματικά αξιοζήλευτη. Όπως δηλώνει ο συγγραφέας (σ. 18), η φιλοσοφική αυτή ανασκόπηση της στωικής και επικούρειας φιλοσοφίας (και μιας σύντομης συγκριτικής παρουσίασης των απόψεων των Σκεπτικών) είναι «άκρως επιλεκτική προπαρασκευή για την προσέγγιση του DRN [= De rerum natura]», επαρκής θεωρώ για την κατανόηση του περιεχομένου του ποιήματος και της φιλοσοφικής θεώρησης των πραγμάτων από τον δημιουργό του. Με αυτήν και με τα βασικότερα θέματα του ποιήματος ασχολείται ο Παπαγγελής στο δεύτερο κεφάλαιο της εισαγωγής. Η προσέγγιση των θεμάτων αυτών, όπως π.χ. της ατομικής θεωρίας, της δημιουργίας και της σύστασης του σύμπαντος, των θεών, της θείας πρόνοιας (ή της απουσίας της) και της θρησκείας, του θανάτου και της αθανασίας (ή όχι) της ψυχής, της εκκίνησης της ζωής και της εξέλιξης του πολιτισμού και των κοινωνιών των ανθρώπων, εστιάζεται στη μελέτη των θέσεων του Λουκρήτιου, όπως εξάγονται από το ποίημά του, συγκριτικά με τις θέσεις του Επίκουρου, όπου είναι δυνατή αυτή η σύγκριση, και στην παρακολούθηση της πρόσληψης και της εξέλιξης των θέσεων επί των θεμάτων αυτών από επιστήμονες, φιλοσόφους, θεολόγους, λογοτέχνες, εικαστικούς και άλλους από την αρχαιότητα έως και τον 21ο αι., και μέσα από ένα δαιδαλώδες, αλλά εξαιρετικά δοσμένο βιβλιογραφικό ταξίδι, το οποίο σε κάθε άλλη περίπτωση θα ήταν, αν μη τι άλλο, από κουραστικό έως ανυπόφορο. Θα ήταν αδύνατο (και άσκοπο) να παραθέσει κανείς σε μία βιβλιοπαρουσίαση όλα τα ονόματα (ή έστω και μέρος τους) τα οποία εμφανίζονται στις σελίδες που καλύπτουν το εν λόγω κεφάλαιο, αλλά μία γρήγορη ματιά στο ευρετήριο των ονομάτων στο τέλος του τόμου δίνει μια καλή εικόνα της εκπληκτικής περιδιάβασης που έχει κάνει ο Παπαγγελής από εποχές και επιστημονικούς και άλλους χώρους και του εύρους του υλικού που έχει αξιοποιήσει, προκειμένου να προσφέρει μια όσο το δυνατόν πληρέστερη κάλυψη των θεμάτων που πραγματεύεται σε αυτό. Η παράθεση των στίχων του λουκρήτειου έπους που αναφέρονται στα επιμέρους αυτά θέματα διευκολύνει τον αναγνώστη στον εντοπισμό τους και στην περαιτέρω μελέτη τους εντός του ποιήματος. Η θεματική μελέτη της επίδρασης του έπους στη διαμόρφωση των φιλοσοφικών και επιστημονικών θεωριών όπως αναπτύχθηκαν στον δυτικό κόσμο, στο τρίτο κεφάλαιο της εισαγωγικής μονογραφίας διευρύνεται και επεκτείνεται στη συνολική διαχρονική και χρονολογική εκτίμηση και υποδοχή, απόρριψη ή προσαρμογή του Λουκρήτιου και του Περί φύσεως στις ηθικές, φιλοσοφικές, θεολογικές, επιστημονικές, λογοτεχνικές, εικαστικές και άλλες απαιτήσεις κάθε εποχής από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες μέχρι σήμερα. Οι Λακτάντιος, Αρνόβιος και Τερτυλλιανός ανοίγουν το χρονολογικό αυτό οδοιπορικό, το οποίο διακόπτεται από τους αιώνες του Μεσαίωνα, αλλά συνεχίζεται αδιάλειπτα από την ανακάλυψη του έπους από τον Μπρατσολίνι και μετά. Αναφορές σε χειρόγραφα, βιβλιοθήκες, σημειώσεις επί του κειμένου, μιμήσεις, προφυλάξεις ή απαγορεύσεις απέναντι στην ανάγνωσή του, ερμηνείες του περιεχομένου του ωφελιμιστικές ή πολεμικές, ονόματα λιγότερο ή περισσότερο γνωστά από τον 15ο αι. και εξής, η στάση της Εκκλησίας και των εκπροσώπων του Διαφωτισμού, και προσεγγίσεις βασισμένες σε πιο σύγχρονες φιλοσοφικές και ηθικές τάσεις συνθέτουν την εικόνα ενός Λουκρήτιου που έχει δει και βιώσει κάθε είδους και έντασης υποδοχή. Η τελευταία ενότητα του κεφαλαίου («μια επίσκεψη σχεδόν ινκόγκνιτο») ασχολείται με «το όψιμο και σύντομο