Ξαναγυρίζοντας στον ελεγειακό Οβίδιο

Οβιδίου, Η τέχνη και τα αντίδοτα του έρωτα, εισαγωγή - μετάφραση - επίμετρο Θεόδωρος Παπαγγελής, Μεταίχμιο, Αθήνα 2021, σελ. 240 Η μετάφραση από τον Θεόδωρο Παπαγγελή της Ερωτικής τέχνης (Ars amatoria) του Οβίδιου, με εισαγωγή και «ένα δοκίμιο περί Λατίνων (καί τινων άλλων) εραστών», εκδόθηκε το 2000 και είχε ευδόκιμη αναγνωστική πορεία, ανάλογη της σπουδαιότητάς της, καθώς εισηγήθηκε μια νέα αντίληψη για τη νεοελληνική απόδοση ενός κειμένου της αρχαίας γραμματείας. Η επανέκδοση ενός τέτοιου βιβλίου δικαιολογεί και από μόνη της μια βιβλιοπαρουσίαση, πολλώ μάλλον όταν έχει εμπλουτιστεί με τη μετάφραση ενός ακόμη οβιδιακού έργου, αυτού με τον τίτλο Αντίδοτα του έρωτα (Remedia amoris). Τα δύο έργα κλείνουν τον κύκλο της ελεγειακής ποίησης με ακραιφνώς ερωτική θεματική μέσα στην όλη οβιδιακή παραγωγή, προτού ο ποιητής στρέψει την ελεγεία του σε άλλες ατραπούς, εκών (στους “πατριδογνωστικούς” Fasti, ένα ποίημα με θέμα το ρωμαϊκό ημερολόγιο) ή άκων (στα “θρηνητικά” έργα της εξορίας του – και είναι πιθανό η Ερωτική τέχνη να ήταν το ποίημα που, κατά τον ίδιο τον Οβίδιο, υπήρξε το ένα από δύο κρίματά του τα οποία στάθηκαν αιτία να τον εξορίσει από τη Ρώμη ο Αύγουστος το 8 μ.Χ., θεωρώντας ότι ο ποιητής υπερέβη τα εσκαμμένα και υπονόμευσε το εθνοσωτήριο πρόγραμμα του ίδιου για τη μείωση των ελεύθερων σεξουαλικών σχέσεων και την τόνωση της ρωμαϊκής οικογένειας). Όταν κυκλοφόρησαν η Ερωτική τέχνη και τα Αντίδοτα του έρωτα είχαν περάσει πάνω-κάτω 25 χρόνια αφότου ο Οβίδιος είχε ξεκινήσει να γράφει ποιήματα (τα περισσότερα τα συγκέντρωσε σε μια οριστική έκδοση τριών βιβλίων με τον τίτλο Amores) όπου το κύριο χαρακτηριστικό είναι ότι το «ποιητικό εγώ» σε ρόλο εραστή μιλάει για τη σχέση με την (ψευδώνυμη – του «Οβίδιου» φέρει το όνομα «Κορίννα») κοπέλα του, κατά κανόνα για τις δυσκολίες και τις προβληματικές όψεις αυτής της σχέσης. Ο Οβίδιος ήταν κατ’ ουσίαν ο τελευταίος εκπρόσωπος αυτού του βραχύβιου ελεγειακού είδους, γνωστού ως «λατινική ερωτική ελεγεία», και τα ποιήματα των Amores, με πλήρη επίγνωση της επιγονικής φυσιογνωμίας τους, αντιμετωπίζουν τον κορεσμό από τα μοτίβα, τις τυπικές μορφές και τον λόγο αυτής της ποίησης διά της υπερβολής και εξωθώντας τις συμβάσεις στα όριά τους. Και βέβαια αναδεικνύουν τα κύρια γνωρίσματα της τέχνης του Οβίδιου, ενός ποιητή που διοχετεύει την απίστευτη ευκολία του να συνθέτει στίχους σε κείμενα τα οποία σχολιάζουν τα πάντα, από τη λογοτεχνική παράδοση έως την πραγματικότητα της σύγχρονής του Ρώμης, με