Τα λουλούδια που ανθίζουν στο σκοτάδι

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Timothy Cheek, David Ownby και Joshua A. Fogel (eds), Voices from the Chinese Century: Public Intellectual Debate from Contemporary China [Φωνές από τον αιώνα της Κίνας. Δημόσιος θεωρητικός διάλογος από την σύγχρονη Κίνα], Columbia University Press, σελ. 388 Xu Jilin, Rethinking China’s Rise: A Liberal Critique [Επανεξετάζοντας την άνοδο της Κίνας. Μια φιλελεύθερη κριτική], μετάφραση και επιμέλεια από τα κινεζικά David Ownby, Cambridge University Press, σελ. 218 Sebastian Veg, Minjian: The Rise of China’s Grassroots Intellectuals [Μιντζιάν. Η άνοδος των Κινέζων λαϊκών διανοούμενων], Columbia University Press, σελ. 352 Από τότε που ιδρύθηκε η Λαϊκή Δημοκρατία το 1949, ο κινεζικός λαός επιδίωξε να εκφράσει πώς θα ήθελε τη διακυβέρνηση της χώρας του. Το 1956, ο Μάο Τσετούνγκ ανακοίνωσε μια σύντομη άνθιση της ελευθερίας του λόγου με την πολιτική τής «Εκστρατείας των Εκατό Λουλουδιών», που αναφερόταν σε μια ζωντανή περίοδο της αρχαιότητας η οποία γέννησε τον κομφουκιανισμό, τον ταοϊσμό, τον νομικισμό και άλλες ιδέες που κατόπιν κυριάρχησαν στην κινεζική σκέψη επί χιλιάδες χρόνια. Βεβαίως ο Μάο δεν επιθυμούσε στ’ αλήθεια την εδραίωση μιας τέτοιας ατμόσφαιρας· ήταν παγίδα, και όσοι μίλησαν ανοιχτά για πολιτική μεταρρύθμιση ή κρατικές αυθαιρεσίες συνελήφθησαν αμέσως από τις δυνάμεις ασφαλείας. Η Κίνα πέρασε σε μια εικοσαετή περίοδο σκληρών πολιτικών που τελείωσε μόνο μετά τον θάνατο του Μάο και την εκκαθάριση των συμμάχων του στα τέλη της δεκαετίας του 1970. Τo 1978, ο Ντενγκ Σιαοπίνγκ άρχισε να χαλαρώνει τον κρατικό έλεγχο στην οικονομία και την κοινωνία, επιτρέποντας μια ελεύθερη δεκαετία έντονων συζητήσεων, κατά την οποία το μέλλον της χώρας έμοιαζε ανοιχτό. Αυτή τελείωσε με τη σφαγή στην πλατεία Τιενανμέν το 1989, η οποία έθεσε τη χώρα στην πορεία που πολλοί πλέον θεωρούν αναπόφευκτη: αυτή της δικτατορίας της ανάπτυξης, κατά την οποία η οικονομική μεγέθυνση καθοδηγείται από ένα κατασταλτικό κράτος το οποίο ανέχεται ελάχιστη αντιπολίτευση. Ωστόσο μπορούμε να εντοπίσουμε μία ακόμη περίοδο που ενδεχομένως να ξεπερνά τη δεκαετία του 1980 ως την πλέον ανοιχτή περίοδο της Κίνας: πρόκειται για τη δεκαετία που ξεκίνησε περίπου στις αρχές αυτού του αιώνα, κατά την οποία πυροδοτήθηκε ένας πλούσιος διάλογος περί του τι μέλλει γενέσθαι. Όπως και στο παρελθόν, πολλοί από εκείνους που μιλούσαν ανοιχτά ήταν διανοούμενοι του κατεστημένου οι οποίοι φρόντιζαν να μη θέσουν απερίφραστα υπό αίρεση το δικαίωμα του Κομμουνιστικού Κόμματος να κυβερνά, εντούτοις όμως εκμεταλλεύτηκαν τις σχετικά χαλαρές κοινωνικές πολιτικές που υποστήριξαν οι διάδοχοι του Ντενγκ, ο Τσιάνγκ Τσεμίν και ο Χου Τζιντάο, για να ξεκινήσουν μια σύνθετη συζήτηση σχετικά με τον τρόπο διακυβέρνησης της Κίνας και τη θέση της στον κόσμο. Πιο αξιοσημείωτο ακόμη είναι το γεγονός πως η περίοδος αυτή οδήγησε στην ανάδειξη στοχαστών και αντιφρονούντων από τα κάτω οι οποίοι αξιοποίησαν νέες μορφές έκφρασης που αντιστέκονταν ως έναν βαθμό στον έλεγχο, όπως μπλογκ, ανεξάρτητα ντοκιμαντέρ, αντεργκράουντ κινήματα τέχνης και κοινωνικά δίκτυα. Όλες μαζί, αυτές οι (συχνά έντονα αντιμαχόμενες μεταξύ τους) ομάδες ανθρώπων δημιούργησαν μια συζήτηση για το μέλλον της Κίνας που θα μπορούσε βάσιμα να θεωρηθεί η πλέον συνεκτική από ιδρύσεως της Λαϊκής Δημοκρατίας ‒ και ίσως μάλιστα από το Κίνημα της 4ης Μαΐου 1919 που άφησε εποχή, κατά το οποίο συγγραφείς και στοχαστές ανέτρεψαν την παράδοση και χάραξαν την πορεία της Κίνας για τον επόμενο αιώνα. Οι αντικρουόμενες ακαδημαϊκές φωνές εντάσσονται σε τρεις σχολές σκέψης: φιλελεύθεροι, αριστεροί, και νεοκομφουκιανιστές. Αυτό το πλαίσιο υιοθέτησαν οι Τίμοθι Τσικ, Ντέιβιντ Όουνμπι και Τζόσουα A. Φόγκελ, τρεις πανεπιστημιακοί με έδρα τον Καναδά, στο Φωνές από τον αιώνα της Κίνας. Δημόσιος θεωρητικός διάλογος από την σύγχρονη Κίνα. Αυτή η φιλόδοξη προσπάθεια, να φέρουν σε ένα αγγλόφωνο κοινό πολλούς από τους σημαντικότερους σύγχρονους διανοούμενους της Κίνας, αποτελεί συνέχεια του έργου που αρχικά δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα Reading the China Dream, έναν οδηγό της πνευματικής ζωής της Κίνας των αρχών του εικοστού πρώτου αιώνα. Σχεδόν όλοι οι συντελεστές της συλλογής είναι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι· είναι τιτσινέι (tizhinei), δηλαδή «συστημικοί» ‒ όχι αντιφρονούντες, καλλιτέχνες, μπλόγκερ ή κοινωνικοί ακτιβιστές. Αυτοί οι πανεπιστημιακοί ενεργούν σύμφωνα με την μακρά παράδοση των κομφουκιανών λογίων που θεωρούσαν καθήκον τους στο γιούγκου γιούμιν (youguo youmin), δηλαδή «να ανησυχούν για το έθνος και τον λαό τους», μια πρακτική που συνεχίστηκε ύστερα από την ανάληψη της εξουσίας από τους κομμουνιστές το 1949.[1] Το πρώτο δοκίμιο με τίτλο «“Η ενοποίηση των τριών παραδόσεων” στη νέα εποχή» ανήκει στον αριστερό διανοούμενο Γκαν Γιάνγκ, ο οποίος καλεί τους συμπολίτες του να ξεπεράσουν τις συζητήσεις που έχουν διχάσει την Κίνα από το Κίνημα της 4ης Μαΐου: αν η χώρα θα ακολουθήσει κάποιο είδος κλασικού οικονομικού φιλελευθερισμού κατά τα δυτικά πρότυπα με βάση τα δικαιώματα (οι φιλελεύθεροι), αν θα προταθεί μια επαναστατική εναλλακτική, ακόμη κι αν αυτή εμπεριέχει την αποδοχή ενός αυταρχικού κράτους (οι αριστεροί), ή να θα επιστρέψει σε κάποια μορφή εκσυγχρονισμένου κομφουκιανισμού, που καλεί σε ηθικές ευθύνες και υποχρεώσεις. Από αυτές τις σχολές σκέψης, οι φιλελεύθερες φωνές αντιμετωπίζουν μακράν τις μεγαλύτερες δυσκολίες σήμερα, αφού φιμώνονται συστηματικά από την κυβέρνηση. Ο Ρονγκ Τσιάνγκ, για παράδειγμα, είναι πρώην υποψήφιος διδάκτορας που εγκατέλειψε το πανεπιστήμιο ύστερα από την καταστολή στην Τιενανμέν. Πλέον ιδιώτης επιχειρηματίας, είναι γνωστός για τα διεισδυτικά δοκίμιά του, όπως «Μια Κίνα που στερείται σκέψης», το οποίο περιλαμβάνεται στο παρόν βιβλίο. Το δοκίμιο που δημοσιεύτηκε αρχικά το 2013 και είναι πλέον απαγορευμένο στη χώρα, περιγράφει «τι συμβαίνει στην παραγωγή και τη διάχυση της σκέψης υπό μια τυραννική κρατική εξουσία». Χάρι και Ρέιτσελ Χάρισον, Άτιτλο, 2001, ΜοΜΑ, Νέα Υόρκη. Ο Ρονγκ απορρίπτει τον κομφουκιανισμό με το σκεπτικό ότι έπαψε να είναι επίκαιρος πριν από έναν αιώνα με την κατάρρευση του αυτοκρατορικού συστήματος που υποστήριζε, ενώ θεωρεί τον μαρξισμό θεωρία που έγινε ελάχιστα κατανοητή από την ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος και δεν εφαρμόστηκε ποτέ πραγματικά. Αντ’ αυτού, λέει, η κινεζική επανάσταση είχε τις ρίζες της στην επιδίωξη της εξουσίας «χωρίς να επιβαρύνεται από ηθικές αξίες και ανησυχίες». Θεωρεί εντελώς αναμενόμενο το γεγονός ότι ο Ντενγκ, ο διάδοχος του Μάο, εγκατέλειψε ακόμη και το πρόσχημα του κομμουνισμού για μια πραγματιστική πολιτική «διάβασης του ποταμού ψηλαφίζοντας τις πέτρες» ‒ μια ιδεολογία που ουσιαστικά σημαίνει πως τα πάντα είναι θεμιτά αρκεί να αναπτύσσεται η οικονομία και να παραμένει το κόμμα στην εξουσία. Αναλόγως, ο διάδοχος του Ντενγκ, ο Τσιάνγκ, δεν διέθετε το φρόνημα να ακολουθήσει τη δική του ακρογωνιαία ιδέα, ότι δηλαδή οι διάφορες δυνάμεις εντός της κοινωνίας θα έπρεπε να έχουν πολιτική αντιπροσώπευση. Αναφορικά με τους πανεπιστημιακούς λέει ότι έχουν γίνει επαγγελματίες που ακολουθούν τις ντιρεκτίβες του κόμματος για τα ζητήματα που μπορούν να ερευνήσουν και να δημοσιεύσουν. Αυτό που έχει ανάγκη η Κίνα είναι μια αγορά ιδεών, γράφει, όμως αυτό που παίρνει είναι ένα δυναστικό κράτος: «Πρόκειται για μια δομή εξουσίας που δεν περιορίζεται με κανέναν τρόπο