Ο Φερνάντο Πεσσόα συνομιλεί κρυφά και φανερά με τον Ουόλτ Ουίτμαν

«Μέχρι σήμερα… δεν υπήρξαν παρά μόνο τρεις πραγματικές εκδηλώσεις μη-αριστοτελικής τέχνης. Η πρώτη, είναι τα θαυμάσια ποιήματα του Ουίτμαν· η δεύτερη, τα ακόμη πιο θαυμάσια ποιήματα του δασκάλου μου Καέιρο· η τρίτη, οι δυο Ωδές –η “Θριαμβική ωδή” και η “Θαλασσινή ωδή” –που δημοσίευσα στον Orpheu…» Άλβαρο ντε Κάμπος Δεν γνωρίζουμε επακριβώς μέσα από ποιον δίαυλο ο Φερνάντο Πεσσόα ήρθε σε επαφή με το έργο του Ουόλτ Ουίτμαν, αν η γνωριμία αυτή οφειλόταν στην αγγλόφωνη παιδεία του, στην ένθερμη υποδοχή και τον σχολιασμό του Αμερικανού ποιητή από τη γενιά των Πορτογάλων λογοτεχνών, γνωστών υπό την επωνυμία «Νικημένοι της ζωής» (1870-1900), στην οποία συμμετείχε και ο σπουδαίος Έσα ντε Κεϊρός, στη γαλλική μετάφραση του ποιητή από τον Ζυλ Λαφόργκ τον οποίο θαύμαζε ο Πεσσόα ή στην κοινή τους αγάπη για τον Όμηρο, τον Δάντη, τον Μίλτον και τον Σαίξπηρ. Σύμφωνα πάντως με τον βιογράφο του Πεσσόα, Ρομπέρ Μπρεσόν, στην κατοχή του Πορτογάλου ποιητή βρέθηκαν δυο βιβλία του Αμερικανού ομότεχνού του, μια πρώτη παλιά γαλλική έκδοση με τίτλο Poèmes de Walt Whitman, η οποία περιελάμβανε το μεγαλύτερο μέρος από το Τραγούδι του εαυτού μου και μια μεταγενέστερη με τον τίτλο Leaves of Grass (Φύλλα Χλόης). H πρώτη μάλιστα φέρει στη σελίδα τίτλου ως όνομα κατόχου εκείνο του Αλεξάντερ Σερτς, του πρώτου αγγλικού ετερώνυμου του Πεσσόα –περίοδος παρουσίας: 1903-1908–, γεγονός που μας παραπέμπει στην εποχή του Ντέρμπαν και οπωσδήποτε πριν από την ενηλικίωση του ποιητή. Και οι δυο εκδόσεις βρέθηκαν με πολλές υπογραμμίσεις και πυκνά σχόλια στο περιθώριο. «Αν παρατηρήσουμε εκ του σύνεγγυς τα επιλεχθέντα σημεία», λέει ο Μπρεσόν, «[…] θα διαπιστώσουμε ότι όλα συνδέονται με μερικά κομβικά θέματα τα οποία συνιστούν το μήνυμα που ο Σερτς συγκράτησε από τον Ουίτμαν το θέαμα της φύσης και η επαφή με την ύπαιθρο, η κατάργηση της διάκρισης ανάμεσα στο υποκείμενο και το αντικείμενο, ανάμεσα στην ψυχή και το σώμα, η ακύρωση της απόστασης ανάμεσα στο εγώ και τα άλλα όντα, τέλος η αποδοχή του κόσμου όπως είναι, η χαρά της ζωής και η συμπαντική καλοσύνη.»