πνευματώδη αποστασιοποίηση και παιγνιώδη τρόπο, και ταυτόχρονα επιζητούν παντού το καινοφανές και προκλητικό, από τη λογοτεχνική φόρμα τους έως την απρόσμενη τροπή του οικείου και τον απροσδόκητο τρόπο θέασης και ερμηνείας των πραγμάτων. Αυτά τα στοιχεία επιβεβαίωσαν στη συνέχεια οι Επιστολές ηρωίδων με τις οποίες ο Οβίδιος διερεύνησε νέες δυνατότητες του ερωτικού λόγου (που εδώ αναπτύσσεται από γυναικείες μορφές του μύθου και της ιστορίας προς τους αγαπημένους τους) με την ασυνήθιστη φόρμα της μυθοπλαστικής ποιητικής επιστολής σε ελεγειακό δίστιχο. Η ίδια διάθεση ειδολογικής καινοτομίας είναι ευδιάκριτη επίσης στην Ερωτική τέχνη και τα Αντίδοτα του έρωτα, τα δύο έργα που ο Οβίδιος δημοσίευσε (σε τρία βιβλία συν ένα, αντίστοιχα) κάπου εκεί όπου εμείς θέτουμε το όριο για τη μετάβαση από την προχριστιανική στη χριστιανική εποχή. Αμφότερα εμμένουν στην ερωτική θεματική, αλλά ενδύονται τον μανδύα της διδακτικής ποίησης, που χάρη στις ησιόδειες καταβολές της βρίσκεται μόνον μια βαθμίδα κάτω από το, υπέρτατο, ομηρικό έπος. Η ελεγειακή φόρμα στα δύο οβιδιακά ποιήματα είναι αφ’ εαυτής ικανή να δείξει αμέσως και τον προκλητικό πειραματισμό με τις δυνατότητες της ελεγείας και την προκλητική τροπή της διδακτικής ποίησης που τίθεται στην υπηρεσία του… έρωτα. Ο ποιητής/δάσκαλος και ο αποδέκτης/μαθητής αποτελούν conditio sine qua non για την ταυτότητα του διδακτικού είδους, και ο Οβίδιος αξιοποιεί ευφυώς όλα τα παραδοσιακά στοιχεία που καθιστούν αναγνωρίσιμο το εν λόγω ζεύγος καθώς και τις άλλες «διδακτικές» συμβάσεις, όπως την εύτακτη οργάνωση της διδακτέας ύλης, τα σήματα μετάβασης από τη μία ενότητα στην άλλη, τις αποστροφές στον μαθητή που εξασφαλίζουν την προσοχή του. Και όλα αυτά εξυπηρετούν ένα μάθημα στο οποίο ο ποιητής/δάσκαλος του έρωτα, χάρη στα εύσημα από την πρότερη εμπειρία που απέκτησε ως ποιητής/εραστής, καθοδηγεί στα δύο πρώτα βιβλία της Ερωτικής τέχνης τους άρρενες της Ρώμης στο πώς θα έχουν ερωτικές επιτυχίες με τις γυναίκες που ποθούν, ενώ στο τρίτο βιβλίο δίνει συμβουλές στις γυναίκες πώς θα γίνουν αρεστές στους άνδρες ώστε να αποτελέσουν τα ιδανικά θηράματα της θηρευτικής διάθεσης εκείνων – για να σφετεριστώ μια από τις μεταφορές της Εισαγωγής του Παπαγγελή, όταν εξηγεί ότι η οβιδιακή διδασκαλία, ως παράγωγο άλλων ιστορικών συνθηκών, δεν πρέπει να διαβαστεί και να αποτιμηθεί υπό το πρίσμα της σημερινής αντίληψης περί σεξισμού. Τα Αντίδοτα του έρωτα, από την άλλη πλευρά, “διδάσκουν” πώς μπορεί να γιατρευτεί όποιος υπερέβαλε στο ερωτικό παιγνίδι ώστε ο έρωτας εξελίχθηκε σε πάθος, κι έτσι συμπληρώνουν και ταυτόχρονα αντιστρατεύονται το μάθημα της Ερωτικής τέχνης, επιδεικνύοντας πώς ο ίδιος δάσκαλος μπορεί να πραγματεύεται όλες τις όψεις του διδακτικού του αντικειμένου με επάρκεια και “αμεροληψία”. Ότι τόσο το περιεχόμενο όσο και η μετρική φόρμα προσανατολίζουν προς μια ψευδο-διδακτική πραγμάτευση, με την έννοια της παιγνιώδους και χιουμοριστικής μεταμόρφωσης του οικείου και υψηλού, σε δύο έργα που φέρουν ευανάγνωστα και όλα τα υπόλοιπα σημάδια της πνευματώδους τέχνης του Οβίδιου, όπως τα προαναφέραμε, είναι κάτι που ασφαλώς δεν ξένιζε κανέναν θιασώτη του ποιητή. Και αυτά ακριβώς τα γνωρίσματα επέλεξε να καταστήσει πρωταγωνιστικά ο Παπαγγελής κατά τη νεοελληνική απόδοση των δύο ποιημάτων. Όμως πριν από τη μετάφραση αξίζουν την προσοχή μας τα δύο μελετήματά του που την πλαισιώνουν. Η τυπική σε αυτές τις περιπτώσεις Εισαγωγή θίγει όλα τα σημαντικά αλλά με τρόπο μάλλον αντισυμβατικό. Οι αναμενόμενες γραμματολογικές πληροφορίες και επισημάνσεις για τα χαρακτηριστικά και την ποιότητα των οβιδιακών έργων, συνοδευόμενες από την ευσύνοπτη απόδοση του περιεχομένου τους μαζί με καίριες ερμηνευτικές παρατηρήσεις που καθοδηγούν την προσοχή του αναγνώστη στα ουσιώδη, εντάσσονται σε μια συζήτηση που εκκινεί από τα Μάτια ερμητικά κλειστά του Στάνλεϊ Κιούμπρικ, για να θίξει κάτι από τον τρόπο πρόσληψης της οβιδιακής Τέχνης του έρωτα στον δυτικό κόσμο, και φτάνει έως την Κάμα Σούτρα, για να καταδείξει τις διαφορές της παιγνιώδους ερωτικής διδασκαλίας του λατίνου ποιητή από την πλήρη σοβαρότητος κωδικοποίηση όλων των πτυχών (από τις πλέον αθώες έως τις «αυστηρώς ακατάλληλες») της ερωτικής συμπεριφοράς στην ινδική βίβλο. Κάθε αναγνώστης θα απολαύσει αυτό το εισαγωγικό κείμενο (που επιπλέον περιλαμβάνει και τις μεταφρασεολογικές θέσεις του Παπαγγελή) και, αν δείξει τη δέουσα εγρήγορση που απαιτεί η εύστοχη χρήση από τον συγγραφέα της γοητευτικής μεταφορικής γλώσσας για τη μετάδοση γνώσεων και πληροφοριών με σαφή ερμηνευτική οπτική, θα διαβάσει ακόμη πιο προετοιμασμένος το εκτενέστερο και απαιτητικότερο (ως προς τον αριθμό και τη βαρύτητα των θεμάτων που θίγει) Επίμετρο. Σε αυτό το δοκίμιο περί Λατίνων (και άλλων) εραστών ο Παπαγγελής μας ξεναγεί με γλαφυρότητα στην αυγούστεια Ρώμη, την κοσμοπολίτικη κοσμοκράτειρα που λάτρευε ο Οβίδιος για την αισθητική της και τις ποικίλες απολαύσεις που πρόσφερε, και επιλέγει να μας παρουσιάσει τους χώρους και τα είδη των διασκεδάσεων, όπου μπορούσε να ευδοκιμήσει το ερωτικό παιγνίδι σε όλες τις εκφάνσεις του – ό,τι δηλαδή μπορεί να μας εντάξει στο κλίμα της ανθρωπογεωγραφίας και της νοοτροπίας που κυριαρχεί στα δύο μεταφραζόμενα ποιήματα. Στη συνέχεια, με σταθερό κέντρο το θέμα του έρωτα, περιδιαβαίνει (όχι με αυτή τη γραμμική σειρά) στην αρχαϊκή, κλασική και ελληνιστική ελληνική γραμματεία, στον ρωμαϊκό κόσμο, στους τροβαδούρους των φεουδαρχικών αυλών του Μεσαίωνα και στη σύγχρονη θεωρία και πράξη και συζητεί τη σεξουαλικότητα, δηλαδή τους κώδικες για τις ερωτικές σχέσεις και “υποχρεώσεις” των φύλων, ως κατασκευή της κουλτούρας κάθε εποχής και κοινωνίας, για να εστιάσει στο ερώτημα κατά πόσο μπορούμε να αναγνωρίσουμε την έννοια του ρομαντικού έρωτα στην αρχαιότητα. Με εύστοχα παραδείγματα ανιχνεύει τις πρώτες σχετικές ενδείξεις στην ελληνιστική εποχή, αλλά εντοπίζει την έντονη και συστηματική εκδήλωση μιας τέτοιας αντίληψης στη λατινική ερωτική ποίηση, στην οποία αφιερώνει την τελευταία ενότητα του δοκιμίου. Σε μια περιεκτική και μεστή αφήγηση συνθέτει πλήθος στοιχείων που με όλη την επιλεκτικότητά τους ξεδιπλώνουν μια γοητευτική και σαφή (ακόμη και για τους αμύητους στο θέμα) εικόνα των ερωτικών συμπεριφορών σε διάφορες φάσεις του δυτικού κόσμου. Αναδεικνύεται πειστική η θέση ότι ήδη στον τελευταίο προχριστιανικό αιώνα στην ποίηση του Κάτουλλου, του Τίβουλλου και πρωτίστως του Προπέρτιου μπορούμε να διαγνώσουμε ξεκάθαρα και ισχυρά τα συμπτώματα του ρομαντικού έρωτα, που πολλοί θα πίστευαν ότι δεν εμφανίζεται παρά μόνον αιώνες αργότερα, ενώ παράλληλα σκιαγραφείται μια ερμηνεία της λατινικής ερωτικής ποίησης, με έμφαση στην επιγονική θέση του Οβίδιου, και παρατίθενται εξαιρετικές μεταφράσεις αντιπροσωπευτικών χωρίων από κάθε ποιητή, που επιδεικνύουν την ικανότητα του Παπαγγελή να αποδίδει με τον μεταφραστικό του λόγο την ιδιαιτερότητα κάθε κειμένου. Είναι ευτύχημα ότι στο βιβλίο συμπαρατίθενται η προ εικοσαετίας μετάφραση της Ερωτικής τέχνης και η τελείως πρόσφατη για τα Αντίδοτα του έρωτα, που ο Παπαγγελής, όπως προλογικά δηλώνει, την εκπόνησε αξιοποιώντας δημιουργικά τη “σχόλη” που επέβαλε η τρέχουσα πανδημία. Έτσι ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία να συγκρίνει τα δύο μεταφράσματα και να διαγνώσει την εξέλιξη ως προς τη μετρική κατασκευή τους, αφού η λογική και η τεχνική της μετάφρασης παραμένουν ίδιες. Η Ερωτική τέχνη ήταν η πρώτη αποτύπωση της θέσης του μεταφραστή υπέρ της έμμετρης, ιαμβόρρυθμης, απόδοσης των έμμετρων κειμένων της λατινικής ποίησης και της επιλογής του, για τον σκοπό αυτό, ενός ευρύχωρου στίχου που θα μπορεί να φιλοξενεί άνετα