Οι περίοπτες πόλεις

Τζοσάια Όμπερ, Η άνοδος και η πτώση της κλασικής Ελλάδας. Μια νέα πολιτική και οικονομική ιστορία, μτφρ. Μιχάλης Λαλιώτης, Δώμα, Αθήνα 2020, σελ. 655 1. Η πόλις θα σε ακολουθεί Στις Αόρατες πόλεις του Ίταλο Καλβίνο ο Μάρκο Πόλο περιγράφει στον Μογγόλο αυτοκράτορα Κουμπλάι Χαν τις παράξενες πολιτείες που έχει γνωρίσει στα ταξίδια του ανά την απέραντη αυτοκρατορική επικράτεια. «Οι πόλεις», λέει ο Βενετσιάνος εξερευνητής, «νομίζουν πως είναι έργο του μυαλού ή της τύχης, αλλά δεν είναι αυτά που κρατούν όρθια τα τείχη τους. Από μια πόλη δεν απολαμβάνεις τα θαύματά της, είτε είναι επτά είτε τριάντα επτά, αλλά την απάντηση που δίνει σε κάποιο ερώτημά σου». Ή ίσως, συμπληρώνει, το ερώτημα που έχει εκείνη η ίδια να σου θέσει, όπως η Θήβα όταν ανέκρινε τους οδοιπόρους διά στόματος της Σφίγγας.[1] Αν φανταστούμε τον αιώνιο αυτόν ταξιδιώτη να δίνει την αναφορά του όχι στον Χαν των Τατάρων αλλά, κάμποσες εκατονταετίες πρωτύτερα, στον μονάρχη Αρταξέρξη, Μεγάλο Βασιλέα της αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών – τότε ο Μάρκο Πόλο θα χρειαζόταν ασφαλώς να απαντήσει στο αναπόφευκτο ερώτημα που παρουσίαζαν στα μάτια του Πέρση δεσπότη οι πόλεις της αρχαίας Ελλάδας. Το ίδιο ερώτημα υποβάλλουν και στους ιστορικούς του σήμερα: σε τι οφείλεται η ακμή, η οικονομική ευημερία και η ξακουστή πολιτισμική άνθηση του ελληνικού κόσμου κατά τους αρχαϊκούς και κλασικούς χρόνους; Εντός σχετικά μικρής ιστορικής περιόδου, από τον όγδοο έως τα τέλη του τέταρτου αιώνα π.Χ. –χοντρικά, από την επινόηση του ελληνικού αλφαβήτου μέχρι τον θάνατο του Μεγαλέξανδρου, πάνω-κάτω όσα χρόνια διήρκεσε η συμφορά της Τουρκοκρατίας στη νεότερη ιστορία μας–, οι αρχαίοι Έλληνες έθεσαν τις βάσεις του δυτικού πολιτισμού και παρήγαγαν τα κεντρικά πνευματικά επιτεύγματα τα οποία καθορίζουν τη φυσιογνωμία του προοδευμένου νεωτερικού κόσμου. Από το θέατρο, τη δημοκρατία και την εικονιστική γλυπτική έως την εθνογραφία, τη γεωμετρία και τις φυσικές επιστήμες, δεν υπάρχει κλάδος της γνώσης ή των τεχνών που να μην ανάγει τις ρίζες του στη μεγάλη έκρηξη της κλασικής Ελλάδας. Ποιοι παράγοντες οδήγησαν αυτόν τον λαό, ειδικά εκείνο το διάστημα, σε τέτοια ύψη μεγαλουργίας, που δεν βρίσκουν ανάλογο στους άλλους πολιτισμούς της αρχαιότητας ή εν γένει του προνεωτερικού κόσμου; Κορυφαίος του χορού των μελετητών που καταπιάστηκαν με το ιστορικό αυτό αίνιγμα είναι ο Τζοσάια Όμπερ, καθηγητής κλασικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο Στάνφορντ στην Καλιφόρνια, κάτοχος σήμερα μιας έδρας την οποία ίδρυσαν δύο διακεκριμένοι ομογενείς προς τιμήν