πέρασμα του Λουκρήτιου από τον ελληνικό χώρο» (σ. 19), αφού, μετά από την υποδοχή του Περί φύσεως από τον ελληνικής καταγωγής Μιχαήλ Μάρουλλο Ταρχανιώτη στο δεύτερο μισό του 15ου αι. (σσ. 196-197), χρειάστηκε να περάσουν τέσσερις αιώνες μέχρι την παραγωγή της πρώτης ελληνικής μετάφρασης του έπους από τον Κωνσταντίνο Θεοτόκη μεταξύ 1909 και 1911, αλλά και πάλι αυτή υπήρξε άγνωστη στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό κατά το μεγαλύτερο μέρος του 20ού αι., δεδομένου ότι παρέμεινε ανέκδοτη έως το 1986.[4] Άγνωστη θα πρέπει να ήταν και στους δύο ποιητές στους οποίους αναφέρεται ο Παπαγγελής στο κύριο μέρος της συγκεκριμένης ενότητας: ο πρώτος, ο Κωστής Παλαμάς, είχε αναμφισβήτητα μια βαθύτερη και ουσιαστικότερη γνωριμία με τον Λουκρήτιο, η οποία αποτυπώνεται στη «σεβαστική υπόκλισή» του (σ. 251) προς αυτόν, ενώ ο δεύτερος, ο Κώστας Καρυωτάκης, μια σαφώς μικρότερης αξίας γνωριμία με τον Ρωμαίο ποιητή. Αναμφίβολα, η δημοσίευση της πεζής μετάφρασης του Περί φύσεως από τον Θεόδωρο Αντωνιάδη και τη Ρούλα Χαμέτη το 2005[5] κατέστησε το κείμενο πιο προσιτό στους αναγνώστες σε σύγκριση με την έμμετρη και μάλλον ιδιωματική μετάφραση του Θεοτόκη, αλλά, όπως εύστοχα σχολιάζεται στο τέλος της ενότητας, ο Λουκρήτιος δεν απέφυγε τη μοίρα άλλων Λατίνων κλασικών στη μάλλον δυσανεκτική προς τα λατινικά γράμματα ελληνική πραγματικότητα. Τα προλεγόμενα στη μετάφραση ολοκληρώνονται με τρία παραρτήματα και επιλογή βιβλιογραφίας. Το πρώτο παράρτημα («Ο λοιμός της Αθήνας») επιχειρεί να εξηγήσει τρόπον τινά το τέλος του έκτου βιβλίου και του έργου (6.1138-1286), το οποίο περιέχει μια λεπτομερή και εφιαλτική περιγραφή του λοιμού που χτύπησε την Αθήνα κατά τον δεύτερο χρόνο του Πελοποννησιακού Πολέμου. Το δεύτερο («Δομή και αρχιτεκτονική του DRN») παρέχει ένα συνοπτικό διάγραμμα της οργάνωσης των βιβλίων του ποιήματος σε τρία ζεύγη των δύο βιβλίων ή δύο ζεύγη των τριών βιβλίων βάσει του περιεχομένου και των θεματικών τους, τα οποία καταγράφονται περιληπτικά στο τρίτο παράρτημα («Το DRN σε περίληψη»), προσφέροντας στον αναγνώστη τη δυνατότητα να σχηματίσει συνολική εικόνα του έπους, να αναζητήσει εύκολα σημεία που τον ενδιαφέρουν βάσει των στίχων που παρατίθενται σε αυτήν την περιληπτική απόδοσή του, και να τοποθετήσει τις όποιες αναφορές γίνονται στα προηγούμενα κεφάλαια στο συγκείμενό τους. Χωρίς αμφιβολία, η μετάφραση του Περί φύσεως αποτελεί το κέντρο γύρω από το οποίο κινούνται και δομούνται τα προηγούμενα (η εισαγωγική μονογραφία) και τα επόμενά της (οι σημειώσεις). Αν το λατινικό κείμενο και το περιεχόμενό του αποτέλεσαν την αφορμή, το έναυσμα για τη σύνθεση των προλεγομένων, η έμμετρη απόδοσή του στην ελληνική ήταν αυτή που αποτέλεσε για τον Παπαγγελή «έναν ακόμη μεταφραστικό μαραθώνιο» (σ. 23), μετά τη μετάφραση της Αινειάδας του Βιργιλίου.[6] Στις προκλήσεις και τις δυσκολίες της μεταφραστικής προσέγγισης του έργου αναφέρεται ο μεταφραστής στον πρόλογό του (σσ. 23-24). Προφανώς αυτές όχι μόνο δεν στάθηκαν ικανές να τον αποτρέψουν από την ολοκλήρωση της μετάφρασης, αλλά τον ώθησαν να συνθέσει μία μοναδική σε ποιότητα, γλώσσα και ύφος ποιητική μετάφραση, η οποία διατηρεί την πιστότητά της στο λατινικό κείμενο και συγχρόνως διεκδικεί αξίως μια θέση λογοτεχνικού έργου. Ως δείγμα της μετάφρασης του Παπαγγελή επέλεξα τους στίχους (5.737-740) που περιγράφουν την αναγέννηση της γης την άνοιξη και που ενέπνευσαν τον διάσημο πίνακα του