τα εκτενή αρχαία μέτρα, τον εξάμετρο και το ελεγειακό δίστιχο. Ήδη στο πρώτο εκείνο εγχείρημα η μεγάλη πλειονότητα των στίχων απαρτιζόταν από είκοσι μία συλλαβές (τέσσερις περισσότερες από τον δεκαεπτασύλλαβο των Καζαντζάκη - Κακριδή στη μετάφραση των ομηρικών επών) με τομή στη δέκατη συλλαβή, αλλά αισθητές ήταν και οι αποκλίσεις από αυτό το σχήμα (περίπου 15% των στίχων), με περισσότερες συλλαβές και μετατόπιση της τομής. Έκτοτε ο Παπαγγελής επεξεργάστηκε αυτόν τον ιαμβικό στίχο των είκοσι μίας συλλαβών με τομή στη δέκατη συλλαβή και τον αξιοποίησε περίτεχνα στις μεταφράσεις του επίλεκτων ιστοριών από τις Μεταμορφώσεις του Οβίδιου, στην Αινειάδα του Βιργίλιου, στο Περί φύσεως του Λουκρήτιου και βέβαια στα Αντίδοτα του έρωτα, τα οποία δίπλα στην πρώιμη Ερωτική τέχνη επιδεικνύουν με σαφήνεια την ώριμη εκδοχή αυτής της μετρικής φόρμας, καθώς πλέον οι αποκλίσεις από την αυστηρή μορφή της είναι αμελητέες κι ανεπαίσθητες (περί το 1% των στίχων). Κάθε έμμετρη μετάφραση με τέτοιες αυστηρές τεχνικές προδιαγραφές στην κατασκευή του στίχου προφανώς εγείρει δεσμευτικές απαιτήσεις, καθώς πρώτιστο μέλημα καθίσταται η τήρηση της μετρικής φόρμας, ενώ περνά σε δεύτερη μοίρα η “πιστή” παρακολούθηση και απόδοση των επιμέρους στοιχείων του πρωτοτύπου. Η κικερώνεια άποψη ότι ο μεταφραστής «δεν είναι ανάγκη να αποδίδει λέξη προς λέξη (verbum pro verbo) αλλά να διασώζει το γενικό ύφος και τη δύναμη του λόγου (genus omne verborum vimque)» προτείνει μια διαχρονικά συνετή λύση, στα χνάρια της οποίας ισορροπούν με αριστοτεχνικό τρόπο μεταξύ των μεταφραστικών στιχουργικών δεσμεύσεων και της υφολογικής δύναμης και ουσίας του μεταφραζόμενου λόγου οι μεταφράσεις του Παπαγγελή από τα υψηλά λατινικά έπη (Μεταμορφώσεις, Αινειάδα, Περί φύσεως). Αλλά στα δύο υπό συζήτηση μεταφράσματα από τα “ψευδο-διδακτικά” ελεγειακά έργα του Οβίδιου ο Παπαγγελής ακολουθεί διαφορετική μεταφραστική τεχνική, την οποία συνδύασε με μια άλλη, ακόμη πιο απαιτητική, μετρική δέσμευση, την ομοιοκαταληξία: με την εξαίρεση τριών ενοτήτων της Ερωτικής τέχνης (μίας σε κάθε βιβλίο και συνολικά περί τους 170 στίχους), το υπόλοιπο ποίημα και τα Αντίδοτα του έρωτα στο σύνολό τους αποδίδονται με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία, η οποία σε μορφολογικό επίπεδο συντηρεί κάτι από τη “συνοχή” του ελεγειακού δίστιχου της αρχαίας ποίησης ως μετρικής μονάδας. Κύριος στόχος, βέβαια, της ομοιοκαταληξίας δεν είναι να επιτύχει την αίσθηση ενός τεχνικού, φορμαλιστικού στοιχείου, αλλά να υπηρετήσει την κεντρική μεταφραστική