του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη. Με γερή κατάρτιση τόσο στην αρχαία ιστορία όσο και στις κοινωνικές επιστήμες, ο Όμπερ έχει αφιερώσει τη σταδιοδρομία του στη σπουδή της κλασικής Αθήνας. Ως μεταπτυχιακός φοιτητής, στα τέλη της δεκαετίας του ’70, εξερεύνησε για ολόκληρα καλοκαίρια τη μεθόριο της Αττικής με τη Βοιωτία και τη Μεγαρίδα, ανιχνεύοντας τα ερείπια των αρχαίων οχυρών τα οποία έχτιζαν και επάνδρωναν οι Αθηναίοι για να προστατεύσουν τη γη τους από ξένες επιδρομές. Σκαρφάλωνε στα βουνά από τα μονοπάτια των βοσκών, κατασκήνωνε να κοιμηθεί κάτω από τα τείχη των αρχαίων φρουρίων, και εντέλει συγκέντρωσε τα πορίσματά του στη διδακτορική του διατριβή σχετικά με τη συνοριακή άμυνα της Αθήνας κατά τον τέταρτο αιώνα π.Χ.[2] Λίγα χρόνια αργότερα, προκάλεσε αίσθηση με το μέγα βιβλίον του, όπου εξέτασε τη δυναμική αλληλεπίδραση ανάμεσα στην προνομιούχο ελίτ και στο πλήθος του λαού στο πλαίσιο της αρχαίας αθηναϊκής κοινωνίας.[3] Η μονογραφία αυτή, ίσως το διασημότερο από τα έργα του, καθιερώθηκε γρήγορα ως ορόσημο για την κοινωνιολογική έρευνα του κλασικού κόσμου. Ακολούθησαν πολλές άλλες μελέτες με επίκεντρο τη δημοκρατία, την οικονομία και τους θεσμούς των αρχαίων Ελλήνων. Το βιβλίο Η άνοδος και η πτώση της κλασικής Ελλάδας, το οποίο πρωτοκυκλοφόρησε στην Αμερική το 2015 από τις πανεπιστημιακές εκδόσεις του Πρίνστον, αποτελεί εποπτική σύνθεση των προγενέστερων ερευνών του συγγραφέα. Ο αναγνώστης ξαναβρίσκει εδώ, συγχωνευμένες και αφομοιωμένες σε καθολικό πανόραμα, πολλές από τις οικείες θέσεις του Όμπερ για την κρατική δομή της Αθήνας και των άλλων ελληνικών πολιτειών, τους κινητήριους μοχλούς της οικονομικής τους ανάπτυξης, καθώς και τα διδάγματα που μπορούν να αντληθούν από την αρχαιοελληνική δημοκρατία για τη σημερινή πολιτική ζωή. Σαν γνήσιος κοινωνικός επιστήμονας, ο Όμπερ αναζητεί τις ρίζες της πολιτισμικής ακμής στην πολιτική και οικονομική βάση των ελληνικών κοινοτήτων, στην πολύπλευρη αλληλεπίδραση κρατικών θεσμών, κοινωνικής ζωής και υλικής ανάπτυξης. Η οργάνωση της πολιτείας, με την ελευθερία και τα συμμετοχικά δικαιώματα των πολιτών, αποτέλεσε το πρόσφορο έδαφος επί του οποίου απλώθηκε σαν λίπασμα η οικονομική ευμάρεια, για να βλαστήσει και να καρποφορήσει το μέγα δέντρο της γνώσης. Με αυτό το ερμηνευτικό κλειδί εξηγεί ο συγγραφέας τη λαμπρή ανοδική πορεία του Ελληνισμού κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή. Τα πάντα ανάγονται στο «πρώτον κινούν» της πολιτικής ελευθερίας και των παρεπομένων της για την οικονομική δραστηριότητα. Καίρια έννοια, από αυτήν την άποψη, είναι η πολιτοκεντρική