[1] Δεν είναι όμως ούτε ο Αλεξάντερ Σερτς, που άλλωστε πεθαίνει ποιητική αδεία το 1908, ούτε ο ορθώνυμος Πεσσόα που θα συνομιλήσουν με τον Ουίτμαν, αλλά δυο σημαντικοί ετερώνυμοι, ο Άλβαρο ντε Κάμπος, ο εκκεντρικός ναυπηγός-μηχανικός, οπαδός του φουτουρισμού στη νεότητά του, και ο «ερμηνευτής της Φύσης», ο «ιχνευτής της Φύσης», «ο μοναδικός ποιητής της Φύσης», ο δάσκαλος όλων, Αλμπέρτο Καέιρο. Ο Πεσσόα θα αναφερθεί εκτενώς σε κείμενα γραμμένα στα αγγλικά[2] για τις σχέσεις των δυο κεντρικών ετερωνύμων του με τον Αμερικανό ποιητή, με τη γνωστή του μέθοδο, φάσκοντας και αντιφάσκοντας. Αν και αναγνωρίζει την εμφανή συγγένεια Κάμπος-Ουίτμαν, σπεύδει να υποστηρίξει την ανωτερότητα του ετερωνύμου του: «Έχει όλη τη δύναμη της αίσθησης, διανοητικής, συγκινησιακής και σωματικής που χαρακτηρίζει τον Ουίτμαν. Αλλά διαθέτει και το διαμετρικά αντίθετο στοιχείο – τη δύναμη της κατασκευής και της τάξης στην ανάπτυξη του ποιήματος που δεν κατάφερε κανένας ποιητής μετά τον Μίλτον». Την ίδια στάση θα κρατήσει, αναφερόμενος και στη συγγένεια Καέιρο - Ουίτμαν: «Αυτός μοιάζει στον Ουίτμαν περισσότερο […] Ο Καέιρο, όπως και ο Ουίτμαν, μας αφήνει κατάπληκτους. […] Ποτέ δεν έχουμε δει κάτι ανάλογο. Ακόμη και μετά τον Ουίτμαν, ο Καέιρο είναι παράξενα και τρομερά, φοβερά καινοφανής». Σε ένα προσχέδιο προλόγου για τα ποιήματα του Καέιρο, γραμμένο στα αγγλικά αναφέρει: «Εκ πρώτης όψεως, κάτι από τον Ουίτμαν είναι παρόν σ’ αυτά τα ποιήματα. […] σε μια προσεκτικότερη εξέταση όμως, δεν υπάρχει εδώ επίδραση του Ουίτμαν. Είναι μάλλον μια τυχαία σύμπτωση, και η σύμπτωση είναι κυρίως στον τόνο, επιφανειακή παρά πραγματική. Η ουσιαστική διαφορά τους είναι τεράστια. Τα κοινά σημεία στους δυο ποιητές είναι η αγάπη της φύσης και η απλότητα, η εκπληκτική οξυδέρκεια της αίσθησης. Αλλά ενώ ο Ουίτμαν διαβάζει στη Φύση υπερβατικά μηνύματα, τίποτα τέτοιο δεν υπάρχει στη στάση του Καέιρο, η οποία είναι εκ διαμέτρου αντίθετη». Όσο και να επιμένει στις διαφορές τους και για άλλη μια φορά στην ανωτερότητα του ετερωνύμου του: «– Ο Καέιρο είναι σαφής· ο Ουίτμαν είναι μπερδεμένος, συγκεχυμένος. – Ο Καέιρο είναι πιο εκλεπτυσμένος δημιουργός ρυθμών από τον Ουίτμαν. – Ο Καέιρο είναι εκ του μακρόθεν πιο διανοούμενος από τον Ουίτμαν»[3], η Φύση και η διερώτησή τους γύρω από αυτήν παραμένει ο κεντρικός άξονας της ποίησής τους. Φύση και για τους δυο είναι ο κόσμος που τους περιβάλλει, η ζωή των δέντρων και των φυτών, ο ήλιος, το φεγγάρι, ο ουρανός και ο άνθρωπος, αναπόσπαστο μέρος αυτού του κόσμου. Δεν παύουν και οι δυο να της απευθύνονται, να ενώνονται μαζί της. «Γι’ αυτό όταν μια μέρα με ζέστη / αισθάνομαι