επιλογή του Παπαγγελή. Πρώτιστο μέλημα αυτής της μετάφρασης είναι να μεταφέρει στον αναγνώστη τον παιγνιώδη και σκαμπρόζικο χαρακτήρα των δύο έργων και να αναδείξει τη χιουμοριστική και πνευματώδη οπτική με την οποία ο ρωμαίος ποιητής, αξιοποιώντας την πόζα του “δασκάλου”, αναπτύσσει την ερωτοδίδαξη, “επανερμηνεύει” οικεία επεισόδια της μυθολογίας και βεβαίως διατυπώνει απερίφραστα τη γνώμη του για την αυγούστεια Ρώμη σε συνάρτηση με έναν ευρύτερο στοχασμό για τον πολιτισμό και την αισθητική. Για την επίτευξη αυτού του μεταφραστικού στόχου η ομοιοκαταληξία είναι ένα λειτουργικό υφολογικό τέχνασμα, καθώς ο Παπαγγελής τη χειρίζεται με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι συντονισμένη με την ειρωνική αποστασιοποίηση που χαρακτηρίζει τον οβιδιακό λόγο. Ωστόσο, τον πρωταγωνιστικό ρόλο στην υλοποίηση της στρατηγικής του μεταφραστή έχουν δύο άλλες δεδηλωμένες επιλογές του, που συνυφαίνονται άρρηκτα και άριστα στο κείμενό του. Η μία είναι η χρήση της πολιτισμικής αναλογίας, η οποία αποδίδει στοιχεία του αρχαίου κόσμου προβάλλοντάς τα σε mutatis mutandis αντίστοιχα σύγχρονα στοιχεία, ώστε να εξασφαλίζει στον αναγνώστη την αίσθηση της οικειότητας αλλά και να προκαλεί ένα εύθυμο ξάφνιασμα. Η άλλη είναι η ποικιλότροπη εξομάλυνση όλων των δυσκολιών που θα μπορούσε να αντιμετωπίσει ο αναγνώστης σε μια “πιστή” μετάφραση, τέτοια που θα χρειαζόταν κάθε τόσο επεξηγηματικές υποσημειώσεις για να γίνουν κατανοητές οι λόγιες και άλλες αναφορές του λατινικού πρωτοτύπου· αυτό δεν σημαίνει πως απαλείφεται ό,τι μπορεί να ξενίσει το σύγχρονο κοινό (σπανίως συμβαίνει και αυτό), αλλά πως μεταποιείται ή ενσωματώνεται με τρόπο που επιτρέπει την απρόσκοπτη ροή της ανάγνωσης, και το αποτέλεσμα δικαιώνει αυτή την επιλογή – ακόμη και όταν, για μία φορά, η λύση είναι συζητήσιμη (στα Αντίδοτα στ. 550, «της Αφροδίτης ιερό που το ’χει αφιερώσει κάποιος Έρυξ»), η “πραγματολογική απώλεια” είναι ανεπαίσθητη. Πλανητάρχης, Μις Κόσμος, «Θέατρο Δάσους», γκαλερί Λιβία, «Νταϊάνα coiffure» είναι απλώς ελάχιστα δείγματα από τις προφανέστερες εκδηλώσεις της “οικειωτικής” τακτικής που καλεί τον αναγνώστη της μετάφρασης να νιώσει πόσο “σύγχρονη” μπορεί να είναι η κοσμοπολίτικη αυγούστεια Ρώμη· την ίδια τακτική υπηρετεί ένα πλήθος άλλων εκφραστικών επιλογών και ευρηματικών αποδόσεων του Παπαγγελή, που και ο ίδιος επισημαίνει στην Εισαγωγή στην ενότητα για τη μεταφραστική τεχνική του. Εύκολα σταχυολογεί κανείς τυχαία παραδείγματα («εν τω μέσω της νυκτός είναι ωραία κι η κουτσή Μαρία»· «όπου συχνάζουνε