από θεσμικά και νομικά όρια, πόσο μάλλον από ηθικούς φραγμούς. Μάλιστα μέσα σε αυτή τη δομή εξουσίας δεν θα μπορούσαμε να βρούμε ένα διαχρονικό σύστημα ιδεών, πεποιθήσεων, νοημάτων ή αξιών». Την ίδια ευθύτητα με τον Ρονγκ έχει η κοινωνιολόγος Γκουό Γιουχά του Πανεπιστημίου Τσίνχουα, η οποία πέρασε μια εικοσαετία ερευνώντας τους φτωχούς ορεσίβιους χωρικούς στης επαρχίας Σαανσί. Στο «Οι αρχικές προθέσεις ξεκινούν από τον λαό» η Γκουό βάζει στο στόχαστρο την αστική ανάπλαση της Κίνας, για την οποία λέει ότι δεν γίνεται για να εξυπηρετήσει τους ντόπιους κατοίκους, αλλά για να αντικατοπτρίσει το όραμα ενός μεγαλομανούς κράτους. Η συλλογή περιλαμβάνει μια συνέντευξη με την Γκουό σχετικά με το έργο της, όπου αντιμετωπίζει τον κομμουνισμό ως πολιτισμό με δικούς του μύθους, δομές και ψεύδη. Για παράδειγμα, ο αναδασμός των δεκαετιών 1940 και 1950 εξακολουθεί να αποτελεί ιδρυτικό μύθο που δικαιολογεί τον σφετερισμό της εξουσίας από το κόμμα, όμως γράφει ότι «σαφώς δεν αποτελούσε αυτοσκοπό, αλλά περισσότερο μέσο για να κινητοποιηθεί ο κόσμος κατά τη διάρκεια του πολέμου, να διευθυνθεί ο στρατός και να κερδηθεί η λαϊκή συμπάθεια». Ανάμεσα στις απόψεις που εμφανίζονται στο Φωνές, αυτά τα φιλελεύθερα επιχειρήματα είναι μακράν τα πιο ενδιαφέροντα, προκλητικά και επίκαιρα, ενώ τα επιχειρήματα των αριστερών και των νεοκομφουκιανών έχουν την τάση να είναι μη στοχαστικά και ιδιοτελή. Αυτό δεν σημαίνει πως στερούνται σημασίας ‒ιδίως από τη στιγμή που εκπροσωπούν την κυρίαρχη σκέψη στην Κίνα σήμερα‒, όμως προσφέρουν ελάχιστες πραγματικές λύσεις στα προβλήματα της χώρας. Ένα από αυτά τα προβλήματα είναι η αντιμετώπιση της ιστορίας του κομμουνιστικού κράτους, όμως ο μοναδικός αριστερός που αναμετριέται με το παρελθόν είναι ο Κιέν Λικιουίν, ομότιμος καθηγητής λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου του Πεκίνου. Στο «Ο Μάο Τσετούνγκ και η εποχή του» που δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 2012, γράφει ότι για να προχωρήσει η Κίνα με το σοσιαλιστικό της εγχείρημα πρέπει να ξεκινήσει μια «ενδελεχή κριτική και αποτίμηση της μαοϊκής σκέψης και κουλτούρας». Το δοκίμιο αυτό είναι ακόμη πιο αξιοσημείωτο επειδή ο συγγραφέας ενοχοποιεί τον εαυτό του ως ενθουσιώδη οπαδό που έχει προσωπική ευθύνη για τη συχνά τυφλή υπακοή της γενιάς του στον Μάο και το κράτος. Βάζει στο στόχαστρο εκείνους που αναγνωρίζουν τα σφάλματα του Μάο, όμως λένε ότι άξιζαν το τίμημα επειδή ο Μάο αποκατέστησε την εδαφική ακεραιότητα της Κίνας, εκβιομηχάνισε τη χώρα και βοήθησε στην αντιμετώπιση κοινωνικών προβλημάτων, όπως η θέση των γυναικών και ο αναλφαβητισμός ‒ ένα επιχείρημα που ο Κιέν αποκαλεί «θεωρία του τιμήματος». «Όποτε ακούω αυτή τη θεωρία του τιμήματος», γράφει, «εξανίσταμαι· γνωρίζουν πραγματικά ποιο ήταν το τίμημα; Ο θάνατος εκατομμυρίων ή ακόμη και δεκάδων εκατομμυρίων. Για μένα ο θάνατος έστω ενός ανθρώπου είναι απαράδεκτος, πόσο μάλλον δεκάδων εκατομμυρίων». Αυτή η ηθική διαύγεια λείπει από πολλούς άλλους αριστερούς συγγραφείς που παρασιωπούν το παρελθόν και τα προβλήματα του σημερινού πολιτικού συστήματος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο ιστορικός του Παιδαγωγικού Πανεπιστημίου της Σαγκάης Σιάο Γκοντσίν, υπερασπιστής του νέου αυταρχισμού της Κίνας. Στο «Από την αυταρχική κυβέρνηση στη συνταγματική δημοκρατία» (2012), γράφει ότι η δημοκρατία είναι καλή και άγια, όμως η Κίνα πρέπει να ωριμάσει για να την ενστερνιστεί ‒ επαναλαμβάνοντας, ίσως άθελά του, τις ιδέες που διατύπωνε ο Σουν Γιάτ-Σεν έναν αιώνα και πλέον νωρίτερα, ότι οι Κινέζοι δεν είναι έτοιμοι για δημοκρατία και χρειάζονται «πολιτική καθοδήγηση». Ακόμη πιο καταθλιπτικό είναι το έργο του Γουάν Σαογκοουάν, ομότιμου καθηγητή του Κινεζικού Πανεπιστημίου του Χονγκ Κονγκ και καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Τσίνχουα. Στο «Αντιπροσωπευτική δημοκρατία και δημοκρατία αντιπροσώπευσης» (2014), χρησιμοποιεί κυρίως δυτικές πηγές για να επισημάνει τα προβλήματα της δυτικής δημοκρατίας (παρότι δείχνει να συγχέει τη Δύση με τις Ηνωμένες Πολιτείες). Αντί για αυτή την προβληματική αντιπροσωπευτική δημοκρατία, ο Γουάν εξαίρει τη δημοκρατία «αντιπροσώπευσης» της Κίνας, για την οποία λέει ότι χρησιμοποιεί μηχανισμούς ανατροφοδότησης ‒εσωτερικές ψηφοφορίες και αναφορές από τα στελέχη του Κόμματος‒ ώστε να μεταβιβάζει τις επιθυμίες του λαού στην ηγεσία. Προπαγανδιστική αφίσα της Μεγάλης Πολιτιστικής Επανάστασης. Νέοι ερυθροφρουροί ακολουθώντας τις προτροπές του Μεγάλου Τιμονιέρη καταστρέφουν και εξαφανίζουν τα τέσσερα παλιά κακά: θρησκεία, κουλτούρα, καπιταλισμό και ιμπεριαλισμό. Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου, Ουάσιγκτον. Ως απόδειξη ότι αυτό το σύστημα λειτουργεί, ο Γουάν επικαλείται τις δημοσκοπήσεις που δείχνουν ότι ο κινεζικός λαός έχει περισσότερη εμπιστοσύνη στην κυβέρνηση από όσο οι δυτικοί στις δικές τους, μολονότι δεν διερευνά καθόλου τον αντίκτυπο της λογοκρισίας και της προπαγάνδας σε αυτά τα αποτελέσματα. Γράφει επίσης, σχεδόν αυταπατώμενος, ότι ο Μάο πίστευε στους μηχανισμούς ανατροφοδότησης, παραβλέποντας την παρανοϊκή από μέρους του απόρριψη ακόμη και της φίλιας διαφωνίας κατά τη διάρκεια του Μεγάλου Λιμού από το 1959 ως το 1961. Το δοκίμιο ξεχειλίζει από γραφήματα, πίνακες και λοιπά εργαλεία της σύγχρονης πανεπιστημιακής συγγραφής, όμως του λείπει το πραγματικό πνεύμα της κριτικής έρευνας. Αντίστοιχα, «Η σημασία των συνόρων» (2017) της Σουν Γκι χρησιμοποιεί το φαινομενικά σύγχρονο λεξιλόγιο της μετααποικιοκρατικής θεωρίας για να επιχειρηματολογήσει υπέρ των κατοίκων της Οκινάουα και των συγκρούσεών τους με την αμερικανική στρατιωτική παρουσία στο νησί τους. Δεν είναι απολύτως σαφές γιατί συμπεριλαμβάνεται το εν λόγω κείμενο στη συλλογή, αφού δεν έχει καμία σχέση με το μέλλον της Κίνας, δεν περιλαμβάνει καθόλου εμπειρική έρευνα στην Οκινάουα (η συγγραφέας λέει ότι το επισκέφθηκε μόλις μία φορά και απ’ ό,τι φαίνεται πήρε συνέντευξη μόνο από έναν ξεναγό) και εγείρεται το ερώτημα γιατί δεν έγραψε, σαν την Γκουό Γιουχουά, για τις κοινωνικές ομάδες που βρίσκονται σε μειονεκτική θέση εντός της Κίνας ‒ στο οποίο φυσικά η απάντηση είναι ότι μια τέτοια εργασία δεν θα μπορούσε να δημοσιευτεί. (Τα κύρια έργα της Γκουό δεν έχουν δημοσιευτεί ποτέ στην Κίνα· το βιβλίο της για τους χωρικούς και τον κομμουνιστικό πολιτισμό εκδόθηκε στο Χονγκ Κονγκ και οι Αρχές λογόκριναν την πραγματεία της περί του αστικού πληθυσμού.) Όσο για τις νεοκομφκουκιανικές φωνές, η βάση τους είναι ευνοϊκά διακείμενη: δηλαδή ότι ο επαναστατικός αιώνας της Κίνας έχει ανάγκη από έναν επίλογο, ο οποίος μπορεί ίσως να βρεθεί στο σπουδαίο φιλοσοφικό παρελθόν της χώρας. Μάλλον το καλύτερο από τα κεφάλαια είναι μια πενταμερής συνομιλία μεταξύ μελετητών, που υποστηρίζουν τον σχηματισμό κάποιου είδους κινεζικής θρησκείας, ακριβώς αυτού δηλαδή που δημιουργεί σιγά σιγά η κυβέρνηση.[2] Ο διάλογος μεταξύ τους είναι ζωηρός, όμως η ιδέα ότι το Κομμουνιστικό Κόμμα θα επέτρεπε την πλήρη επαναφορά του Κομφουκιανισμού είναι εξωπραγματική. Ως επαναστατικό κόμμα που ανήλθε στην εξουσία ανατρέποντας κοινωνικές νόρμες και αξίες, την επιτομή των οποίων αποτελούσε ο κομφουκιανισμός, το ΚΚΚ αισθάνεται άνετα το πολύ με τη χρήση της ιεραρχικής πολιτικής δομής του κομφουκιανισμού για να δικαιολογήσει την εξουσία του, αλλά όχι με την ενασχόληση με τις πλούσιες φιλοσοφικές και ηθικές παραδόσεις του. Μάλλον το πιο απογοητευτικό κείμενο από όλα είναι μια συνέντευξη με τον μονήρη διανοούμενο Τζιάν Τσιν. Έχει και παλαιότερα