λυπημένος απ’ την απόλαυσή της / ξαπλώνω στο χορτάρι φαρδύς πλατύς», λέει ο ετερώνυμος του Πεσσόα, απαντώντας στο κάλεσμα του Ουίτμαν: «Γέρνω νωχελικά παρατηρώντας ένα βλαστάρι χλόης καλοκαιρινής», να διερωτώνται και να την υμνούν. «Δεν ξέρω τι είναι η Φύση. Την τραγουδάω», συνοψίζει και για τους δυο ο Αλμπέρτο Καέιρο. Παρ’ όλες τις αρνήσεις και τις υπονομεύσεις της σχέσης Ουίτμαν-Πεσσόα διά των αντιπροσώπων του δεύτερου, Κάμπος και Καέιρο, το αδιαμφισβήτητο ποιητικό γεγονός είναι ότι ο Πορτογάλος αναγνωρίζει και χαιρετά στο πρόσωπο του Αμερικανού τον δίδυμο αδελφό του, αναθέτοντας στον ετερώνυμό του Άλβαρο ντε Κάμπος «έναν Ουόλτ Ουίτμαν με Έλληνα ποιητή μέσα του», όπως τον χαρακτηρίζει, να του απευθύνει στεντόρειο χαιρετισμό. Ο ποιητικός αυτός χαιρετισμός, παρότι εκδόθηκε μετά τον θάνατο του Πεσσόα, προοριζόταν για το 3ο τεύχος του Orpheu που έμεινε στα σκαριά και έχει ημερομηνία συγγραφής την 11η Ιουνίου 1915. Η Ευρώπη δοκιμάζεται σκληρά από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όμως στην ουδέτερη ακόμη Πορτογαλία οι ιαχές του ακούγονται από μακριά. Οι λογοτεχνικοί κύκλοι της Λισαβόνας ζουν το «τεράστιο σκάνδαλο» ή τον «απόλυτο θρίαμβο», σύμφωνα με τους ιδρυτές του, του μοντερνιστικού περιοδικού Orpheu –καρπού συνεργασίας των Πεσσόα, Σα-Καρνέιρο, Αλμάδα Νεγκρέιρος, Μονταλβόρ και άλλων εκκεντρικών και περιθωριακών καλλιτεχνών, ο μεγαλύτερος των οποίων είναι 26 ετών και ο μικρότερος 19–, που με τα δυο και μόνο τεύχη του τάραξε με τις προκλητικές θέσεις του, όχι μόνο αισθητικές αλλά και ιδεολογικές –όπως η δημόσια υπεράσπιση της ομοφυλοφυλίας– την καθεστηκυία λογοτεχνία και τάξη. Υπό το κράτος της ευφορίας του παροδικού αλλά πρωτοφανούς αυτού θριάμβου, ισάξιου της σουρεαλιστικής επανάστασης που θα ακολουθήσει λίγα χρόνια αργότερα, ο Πεσσόα γράφει αυτή τη γιγαντιαία, ημιτελή σύνθεση, όπου υμνεί την υπερβολή στο κάθε τι, την ακρότητα και τη ζέση, την έξαψη, διεκδικεί την απόλυτη ελευθερία, ένα άνοιγμα στις διαστάσεις του σύμπαντος, την άμεση επαφή με τη ζωή σε όλες τις εκφάνσεις και τις μορφές χωρίς το τζάμι της αποστασιοποίησης και της προφύλαξης που υψώνει ο Μπερνάρντο Σοάρες όταν δηλώνει απερίφραστα στο Βιβλίο της ανησυχίας «Ανάμεσα σ’ εμένα και τη ζωή υπάρχει ένα λεπτό τζάμι. Παρότι βλέπω και καταλαβαίνω τη ζωή ξεκάθαρα, δεν μπορώ να την αγγίξω». Εδώ δεν υπάρχουν τζάμια, κλειδαριές, κλειστές