επώνυμοι, τζετ σετ και οι λεγόμενες αιθέριες υπάρξεις»· «ούσα ψυχρή και άνευ εραστών, έχει το κόμπλεξ η Αυτής Παρθενικότης» (για τη θεά Άρτεμη)· «την πλάκων’ η φοβέρα των εχθρών, μα πρόβαλλε αντίσταση η Τροία»· «και, βέβαια, να χρησιμοποιείς το αποσμητικό for men»· «Αριάδνη μου, τι όμορφα που κλαις, ακόμα λίγο κλάψε και σου πάει»· «σήμερα δεν υπάρχουν μυστικά, ούτε υπάρχει ιερόν και όσιον· / τα έργα διαφημίζεις της νυκτός και κάνεις από μόνος σου “προμόσιον”») που δίνουν μια γεύση για το πώς ο μεταφραστής συνθέτει το γλωσσικό ψηφιδωτό του κειμένου του συνταιριάζοντας με άνεση αρχαιοπρεπείς λέξεις και φράσεις με άλλες από το σύγχρονο λεξιλόγιο της καθημερινότητας (το οποίο ασφαλώς περιλαμβάνει ακόμη και ευρέως χρησιμοποιούμενες ξένες λέξεις) και παραπέμποντας στην εμπειρία που έχει το κοινό του από κάθε λογής ερεθίσματα. Σαφέστατα προκρίνεται εδώ μια καινοτόμος τακτική, αποστασιοποιημένη από τη σεμνοπρέπεια που συνήθως διακρίνει τις μεταφράσεις αρχαίων κειμένων. Προέχει και κυριαρχεί η σκαμπρόζικη διάθεση της οβιδιακής ερωτοδιδάξεως, και προς αυτή την κατεύθυνση ο Παπαγγελής δεν διστάζει να υπερβεί φιλολογικούς κανόνες χωρίζοντας το ενιαίο λατινικό κείμενο σε “διδακτικές” ενότητες βοηθητικές για τους “μαθητές” και ευδιάκριτες χάρη στους τίτλους που τις σηματοδοτούν και οι οποίοι συχνά συμπορεύονται με τους ευρηματικούς τρόπους της μετάφρασης (π.χ. «Cosi fan tutte…», «Τώρα που τα νιάτα σας είναι ανθισμένα…», «Παίξ’ το κουλ μαζί της», «Ένα βάσανο τη μέρα τον έρωτα τον κάνει πέρα», «Σου σκίζω τις φωτογραφίες, τα γράμματά σου καίω»). Η έμφαση που δόθηκε εδώ στην επιμονή αυτών των μεταφράσεων να αποδώσουν τα γενικά χαρακτηριστικά τoυ πρωτοτύπου δεν πρέπει να παρανοηθεί: ασφαλώς φιλοδοξούν να πολιτογραφηθούν ως αυτόνομα κείμενα της νεοελληνικής γραμματείας, όπως κάθε καλή μετάφραση, αλλά σε καμία περίπτωση δεν πρόκειται για ελεύθερες διασκευές που απλώς εμπνέονται από τα οβιδιακά ποιήματα και έχουν μια απόμακρη σχέση με αυτά. Ο Παπαγγελής σταθερά παρακολουθεί από κοντά το μεταφραζόμενο κείμενο και με απόλυτη συνέπεια αποδίδει, με τον δικό του ελεύθερο τρόπο, το νόημα κάθε ελεγειακού δίστιχου. Δεν προσφέρει μια μετάφραση η οποία, λόγου χάρη, θα δίνει στους φοιτητές έτοιμη λύση για κάθε στοιχείο της λατινικής γλώσσας, αλλά ένα παράδειγμα δημιουργικής γραφής, που θα απολαύσει κάθε αναγνώστης και που ταυτόχρονα προκαλεί τους γνώστες της λατινικής να κατανοήσουν πώς ακριβώς προκύπτει το ελληνικό κείμενο ώστε να βρίσκεται σε αντιστοιχία με το οβιδιακό, οξύνοντας έτσι την αίσθησή τους και για τον μεταφραζόμενο και για τον μεταφραστικό λόγο. Στα Αντίδοτα (στ. 707-712), π.