υποστηρίξει μια πολιτική μεταρρύθμιση της Κίνας κατά τα πρότυπα του κομφουκιανισμού, όμως εδώ υποστηρίζει πως ο κομφουκιανισμός είναι η ιδεολογία που προστατεύει καλύτερα τα συμφέροντα των γυναικών. Απαντώντας σε μια σειρά αβανταδόρικων ερωτήσεων απαντά με κατά κύριο λόγο ανώριμους ισχυρισμούς, όπως ότι οι προνεωτερικές κοινωνίες ήταν καλύτερες για τις γυναίκες επειδή εκεί απολάμβαναν έναν σαφώς προσδιορισμένο (και υποτακτικό) ρόλο, σε αντίθεση με τη νομική ισότητα που προσφέρει η σύγχρονη κοινωνία. Ένας από τους σταρ του Φωνές από τον αιώνα της Κίνας είναι ο Σου Τζίλιν, ιστορικός του Παιδαγωγικού Πανεπιστημίου της Ανατολικής Κίνας στη Σαγκάη, ο οποίος δεν εντάσσεται ξεκάθαρα σε καμιά από τις τρεις κατηγορίες. Παρουσιάζεται στο βιβλίο ως φιλελεύθερος, όμως, όπως επισημαίνει ο μεταφραστής του, ο Όουνμπι, γεφυρώνει ένα χάσμα. Ο Σου αντιτίθεται στη δουλική μίμηση της Δύσης και εκφράζει συμπάθεια για το κομφουκιανό παρελθόν της Κίνας (αν και όχι για την πλειονότητα των νεοκομφουκιανών διανοούμενων, τους οποίους θεωρεί ήσσονος σημασίας). Γράφει, σε ένα δοκίμιο από το 2008, για τον Γουάν Γιουανχουά, μέλος του Κομουνιστικού Κόμματος που διώχθηκε τη δεκαετία του 1950 επειδή τάχθηκε εναντίον των προσπαθειών του Μάο να ελέγξει τον πολιτισμό. Ο Σου θεωρεί τον Γουάν έμβλημα της σφοδρής δίωξης του φιλελευθερισμού στην Κίνα· αξιόλογος στοχασμός, που όμως αποτελεί μικρό μέρος του φάσματος της σκέψης του. Ενώ πολλοί συγγραφείς του τόμου, ιδίως αριστεροί και νεοκομφουκιανοί, έχουν σχετικά περιορισμένο ρεπερτόριο, ο Σου είναι πολυσχιδής στοχαστής που έχει πολλά να πει για την Κίνα και τον κόσμο. Στο βιβλίο του Επανεξετάζοντας την άνοδο της Κίνας. Μια φιλελεύθερη κριτική, ο Σου κάνει μια πολύπλευρη ανάλυση της πρόσφατης ιστορίας της Κίνας. Το βασικό του επιχείρημα είναι ότι η Κίνα έχει πάρει το επικίνδυνο μονοπάτι του ιστορικισμού ‒ της πεποίθησης ότι δεν υπάρχουν οικουμενικές αξίες και ότι τα πάντα καθορίζονται από την εθνική ιστορία. Ο ίδιος συνηγορεί υπέρ αυτού που αποκαλεί «σύγχρονο πολιτισμό», για τον οποίο λέει ότι αποτελείται από δύο στοιχεία: την υπεράσπιση των αξιών και την επιδίωξη του πλούτου και της εξουσίας.[3] Ενώ η Κίνα έχει επιδιώξει επιμελώς το δεύτερο σκέλος, δεν έχει ασχοληθεί με το πρώτο, ισχυριζόμενη ‒όπως και άλλες αυταρχικές χώρες ανά τον κόσμο‒ ότι οι οικουμενικές αξίες δεν έχουν εφαρμογή σε αυτήν: Οι Κινέζοι σήμερα είναι σαν τους Ευρωπαίους του δέκατου ένατου αιώνα, ξεχειλίζουν από φιλοδοξία, είναι φιλόπονοι και οικονόμοι, γεμάτοι απληστία και επιθυμίες· πιστεύουν ότι οι αδύναμοι είναι κρέας για τους δυνατούς και ότι μόνο οι κατάλληλοι επιβιώνουν ‒ διαφέρουν πολύ από τους παραδοσιακούς Κινέζους που εκτιμούσαν την αρετή περισσότερο από το κέρδος και ήταν ικανοποιημένοι με το μέτρο. Τι είδους νίκη είναι αυτή; […] Είμαστε σαν την Ιαπωνία τον δέκατο ένατο αιώνα, και αυτό που βλέπουμε είναι ο έλεγχος ενός μαθητή που αντέγραψε τον δυτικό πολιτισμό. Ο έλεγχος ενός μαθητή με πολύ σοβαρά κενά. Αυτό που δεν έχει κατανοήσει η Κίνα, γράφει ο Σου, είναι η διάκριση μεταξύ πολιτισμού και κουλτούρας. Ο πολιτισμός του νέου κόσμου, υποστηρίζει, ενστερνίζεται κοινές αξίες για όλη την ανθρωπότητα. Η κουλτούρα, απεναντίας, είναι ειδική, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι συγκρούεται απαραίτητα με αυτές τις κοινές αξίες ‒ η έννοια των δικαιωμάτων, για παράδειγμα, είναι κάτι που υφίσταται στην κινεζική παράδοση. Ο Σου διατείνεται ότι η συμπεριφορά της Κίνας θυμίζει τη συμπεριφορά της Γερμανίας του δέκατου ένατου αιώνα, που πίστευε ότι η Kultur της ήταν ανώτερη του αγγλοσαξονικού Zivilisation, θεώρηση που οδήγησε τις γερμανικές ελίτ να δικαιολογήσουν τη στροφή της χώρας στον μιλιταρισμό και τον φασισμό. Απόλυτα συναφή με τα