οργάνωση των αρχαίων κοινοτήτων. Στο κέντρο του δημόσιου βίου βρισκόταν η μερίδα των γηγενών ενηλίκων ανδρών της πόλης, οι οποίοι απολάμβαναν την ιδιότητα του πολίτη και είχαν ορισμένο βαθμό πρόσβασης στα δημόσια αγαθά και στη νομή της εξουσίας. Τα μέλη των κλασικών ελληνικών πολιτειών δεν είναι υπήκοοι κάποιου ισόθεου ηγεμόνα, όπως οι κάτοικοι των βασιλείων της Ανατολής, αλλά πολίτες, μέτοχοι δηλαδή της πόλεως, με δικαιώματα στη διαχείριση των κοινών και ισότητα έναντι των νόμων. Δεν τρώνε τα αποφάγια που πετάει χάμω από το τραπέζι του ο πανίσχυρος αφέντης, αλλά παίρνουν μερίδιο –μικρότερο ή μεγαλύτερο, αλλά πάντως αναγνωρισμένο– από τη μεγάλη πίτα που αχνίζει στο κέντρο της συνεστίασης. Η συμμετοχή των πολιτών στο δημόσιο αγαθό ευνοεί με τη σειρά της τη συνεργασία μεταξύ τους για την υπεράσπιση της κοινότητας και την προώθηση του συλλογικού συμφέροντος. Οι άνθρωποι είμαστε όντα ιδιοτελή (οι Έλληνες, προπάντων, το γνωρίζουμε αυτό καλά). Όμως τα μέλη μιας αυτοδιαχειριζόμενης πολιτείας, που δεν είναι γρανάζια στη μηχανή πλουτισμού του δυνάστη αλλά διά βίου μέτοχοι σε πολιτικό συνεταιρισμό με ποικίλλουσα ανταποδοτικότητα, καταλαβαίνουν πως η ωφέλεια του συνόλου εξυπηρετεί, μακροπρόθεσμα, το ατομικό συμφέρον του καθενός. Όσο για τη μειονότητα των κατοίκων που δεν υπολογίζουν τη μακροπρόθεσμη απόδοση και θα προέκριναν το άμεσο προσωπικό κέρδος σε βάρος του συνόλου, η στενή παρακολούθηση και ο έλεγχος των πολλών τούς επαναφέρει στην τάξη. Η συμμετοχική οργάνωση και το πνεύμα συνεργασίας έχουν ως αποτέλεσμα τη θέσπιση αστικών δικαιωμάτων και μηχανισμών κρατικής πρόνοιας που προσφέρουν δίχτυ ασφαλείας, μια αίσθηση ελάχιστης κοινής προστασίας για τα βιοτικά εγχειρήματα των πολιτών. Ακολούθως, χάρη στους παραπάνω ευνοϊκούς παράγοντες, δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για επένδυση στο ανθρώπινο κεφάλαιο. Οι πολίτες αισθάνονται αρκετά ασφαλείς και έχουν κίνητρα για φιλόδοξες πρωτοβουλίες ή επιχειρηματικά σχέδια, για να επιδοθούν στην απόκτηση γνώσης και στην καλλιέργεια των δεξιοτήτων τους. Εκτός από τη σύμπραξη για το κοινό καλό, αναπτύσσεται μεταξύ τους και ο ανταγωνισμός, η άμιλλα για διάκριση – πάγιο στοιχείο της ελληνικής ιδιοσυγκρασίας και αυτό, το οποίο ενέπνευσε ατελείωτους αγώνες, από το θέατρο του Διονύσου και τους ρήτορες της Εκκλησίας του Δήμου μέχρι τα στεφάνια της Ολυμπίας. Έτσι γεννιούνται οι καινοτομίες σε κάθε πεδίο, από τους πολιτικούς θεσμούς έως την επιστήμη και την τεχνολογία. Η καινοτομία είναι φυσικά ο κύριος μοχλός για την οικονομική ανάπτυξη και την κερδοφορία, που παρέχουν την υλική βάση για την