πόρτες, περιορισμοί, φόβοι, προφυλάξεις και επιφυλάξεις. Πρόκειται για έναν ύμνο στην απελευθέρωση από κάθε αντικείμενο ή ιδέα, ακόμη και από το ίδιο το άτομο που μέσω της αποπροσωποποίησης και του πολλαπλασιασμού του σε διαφορετικά πρόσωπα γίνεται αντηχείο όλων των αισθήσεων. Το «Πέρασμα των ωρών», άλλη μεγάλη σύνθεση που θα ακολουθήσει, πάλι με την υπογραφή του Άλβαρο ντε Κάμπος, θα επιβεβαιώσει την παντοκρατορία των αισθήσεων, την απόλυτη αισθησιαρχία, την οποία προτείνει ο Πεσσόα ως αντικατάσταση παλαιότερων λογοτεχνικών ρευμάτων. «Αυτή η φιλοδοξία διαπνέει τον “Χαιρετισμό” […] και αναγγέλλει τον 20ό αιώνα είτε μέσω της εικόνας του πλήθους σε κίνηση: “Σε μια μεγάλη πορεία aux flambeaux-όλες-οι-πολιτείες-της-Ευρώπης” είτε ως επιθυμία αναζήτησης πέραν του Πλανήτη-Γη, πολύ μικρού για τον Άνθρωπο: “Πότε φεύγει το τελευταίο τρένο, Ουόλτ; / Θέλω ν’ αφήσω αυτή την πόλη, τη Γη, […]”.[4] Ο Πεσσόα εναποθέτει στην αισθησιαρχία τη δυναμική εκείνη που κάνει την ποίηση του Ουίτμαν έναν ύμνο της μοντέρνας, αστικής και βιομηχανικής ζωής»[5], επισημαίνει ο Νούνο Ζούντισε. Η σχέση του Πεσσόα με τον Ουίτμαν, μέσω των δυο διαπιστευμένων για τη συνάντηση αυτή ετερωνύμων του, αποδεικνύεται μια σχέση γόνιμης επίδρασης και συνομιλίας την οποία ο Πορτογάλος ποιητής θα αναγνωρίσει εν μέρει, περιβάλλοντάς την με την μυθοπλασία με την οποία περιέβαλλε τα πάντα και υποβάλλοντάς την ταυτόχρονα στην κριτική ανάλυση του οξυδερκούς πνεύματός του. [1] Robert Bréchon, Étrange étranger. Une biographie de Fernando Pessoa, Christian Bourgois Éditeur, Παρίσι 1996, σ. 110. [2] Βλ. Fernando Pessoa, Páginas Íntimas e de Auto-interpretação, (ed. Georg Rudolf Lind e Jacinto do Prado Coelho), Edicões Ática, Λισαβόνα 1966. Fernando Pessoa, Páginas de estética e de teoria e crítica literárias, (ed. Georg Rudolf Lind e Jacinto do Prado Coelho), Edicões Ática, Λισαβόνα 1966. [3] Μαρία Παπαδήμα, «Εισαγωγή. Αλμπέρτο Καέιρο: Ο δάσκαλος όλων», Fernando Pessoa, Τα Ποιήματα του Αλμπέρτο Καέιρο, Gutenberg, Αθήνα 2014, σ. 18. [4] Fernando Pessoa, «Χαιρετισμός στον Γουώλτ Γουίτμαν», Τα Ποιήματα του Άλβαρο ντε Κάμπος, Επιλογή-Εισαγωγή-Μετάφραση Μαρία Παπαδήμα, Gutenberg, Αθήνα 2014, σ. 85-123. [5] Nuno Judice, «Whitman dans la constellatio de Pessoa», Europe, τχ. 990, Οκτώβριος 2011, 98-103, σ. 100.

Ο Φερνάντο Πεσσόα συνομιλεί κρυφά και φανερά με τον Ουόλτ Ουίτμαν

Σύνδεση