τεκταινόμενα του σήμερα ‒έρχονται αμέσως στον νου τα στρατόπεδα επανεκπαίδευσης της Σιντζιάν για τους Ουιγούρους‒ είναι τα σχόλια του Σου για τους εθνοτικά Κινέζους (Χαν). Αποτελούν το 92% του πληθυσμού της Λαϊκής Δημοκρατίας, και ο Σου υποστηρίζει ότι έχουν επιβάλει τις απόψεις τους στις άλλες πενήντα πέντε εθνοτικές ομάδες της Κίνας. Αυτό συμβαίνει επειδή το όραμα του κράτους που κυριαρχείται από τους Χαν δεν προσφέρει τις οικουμενικές αξίες που θα έλκυαν τις μη κινεζικές εθνοτικές ομάδες της χώρας. Ο Σου προειδοποιεί πως η επιβολή «εξαναγκαστικής αφομοίωσης [θα] πυροδοτήσει πολιτιστική αντίδραση. Αυτό σημαίνει ότι καμία θρησκεία (κομφουκιανισμός, ταοϊσμός, βουδισμός, χριστιανισμός και ισλαμισμός) δεν μπορεί να λειτουργήσει ως εθνική θρησκεία που στηρίζει ένα νομικοπολιτικό σύστημα». Οι δεκαέξι συγγραφείς που ανθολογούνται στο Φωνές από τον αιώνα της Κίνας αντιπροσωπεύουν την πανεπιστημιακή ελίτ της Κίνας, πράγμα το οποίο, σε μια χώρα που κυριαρχείται από εθνοτικά Κινέζους άνδρες, σημαίνει ότι οι γυναικείες φωνές λάμπουν διά της απουσίας τους: μόλις τρεις από τους δεκαέξι συντελεστές είναι γυναίκες και κανείς δεν ανήκει σε μειονότητα. Η λύση είναι να ψάξει κανείς έξω από τα ακαδημαϊκά στεγανά της Κίνας. Εκεί θα βρει μεγαλύτερη ποικιλία, όχι μόνο ως προς τη φυλή και το φύλο, αλλά και ως προς τις ιδέες που κυκλοφορούν. Σε αυτόν τον ζωηρό κύκλο διανοούμενων εκτός της ελίτ εστιάζει το βιβλίο του Σεμπάστιαν Βεγκ Μιντζιάν. Η άνοδος των Κινέζων λαϊκών διανοούμενων. Μας δίνει μια ιδέα του κρυφού, ιδιωτικού και αντιπροσωπευτικότερου γιν (yin) κόσμου της κινεζικής σκέψης, σε αντιδιαστολή με τον δημόσιο, ανδρικό γιανγκ (yang) κόσμο του κυριαρχούμενου από το κόμμα πανεπιστημιακού κατεστημένου της χώρας. Ο Βεγκ μας προσφέρει την πρώτη ολοκληρωμένη περιγραφή της δημιουργίας αυτής της νέας τάξης στοχαστών, καλλιτεχνών και κινηματογραφιστών. Οι άνθρωποι που περιλαμβάνει ενδέχεται να πατούν με το ένα πόδι στον επίσημο κόσμο ‒πιθανώς ως περιθωριοποιημένοι πανεπιστημιακοί που διατηρούν ακόμη επισφαλώς τις θέσεις τους‒ αλλά δραστηριοποιούνται επίσης εκτός κομματικής μηχανής. Ο Βεγκ αναλύει χρήσιμα αυτή την εξέλιξη αντλώντας από την περιγραφή του Μισέλ Φουκώ για το πέρασμα των διανοούμενων από το να αποφαίνονται επί παντός του επιστητού στο να εστιάζουν σε συγκεκριμένα πεδία στα οποία διαθέτουν εξειδικευμένη γνώση. Αξιοποιώντας το κύρος του ειδικού, μπορούσαν να παρεμβαίνουν αποτελεσματικά στον δημόσιο διάλογο, συχνά για να υποστηρίξουν ευάλωτες ομάδες. Στην Κίνα, η ψηφιακή επανάσταση στήριξε μια παρόμοια τάση, καθιστώντας εφικτό το γύρισμα μιας ταινίας με μια μικρή κάμερα ή την έκδοση ενός σαμιζντάτ σε PDF χωρίς τη βοήθεια των ελεγχόμενων από την κυβέρνηση στούντιο ή εκδοτικών οίκων. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1990, συγγραφείς και στοχαστές έχουν δημιουργήσει πρωτοποριακά ιστορικά περιοδικά, σημαντικά αντεργκράουντ φιλμ, ντοκιμαντέρ και άρθρα στον ψηφιακό τύπο. Μερικές από τις εκδόσεις αυτές είναι πραγματικά αξιοσημείωτες, όπως το δεκαπενθήμερο ιστορικό περιοδικό Μνήμη / Τζι Γι (Ji Yi), που συνεχίζει να κυκλοφορεί παρά τις σποραδικές προσπάθειες της κυβέρνησης να φιμώσει τους συντελεστές του. Επικεντρώνεται στην ιστορία των πρώτων μαοϊκών χρόνων και μάλιστα προώθησε μια καμπάνια ενθάρρυνσης των δραστών της βίας να ζητήσουν συγγνώμη για τις πράξεις τους.[4] Άλλοι ιστορικοί από τα κάτω έχουν δημιουργήσει μερικά από τα πιο διαχρονικά ντοκιμαντέρ της Μεταρρύθμισης, όπως ο Χου Τζιέ που ζει στη Νανκίν, ο οποίος στην ταινία του Αναζητώντας την ψυχή της Λιν Τσάο εξιστορεί τη ζωή και την εκτέλεση μιας χριστιανής ακτιβίστριας κατά την Πολιτιστική Επανάσταση.