Σάντρο Μποττιτσέλλι, La Primavera (Η Άνοιξη): it Ver et Venus et Veneris praenuntius ante pennatus graditur, Zephyri vestigia propter Flora quibus mater praespargens ante viai cuncta coloribus egregiis et odoribus opplet. Έρχεται η άνοιξη, ακολουθεί η Αφροδίτη που την αναγγέλλει του Έρωτα η φτερωτή μορφή, στου Ζέφυρου βαδίζοντας τα χνάρια η ανθοφόρα μάνα και θεά, η Φλώρα, στρώνει ολόγυρα λουλούδια, πολύχρωμους εξαίσιους ανθούς κι αρώματα στο δρόμο που περνάνε. (σσ. 538-539) Δεν θα ήταν δυνατόν να αποφευχθεί η παράθεση και ενός ακόμη μικρού δείγματος, αυτήν τη φορά από τη μετάφραση της περιγραφής του λοιμού της Αθήνας (6.1158-1162), η οποία είναι εξίσου παραστατική με την περιγραφή του στο λατινικό κείμενο: intolerabilibusque malis erat anxius angor adsidue comes et gemitu commixta querella, singultusque frequens noctem per saepe diemque corripere adsidue nervos et membra coactans dissoluebat eos, defessos ante, fatigans. οι πόνοι τους αβάσταχτοι, φριχτοί, κι αδιάκοπη του πόνου συνοδεία η βαρυγκόμια και το βογκητό, η μέγγενη του φόβου και του άγχους. Κάτι σα λόξυγκας και σα λυγμός, συχνός κι επίμονος μέρα και νύχτα έφερνε ακατάπαυστα σπασμούς στα νεύρα και τα μέλη του κορμιού τους εξουθενώνοντας ολότελα αυτούς που ήταν κιόλας εξουθενωμένοι. (σ. 620) Η προσεκτική επιλογή των λέξεων, το ύφος και ο εν γένει ποιητικός λόγος του Παπαγγελή προσφέρουν στον αναγνώστη μία σύγχρονη, ποιοτική, πιστή και επιμελημένη μετάφραση του λουκρήτειου έπους. Της μετάφρασης έπονται σύντομες σημειώσεις σε όλα τα βιβλία του ποιήματος, ερμηνευτικές ή πραγματολογικές, αρκετά συχνά με παραπομπές στις σελίδες της εισαγωγικής μονογραφίας για πληρέστερη κάλυψη, και κάποιες που αφορούν στην οργάνωση των στίχων του πρωτότυπου κειμένου βάσει της χειρόγραφης παράδοσής του ή εκδοτικών παρεμβάσεων αποκατάστασής του. Τόσο η μετάφραση και οι συνοδευτικές της σημειώσεις, όσο και η εκτενής εισαγωγική μονογραφία στον Λουκρήτιο και στο έπος του από τον Θεόδωρο Παπαγγελή καθιστούν τον τόμο την πληρέστερη, σοβαρότερη και ομορφότερη κληρονομιά του «επίμονου Κηπουρού» και της σοφίας του στις παρούσες και στις επόμενες γενιές των ελλήνων αναγνωστών του. [1] John le Carré, The Constant Gardener, 2001. Σε ελληνική μετάφραση της Μαργαρίτας Ζαχαριάδου Ο επίμονος κηπουρός, Bell, Αθήνα 2008. [2] Ο υπότιτλος εξηγείται από τον Παπαγγελή στη σ. 23 του προλόγου του: «... ο Τίτος Λουκρήτιος Κάρος είναι χωρίς αμφιβολία ο πιο σημαντικός, επιδραστικός και επίμονος από τους πιστούς του επικούρειου Κήπου – ο πιο επίμονος Κηπουρός». [3] Stephen Greenblatt, Παρέγκλισις. Ο Λουκρήτιος και οι απαρχές της νεωτερικότητας, Μετάφραση: Δ. Κανελλοπούλου, Επιστημονική Εποπτεία: Γ. Α. Χριστοδούλου, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2017. Βλ. Ι. Ντεληγιάννης, «Ένα γοητευτικό ταξίδι στην Αναγέννηση. Η ανακάλυψη ενός χειρογράφου που σημάδεψε την πορεία του δυτικού πολιτισμού», The Athens Review of Books, τχ. 97 (Ιούλιος-Αύγουστος 2018), σσ. 43-45. [4] Τίτου Λουκρητίου Κάρου, Περί Φύσεως (De rerum natura), βιβλία έξη μεταφρασμένα από τον Κωνσταντίνο Θεοτόκη, Τυπογραφείο Κείμενα, Αθήνα 1986. [5] Λουκρήτιος, Για την φύση των πραγμάτων. Μετάφραση: Θ. Αντωνιάδης και Ρ. Χαμέτη, Θύραθεν, Θεσσαλονίκη 2005. [6] Βιργίλιος, Αινειάδα. Προλεγόμενα - Μετάφραση - Σχόλια Θεόδωρος Παπαγγελής, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2018.

Ο επικουρισμός σε ποίηση και μελωδία Λουκρητίου

Σύνδεση