χ., ο Οβίδιος συστήνει ως γιατρικό στα θύματα του ερωτικού πάθους τη σύγκριση αυτής που τους πήρε τα μυαλά με άλλες, ώστε να νιώσουν πόσο υστερεί η κοπέλα τους. «Το μάλλινο που βάφτηκε σε Αμυκλαίο χάλκινο καζάνι σύγκρινέ το / με Τύρια πορφύρα: πιο άσχημο θα είναι το πρώτο. / Έτσι να συγκρίνετε κι εσείς τα κορίτσια σας με τις καλλονές: / θ’ αρχίσει ο καθένας σας να ντρέπεται για την κυρά του. / Η καθεμία από τις δυο θεές μπορούσε να φαίνεται στον Πάρη καλλονή, / μα νίκησε η Αφροδίτη και τις δυο, όταν συγκρίθηκαν μαζί της» θα μπορούσε να είναι μια συμβατική φιλολογική “κατά λέξη” μεταγλώττιση του λατινικού κειμένου (που για λόγους χώρου δεν παρατίθεται εδώ). Ο Παπαγγελής μεταφράζει: Μάλλινο ρούχο που έλαβε βαφή σε μπρούτζινο σπαρτιάτικο τσουκάλι στης Τύρου βάλ’ το πλάι τα πορφυρά – θα σου φανεί πως έχει μαύρο χάλι. Κάνε μια σύγκριση ομοίως μεταξύ μιας καλλονής εξόχως καλλιγράμμου και της κοπέλας σου κι ευθύς θα πεις «Ντρέπομαι, ρε παιδιά, για τη δικιά μου». Ο Πάρης θα μπορούσε να ’χε πει «Ωραίες είναι και οι άλλες δύο», ωστόσο συγκριθείσα με αυτές η Αφροδίτη πήρε το βραβείο. Όσο προφανείς είναι οι “αποκλίσεις” αυτού του μεταφράσματος από το πρωτότυπο (όπως αντανακλάται στην “πιστή” απόδοσή του) άλλο τόσο εμφανής, ώστε να περιττεύουν τα σχόλια, είναι η γοητεία που αποπνέει, καθώς με τις επεξηγηματικές και άλλες παρεμβάσεις και το ποικίλο γλωσσικό υλικό του ζωντανεύει το μεταφραζόμενο κείμενο και μεταφέρει με αμεσότητα στον σύγχρονο αναγνώστη την ουσία του τόσο ως προς τα νοήματα όσο και ως προς την εύθυμη διάθεση και την ελκυστική τακτική του “μαθήματος”. Ο Θεόδωρος Παπαγγελής είναι ασφαλώς ο πιο συστηματικός σύγχρονος μεταφραστής της λατινικής ποίησης στα ελληνικά. Μέσα στην τελευταία εικοσαετία μάς έχει προσφέρει δημιουργικές και απολύτως επιτυχείς έμμετρες μεταφράσεις εξαιρετικά σημαντικών λατινικών έργων, όσες κανείς άλλος στην ιστορία του νεότερου ελληνισμού, μεταφράσεις που, όπως και οι φιλολογικές του μελέτες, προσφέρουν αναγνωστική απόλαυση και κινητοποιούν την κριτική σκέψη. Είναι ευχής έργο να συνεχίσει αυτή την εργασία, τουλάχιστον με άλλα ποιητικά κείμενα της αυγούστειας γραμματείας, τα οποία στα καθ’ ημάς παραμένουν terra incognita, ενώ στον υπόλοιπο ευρωπαϊκό κόσμο, όπου διατεινόμαστε ότι ανήκουμε, όχι μόνον συνεχώς μεταφράζονται αλλά και ενέπνευσαν ή και καθόρισαν τάσεις και δημιουργίες στη λογοτεχνία και τις τέχνες.

Ξαναγυρίζοντας στον ελεγειακό Οβίδιο

Σύνδεση