[5] Αξιοσημείωτη είναι και η κινηματογραφίστρια Άι Σιαομίν για το έργο της σχετικά με το στρατόπεδο εργασίας Τζιαπιενκού, όπου χιλιάδες θύματα του Μάο πέθαναν από τα καταναγκαστικά έργα και την πείνα. Στο κίνημα έχουν ενταχθεί επίσης δημοσιογράφοι, περιλαμβανομένης της Τζιάν Σούε, η οποία γράφει για τους δικηγόρους ανθρωπίνων δικαιωμάτων της Κίνας.[6] Πρόκειται για ανθρώπους που, ακολουθώντας με σχεδόν απόλυτη ακρίβεια την περιγραφή του Φουκώ, παρεμβαίνουν σε τομείς όπου έχουν αποκτήσει εξειδικευμένη γνώση, όμως το κάνουν με την ίδια σχολαστικότητα και ευρυμάθεια όσο οι διανοούμενοι του κατεστημένου. Επιχειρώντας να αποκαλύψουν κομμάτια της παραμελημένης ή χαμένης ιστορίας, φέρνουν στο φως νέες πληροφορίες προς χρήση άλλων. Ανάμεσα σε αυτούς τους διανοούμενους από τα κάτω μπορούμε εύκολα να βρούμε γυναικείες φωνές, όπως η Λιν, η Άι και η Τζιάν, και μειονοτικές φωνές, όπως ο φυλακισμένος αυτή τη στιγμή Ουϊγούρος διανοούμενος Ιλάμ Τότι, που υποστήριξε ότι η Σιντζιάν δεν πρέπει να γίνει ανεξάρτητη, αλλά να αποκτήσει πραγματική αυτονομία ώστε να αισθανθεί ότι είναι κομμάτι της Κίνας.[7] Ο πνευματικός παππούς της ομάδας του Βεγκ είναι ο συγγραφέας Γουάν Σιαομπό, ο οποίος στο δοκίμιό του το 1996 με τίτλο «Η σιωπηλή πλειοψηφία» υποστήριξε πως οι σημαντικότερες φωνές της Κίνας δεν είναι τα μεγάλα ονόματα με τις μεγαλόπνοες ιδέες για το μέλλον της Κίνας, αλλά μια αόρατη πλειοψηφία: τα θύματα του Μάο, οι ομοφυλόφιλοι, οι οροθετικοί, οι άνεργοι εργάτες, οι γυναίκες των αγροτικών περιοχών και άλλοι άνθρωποι που στερούνται δικαιωμάτων ‒ φιμωμένοι σε μια χώρα στον δημόσιο λόγο της οποίας κυριαρχεί το κόμμα.[8] Ο Γουάν πέθανε από έμφραγμα σε ηλικία σαράντα τεσσάρων ετών το 1997, τη χρονιά που ο Βεγκ ορίζει ως συμβολική αρχή αυτής της ανοιχτής εποχής. Έκτοτε, η σπουδαιότητα των μυθιστορημάτων και των δοκιμίων του Γουάν έχει αυξηθεί και πλέον δεν είναι υπερβολή να πει κανείς ότι «Η σιωπηλή πλειοψηφία» αποτελεί ένα από σημαντικότερα κείμενα των τελευταίων πενήντα χρόνων της πνευματικής ζωής της Κίνας.[9] Στο τέλος του δοκιμίου, ο Γουάν περιγράφει τη διαδικασία πίσω από την απόφασή του να μιλήσει. Δεν το έκανε για να ενταχθεί στην κομφουκιανή παράδοση, με τη συχνά πατερναλιστική ενασχόλησή της με το έθνος ή τον λαό, αλλά για ιδιοτελείς λόγους. «Εκείνος που θέλω να εξυψώσω περισσότερο είναι ο εαυτός μου», γράφει. «Είναι καταφρονητέο· επίσης είναι εγωιστικό· επίσης είναι αλήθεια». Μοιράζεται αυτό το κίνητρο με τους υπόλοιπους διανοούμενους του Βεγκ. Ερευνούν μια συγκεκριμένη μαοϊκή εκστρατεία, για παράδειγμα, επειδή τη βίωσαν προσωπικά: ο Γιάνγκ Τσισέν είδε τον θετό πατέρα του να πεθαίνει από την πείνα στον Μεγάλο Λιμό και αποφάσισε να αφιερώσει τη ζωή του στην καταγραφή του. Αυτή η αντίδραση μπορεί να θεωρηθεί στενή ή περιορισμένη, όμως αποτελεί επίσης τον τρόπο με τον οποίο συχνά αναπτύσσονται οι κοινωνίες: από ανθρώπους που προσπαθούν να κατανοήσουν και να αλλάξουν τη ζωή τους. Εκείνο που συγκεντρώνει αυτούς τους ετερόκλητους ανθρώπους σε κίνημα είναι η τεχνολογία. Μέσα από το διαδίκτυο μοιράζονται τα άρθρα τους, τις ταινίες τους και το έργο τους. Οι αντεργκράουντ παρατηρητές του Βεγκ έχουν δημιουργήσει ένα διαδικτυακό κίνημα ανθρώπων οι οποίοι δεν ενισχύονται από το κοινωνικό τους στάτους αλλά από τη δύναμη των ιδεών τους. Σε κάποια σημεία, και τα τρία βιβλία υποβαθμίζουν ένα κρίσιμο ερώτημα: Έχει παρέλθει ήδη αυτή η εποχή; Τα περισσότερα έργα που αναφέρονται προέρχονται από τη δεκαετία του 2000 ή τις αρχές της δεκαετίας του 2010· έκτοτε, κάθε προσπάθεια πλην των πλέον καθεστωτικών έχει λογοκριθεί, τα ντοκιμαντέρ έχουν απαγορευτεί και οι φωνές έχουν ως φαίνεται φιμωθεί. Αυτή η καταθλιπτική κατάσταση θέτει υπό αμφισβήτηση το εάν ο εικοστός πρώτος αιώνας θα ανήκει όντως στην Κίνα. Μπορεί μια χώρα που φιμώνει τα λαμπρότερα μυαλά