άνθηση του υψηλού πολιτισμού. Ούτε ο Παρθενώνας ούτε ο Οιδίπους Τύραννος ούτε ο Τίμαιος θα μπορούσαν να δημιουργηθούν δίχως γερά θεμέλια στο σκυρόδεμα του πλούτου. Αυτό είναι, σε αδρές γραμμές, το αφήγημα που προτείνει ο συγγραφέας για την ακμή του κλασικού Ελληνισμού. Είναι θεωρία άρτια και συνεπής, εμβαπτισμένη φυσικά στις θεμελιακές αισιόδοξες αρχές του Διαφωτισμού – αυτού του νέου Διαφωτισμού που πρεσβεύουν οι φιλελεύθερες κοινωνικές επιστήμες του καιρού μας. Η πολιτική ελευθερία, η ισότητα, η κοινωνία των πολιτών κάνουν καλό στην οικονομία, και η οικονομία είναι το θεμέλιο του ευ ζην. Τα ρομαντικά πνεύματα, οι αναγνώστες του Καρλάιλ ή του Χάρολντ Μπλουμ, ίσως θα αισθανθούμε κάπου-κάπου ότι η αδιάλειπτη αναγωγή στα πολιτικοκοινωνικά και οικονομικά αίτια κινδυνεύει να καταντήσει την Ιστορία υπερβολικά μηχανιστική. Είναι η ποιητική ιδιοφυία απλώς απόρροια της ανοιχτής κοινωνικής δομής ενός πολιτοκεντρικού κράτους, αναγνώσιμη με όρους επένδυσης στο ανθρώπινο κεφάλαιο; Μπορεί να εξηγηθεί η κύλικα του Εξηκία, οι Βάκχες ή το βιβλίο του Ηράκλειτου με βάση κοινωνικές δυνάμεις και συλλογικότητες; Ακόμη περισσότερο, γιατί δεν δημιουργούνται πια έργα τέτοιας πνοής στον δικό μας, τον τόσο ελεύθερο και πλούσιο σύγχρονο κόσμο; Είναι όμως αναντίρρητο πως ο Όμπερ υπερασπίζεται την αφήγησή του με ευγλωττία, πειθώ, και με την επικουρία του οπλοστασίου της σύγχρονης επιστημονικής σκέψης, από τη στατιστική ανάλυση έως τη θεωρία παιγνίων. Έχει δε το πρόσθετο ηθικό πλεονέκτημα του καλού σκοπού. Σε καιρούς όπου η κυριαρχία των αγορών απειλεί να συντρίψει θεσμούς αυτοδιοίκησης και ανθρώπινες αξίες, είναι χρήσιμο να ακούγεται το μήνυμα ότι περισσότερη ισότητα και μεγαλύτερη πρόσβαση των πολιτών στα κυβερνητικά σχέδια ωφελούν την αγορά και φέρνουν περισσότερο χρήμα. 2. Καθένας και μια πόλη Για να καταλάβει κανείς την ιδιοσυστασία της κλασικής Ελλάδας, σημειώνει ο Όμπερ, πρέπει να στοχαστεί την ιδιόμορφη πολιτική διάρθρωσή της. Από τον όγδοο έως τον τέταρτο αιώνα π.Χ. ο Ελληνισμός δεν γνώριζε καμία κεντρική, συγκεντρωτική και ενοποιητική υπερεξουσία. Ο ελληνικός κόσμος της εποχής ήταν χωρισμένος σε πολλές ανεξάρτητες πόλεις, σκορπισμένες σαν τις ψηφίδες πολύχρωμου μωσαϊκού. Καθεμία από αυτές τις πόλεις συνιστά ξεχωριστή κρατική οντότητα, με δικούς της θεσμούς, κυβερνητικούς αξιωματούχους και πολιτική δομή, με δική της πολιτισμική ταυτότητα και οικονομική ζωή. Είναι κανονικό και πλήρες κράτος, όπου το κοινωνικό σύμπαν συμπυκνώνεται μέσα σ’ ένα καρυδότσουφλο – ένα πολιτικό Άλεφ που κλείνει στις λιλιπούτειες διαστάσεις του το σύνολο της ανθρώπινης εμπειρίας. Ή ίσως, θα έλεγε κανείς, μια πατρίδα στο μέτρο του ανθρώπου. Ξέρουμε σήμερα 1.035 ελληνικές πόλεις που έζησαν κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή. Ο Αριστοτέλης και οι μαθητές του μελέτησαν 158 από αυτές για να καταρτίσουν τη συλλογή των Πολιτειών, την εκτεταμένη εμπειρική βάση δεδομένων στην οποία στηρίχθηκαν τα Πολιτικά του φιλοσόφου. Η αρχαία πόλις περιλάμβανε συνήθως το αστικό κέντρο, με τα δημόσια κτίρια, την αγορά και τις κατοικημένες γειτονιές, που περιβάλλονταν κατά κανόνα από οχυρωματικά τείχη. Γύρω από αυτόν τον πυρήνα εξακτινώνονταν οι αγροτικές περιοχές, με καλλιεργήσιμα χωράφια, αγροικίες και χωριά. Το μέγεθος των πόλεων ποίκιλλε ευρύτατα, όπως και η περιωπή και η φήμη τους. Οι πιο μεγάλες απλώνονταν σε ένα ή δυο γεωγραφικά διαμερίσματα του ελληνικού χώρου: το αθηναϊκό κράτος, ας πούμε, καταλάμβανε όλη την Αττική και ορισμένα νησιά του Σαρωνικού, η Σπάρτη κυριαρχούσε στη Λακωνία και στη Μεσσηνία. Τέτοιες «υπερπόλεις», καθώς τις ονομάζει ο Όμπερ, έφταναν περίπου την έκταση ενός σημερινού κρατιδίου σαν το Λιχτενστάιν ή το Λουξεμβούργο, και ο πληθυσμός τους ανερχόταν σε μερικές εκατοντάδες χιλιάδες κατοίκων. Οι πιο μικρές πόλεις, από την άλλη πλευρά, δεν ξεπερνούσαν σε έκταση τη μέση συνοικία μιας σημερινής μεγαλούπολης, και φιλοξενούσαν μόλις δυο-τρεις χιλιάδες ανθρώπους. Όλες όμως ήταν θεωρητικά ισότιμες πολιτείες, καθεμία με δική της διπλωματία και στρατό, και σχετίζονταν μεταξύ τους σε επίπεδο οικονομικό, αμυντικό και πολιτιστικό σαν ίσος προς ίσο – έστω και αν μερικές ήταν πιο «ίσες» από τις άλλες. Οι πιο πολλές ελληνικές κοινότητες ιδρύονταν σε τοποθεσίες κοντά στην ακτογραμμή. Ακόμη και όταν βρίσκονταν στην ενδοχώρα, σπανίως απείχαν από τη θάλασσα παραπάνω από πενήντα χιλιόμετρα. Σε έναν τόπο όλο βουνά, με δύστροπη γεωφυσική κατατομή και δίχως μεγάλα ποτάμια να τον διασχίζουν απ’ άκρη σ’ άκρη (όπως αλλού ο Νείλος ή ο Ευφράτης), η πρόσβαση στους θαλασσινούς δρόμους είναι η μοναδική λύση για εύκολες ανταλλαγές αγαθών και εμπορική ανάπτυξη. Η κυρίως κοιτίδα των πόλεων ήταν ο παραδοσιακός, φυσικός χώρος του Ελληνισμού, η ελληνική χερσόνησος, το Αιγαίο και τα παράλια της Μικράς Ασίας, συμπληρωμένος από τις ανθηρές αποικίες της Κάτω Ιταλίας και της Σικελίας στη Δύση. Μέσω του αποικισμού, όμως, οι ταξιδιάρηδες Έλληνες απλώθηκαν επίσης προς ανατολάς γύρω από τον Εύξεινο Πόντο και προς δυσμάς μέχρι τα παράλια της Νότιας Γαλλίας και της Ιβηρίας. Μεγάλη Ελλάδα, είχε πει ο Μπόρχες, είναι σήμερα ίσως όλος ο κόσμος. Έν τινι μέτρω, αυτό ίσχυε από την αρχαιότητα, ήδη πριν από τον Μεγαλέξανδρο. Στα περίχωρα της Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας, οι ελληνικές πολιτείες συγκεντρώνονται σαν μυρμήγκια γύρω από τον βάλτο – κατά την παρομοίωση του πλατωνικού Φαίδωνα (109b), την οποία υιοθετεί ο συγγραφέας σε μία από τις σπάνιες ποιητικές στιγμές του άλλως θετικιστικού βιβλίου του. Οι δεσμοί που ενώνουν και ενοποιούν τις διάσπαρτες αυτές κοινότητες είναι καθαρά πνευματικοί, όχι γεννήματα εξουσίας και ισχύος. Τις συνδέει η βαθύτερη αίσθηση της ελληνικότητας που βασίζεται σε τρεις πυλώνες: στην κοινή ελληνική γλώσσα· στην καθιερωμένη θρησκεία με τους Ολύμπιους θεούς και τα λίγο-πολύ ομοιογενή τελετουργικά· και βέβαια στον κοινόχρηστο πολιτισμικό θησαυρό, ο οποίος αγκαλιάζει όλες τις πλευρές του ευ ζην, από τις απαγγελίες των ραψωδών μέχρι τους αθλητικούς αγώνες κάτω από τον ήλιο, από την αρχιτεκτονική των κιόνων έως τη γαστρονομία του οίνου και του ελαιόλαδου. Όμως τέτοιοι συνεκτικοί αρμοί δεν συστηματοποιήθηκαν ποτέ σε ενιαίο θεολογικό ή ιδεολογικό αφήγημα, τέτοιο που να αποτελέσει την απαρασάλευτη πνευματική ραχοκοκαλιά του ελληνικού κόσμου. Ναι, οι Έλληνες μεγάλωναν με τα ομηρικά έπη και τις ομιλίες των ρητόρων, αλλά δεν είχαν τίποτε αντίστοιχο με την Ιερά Πεντάτευχο, την Αβέστα ή το Κοράνι. Πέρα από αυτούς τους άυλους τένοντες της φυλής, δεν υπήρχε κεντρική συγκεντρωτική εξουσία για να αλυσοδέσει τις πολυάριθμες πολιτείες σε εκτεταμένη και συνεκτική αυτοκρατορία. Διάφορες δυνάμεις του ελληνικού χώρου –η Αθήνα, η Σπάρτη, η Θήβα– επιχείρησαν κατά καιρούς να συνασπίσουν υπό την ηγεσία τους μικρότερες ή μεγαλύτερες ομάδες πόλεων, σχηματίζοντας ηγεμονίες ευρύτερης εμβέλειας. Όμως τέτοια εγχειρήματα δεν άντεχαν στον χρόνο παραπάνω από λίγες δεκαετίες· και μόνο μία από τις ηγεμονικές υπερπόλεις, η Αθήνα της χρυσής εποχής του πέμπτου αιώνα, κατόρθωσε να θέσει υπό τον έλεγχό της μια σχετικά υπολογίσιμη εδαφική έκταση γύρω από το Αιγαίο. Οι νεότεροι ιστορικοί χρησιμοποιούν καμιά φορά τον όρο «αυτοκρατορία» για την κυριαρχία της κλασικής Αθήνας ή τις άλλες ηγεμονευόμενες κοινοπολιτείες του ελληνικού κόσμου. Ο Ξέρξης, ο Οκταβιανός Αύγουστος και ο τσάρος θα μειδιούσαν αν τους άκουγαν. Η πολυδιάσπαση των πόλεων και η απουσία ισχυρής κεντρικής αρχής συνιστούν το παράδοξο της αρχαίας Ελλάδας, το μεγάλο αίνιγμα που θέτουν οι πολιτείες της στον ταξιδιώτη του χρόνου. Η εμπειρία του κλασικού Ελληνισμού ανατρέπει τη θεωρία του Τόμας Χομπς για την αναγκαιότητα της κραταιάς συγκεντρωτικής εξουσίας (του «κράτους Λεβιάθαν») προκειμένου να καταλυθεί η βαρβαρότητα και να επικρατήσει ο πολιτισμός. Μέσα στο κατακερματισμένο πολιτικό τοπίο του