της να γίνει κυρίαρχος του κόσμου; Υπάρχουν λόγοι να αισιοδοξούμε. Ίσως οι φωνές του κατεστημένου να σιωπούν ‒ απρόθυμες να χάσουν τα προνόμια της «βελούδινης φυλακής»: φτηνή στέγη, περίθαλψη, ελευθερία μετακίνησης και ούτω καθεξής. Όμως τα δέλεαρ του κομφορμισμού δεν είναι διαθέσιμα στα περισσότερα από τα πρόσωπα του Βεγκ. Και έτσι οι περισσότεροι συνεχίζουν. Όχι όλοι ‒ ο ραλίστας και μπλόγκερ Χαν Χαν εξαφανίστηκε από το προσκήνιο στις αρχές της προεδρίας του Σι, μάλλον μόλις κινδύνεψαν να στερέψουν οι χορηγίες του· η εκδότρια Χου Σουλί βγήκε διακριτικά στη σύνταξη· ο διάσημος καλλιτέχνης Άι Γουέγουεϊ εγκατέλειψε την Κίνα και τώρα εμφανίζεται στα πρωτοσέλιδα για την κριτική που ασκεί σε φιλελεύθερες δημοκρατίες όπως η Γερμανία. Όμως η πλειονότητα των δημοσιογράφων, ντοκιμαντεριστών και ιστορικών βάσης συνεχίζει. Πολλοί μου θυμίζουν τους διανοούμενους της Ανατολικής Γερμανίας που γνώριζα τη δεκαετία του 1980, οι οποίοι έγραφαν βιβλία «για το συρτάρι», επειδή εκεί θα κατέληγαν και δεν θα εκδίδονταν ποτέ. Όμως οι Κινέζοι συγγραφείς εξακολουθούν να γράφουν, και το ένστικτό μου λέει πως μια μέρα το έργο τους θα παίξει σημαντικό ρόλο. Βλέπουμε ένα παρόμοιο μοτίβο σήμερα με την επιδημία του κορωνοϊού. Το κλίμα φόβου και αυτολογοκρισίας που δημιουργεί το πολιτικό σύστημα της Κίνας κατέστησε αδύνατο να ακουστούν οι φωνές που έκρουαν τον κώδωνα του κινδύνου, δημιουργώντας έτσι μια πολύ ευρύτερη κρίση. Τώρα μια νέα γενιά πολιτών-δημοσιογράφων έχει βγει στους δρόμους, καταγράφοντας ιστορίες και γυρίζοντας ταινίες. Αυτά τα έργα μπορεί να μην παρουσιαστούν στα κινεζικά ΜΜΕ που βρίσκονται υπό κρατικό έλεγχο, όμως θα διαποτίσουν τη συλλογική μνήμη του λαού και θα αλλάξουν σιγά σιγά τη χώρα. © The New York Review of Books 2021 — Μετάφραση: Νίνα Μπούρη [1] Βλ. Gloria Davies, Worrying About China: The Language of Chinese Critical Inquiry (Harvard University Press, 2007), ή Merle Goldman, China’s Intellectuals: Advise and Dissent (Harvard University Press, 1981), που παρουσιάστηκαν στο New York Review of Books (NYR) από τον Jonathan D. Spence, 13 Αυγούστου 1981. Διαθέσιμο στο λινκ https://bit.ly/3h7Xrv2 [2] Βλ. το άρθρο μου «China’s New Civil Religion», The New York Times, 21 Δεκεμβρίου 2019. [3] Βλ. Orville Schell και John DeLury, Wealth and Power: China’s Long March to the Twenty-First Century (Random House, 2013), το οποίο παρουσίασα στο NYR, 21 Νοεμβρίου 2013. Διαθέσιμο στο https://bit.ly/3ttcBNV [4] Βλ., για παράδειγμα, ένα άρθρο με δύο μέρη που έγραψα για το Ji Yi (Μνήμη) στο NYR με τίτλο «China’s Brave Underground Journal», 4 και 18 Δεκεμβρίου 2014. Διαθέσιμο στα λινκ https://bit.ly/3f0g9Cg και https://bit.ly/3xV9GkC [5] Βλ. τη συνέντευξή μου με τον Hu, «China’s Invisible History», NYR Daily, 27 Μαΐου 2015 (διαθέσιμη στο https://bit.ly/3vS2qEo) και την κριτική μου μιας νέας βιογραφίας της Lin Zhao με τίτλο Blood Letters της Lian Xi (Basic Books, 2017), NYR, 27 Σεπτεμβρίου 2018 διαθέσιμη στο https://bit.ly/3b8a7OE). [6] Βλ. τη συνέντευξή μου με την Ai, «The People in Retreat», NYR Daily, 8 Σεπτεμβρίου 2016 (διαθέσιμη στο https://bit.ly/3tvuewL) ή με την Jiang, «“It’s Hopeless But You Persist”» NYR Daily, 19 Φεβρουαρίου 2019 (διαθέσιμη στο https://bit.ly/2Rymwo8). [7] Βλ. τη συνέντευξή μου με Κινέζους στοχαστές για τον Τότι, «“They Don’t Want Moderate Uighurs”», NYR Daily, 22 Σεπτεμβρίου 2014 (διαθέσιμη στο https://bit.ly/3oatnAB). [8] Βλ. το άρθρο μου στο NYR για τον Wang και την παρακαταθήκη του: «Sexual Life in Modern China», 26 Οκτωβρίου 2017 (διαθέσιμο στο https://bit.ly/3uuwh5i). [9] Βλ. τη μετάφραση του Eric Abrahamsen στο διαδικτυακό περιοδικό The Paper Republic, στο paper-republic.org.

Τα λουλούδια που ανθίζουν στο σκοτάδι

Σύνδεση