Ελληνισμού οι επιμέρους πόλεις βρίσκονταν σε αδιάλειπτο ανταγωνισμό μεταξύ τους για λόγους εδαφικούς, εμπορικούς ή οικονομικούς. Πολύ συχνά, ως αποτέλεσμα του ανταγωνισμού, ξεσπούσαν ένοπλες συγκρούσεις. Ένα από τα κύρια συστατικά της κοινής πολιτισμικής ταυτότητας των αρχαίων Ελλήνων είναι ο πόλεμος – πόλεμος συνεχής και αδιάπτωτος ανάμεσα σε όλες τις πόλεις, πόλεμος όλων εναντίον όλων, όπως θα τον περιγράψει, σαν φαινόμενο κοσμικών διαστάσεων, ο Πλάτων (Νόμοι 625e). Ενίοτε ο πόλεμος είχε δεινές επιπτώσεις: οι ηττημένες πολιτείες κινδύνευαν να στερηθούν πόρους πολύτιμους για την επιβίωσή τους, να απορροφηθούν από τον εχθρό και να χάσουν την αυτόνομη υπόστασή τους, ακόμη και να αφανιστούν. Δεν είναι λίγες οι φορές όπου οι νικητές κατέσφαξαν τον ανδρικό πληθυσμό της νικημένης πόλης και πούλησαν τα γυναικόπαιδα για δούλους. Είναι και αυτό, δυστυχώς, ένα από τα στοιχεία που κληροδότησαν οι αρχαίοι σε εμάς τους μεταγενέστερους – αν και η δική μας εποχή το ανέπτυξε με πρωτοφανή αποτελεσματικότητα και το τελειοποίησε κατεξοχήν. Ο Χομπς είχε οραματιστεί πως σε έναν κόσμο χωρίς ισχυρή συγκεντρωτική εξουσία ο άνθρωπος θα γινόταν λύκος για τον συνάνθρωπό του. Ο αρχαίος ελληνικός κόσμος μοιάζει εν πρώτοις να επιβεβαιώνει αυτόν τον δυστοπικό εφιάλτη. Οι αρχαίοι Έλληνες όντως αλληλοτρώγονταν σαν λύκοι για μεγάλο μέρος της ιστορίας τους. Ο λύκος, άλλωστε, ήταν η συνήθης μεταφορά την οποία χρησιμοποιούσαν ο Δημοσθένης και άλλοι ρήτορες για τους εξωτερικούς εχθρούς που απειλούν το ποίμνιο του δήμου. Εντούτοις (ιδού το παράδοξο) όχι μόνο δεν εξαλείφθηκε ο Ελληνισμός, όχι μόνο έμενε πάντοτε μαγιά μετά από κάθε αμοιβαίο φάγωμα, αλλά οι ανταγωνιστικές πολιτείες αυγάτισαν, αύξησαν τον πληθυσμό τους και κατέκτησαν πλούτο και ακμή απαράμιλλη, παραπάνω από ό,τι κατορθώθηκε σε οποιαδήποτε άλλη περίοδο της προνεωτερικής ιστορίας. Και τούτο διότι, εκτός από τις διενέξεις και τις συγκρούσεις, υπήρχε εξίσου έντονη συνεργασία ανάμεσα στις ελληνικές πόλεις: ένα πυκνό πλέγμα αμφίπλευρων συναλλαγών διά του οποίου αγαθά και ταλέντα, ιδέες και πληροφορίες κυκλοφορούσαν αδιάκοπα, σαν τη σαΐτα του αργαλειού ανάμεσα στα νήματα, δημιουργώντας το πολύτιμο υφαντό της ευημερίας. Στο πλαίσιο της συνεργασίας αναπτύχθηκε από νωρίς η εξειδίκευση της παραγωγής. Κάθε επιμέρους κοινότητα εκμεταλλευόταν στο έπακρο τους επιχώριους πόρους της, τελειοποιούσε τα τοπικά της προϊόντα και βασιζόταν στις εξαγωγές για να καλύπτει τις ανάγκες της και να αυξάνει τα έσοδα. Η Σικελία και οι πολιτείες του Εύξεινου Πόντου, χάρη στις εύφορες πεδιάδες της γόνιμης ενδοχώρας τους, παρήγαν άφθονες ποσότητες σιτηρών, με τις οποίες τρεφόταν μεγάλο μέρος του ελληνικού κόσμου. Η Αθήνα, προικισμένη ανέκαθεν με τη φτωχή αττική γη, εξήγε πρώτης ποιότητας ελαιόλαδο, αριστουργηματικά κεραμικά και ανεπτυγμένη τεχνογνωσία. Το περίπλοκο δίκτυο εμπορικών ανταλλαγών και ισοζυγίων σάρωνε τη Μεσόγειο και τον Πόντο, ακολουθώντας τα διασταυρούμενα δρομολόγια των καραβιών που μετέφεραν τα εμπορεύματα. Και εγένετο πλούτος. Ο Όμπερ αφιερώνει αρκετές σελίδες για να αποδείξει, με κάθε διαθέσιμο μεθοδολογικό εργαλείο, ότι η κλασική Ελλάδα ήταν πλούσια. Επιστρατεύει στατιστικούς πίνακες και μαθηματικά μοντέλα, ίσως σε υπέρμετρο βαθμό, αν αναλογιστεί κανείς ότι αυτά εφαρμόζονται σε στοιχεία που δεν έχουν συλλεγεί με τις σύγχρονες αντικειμενικές μεθόδους αλλά αποτελούν περισώσματα του χρόνου και της τύχης: τα ευρισκόμενα κατάλοιπα κειμένων και αρχαιολογικών τεκμηρίων είναι αναλογικά πενιχρά σε σχέση με τη συνολική παραγωγή του αρχαίου κόσμου, και άρα η στατιστική τους αξία μπορεί να αμφισβητηθεί. Εν πάση περιπτώσει, το πιο σπουδαίο πόρισμα που αναδεικνύεται δεν αφορά την ποσότητα του πλούτου της αρχαίας Ελλάδας αλλά μάλλον την κατανομή του. Εντέλει, δεν έχει τόση σημασία αν ο κόσμος των Ελλήνων μπορεί να παραβληθεί, όσον αφορά τη συσσώρευση κεφαλαίων, με τις πολύχρυσες Σάρδεις του Κροίσου, τις αποθήκες του φαραώ κατά την εποχή των παχιών αγελάδων ή τα θησαυροφυλάκια της Περσέπολης. Το βασικό είναι ότι στις ελληνικές κοινωνίες, χάρη στους πολιτοκεντρικούς θεσμούς και τη συμμετοχική διαχείριση, ο όποιος πλούτος διανεμόταν δικαιότερα, έφτανε στα χέρια περισσότερων ανθρώπων και εξασφάλιζε ανώτερο βιοτικό επίπεδο για ευρείες ομάδες του πληθυσμού. Με άλλα λόγια, η εντυπωσιακή καινοτομία του κλασικού Ελληνισμού –εκείνη που τον καθιστά πάλι προφήτη και πρόδρομο της εποχής μας– είναι η δημιουργία της εύρωστης μεσαίας τάξης. Μεγάλο τμήμα των κατοίκων του ελληνόφωνου χώρου απολάμβαναν ζωή πολύ πιο πάνω από τα όρια της απλής επιβίωσης, με αξιόλογα πλεονασματικά αποθέματα και δυνατότητες κατανάλωσης. Αυτό το φαινόμενο διαφοροποιεί κατεξοχήν την αρχαία Ελλάδα από τις άλλες πλουτοκρατικές κοινωνίες της προνεωτερικής εποχής, όπως οι αυτοκρατορίες της Εγγύς Ανατολής ή αργότερα της Ρώμης. Ο ελληνικός πλούτος δεν ήταν αποκλειστικό κτήμα μιας ζάπλουτης ελίτ με αμύθητη πολυτέλεια, την ώρα που πελώριες μάζες ανθρώπων ζούσαν μέσα στη φτώχεια. Οι αρχαίοι Έλληνες ακολούθησαν και εδώ τη μέση οδό: ανέπτυξαν μια πολυπληθή, δυναμική και εξειδικευμένη επαγγελματική τάξη μετρημένου πλούτου και την κατέστησαν ραχοκοκαλιά της οικονομικής ανάπτυξης και ευημερίας. Τα ιστορικά στοιχεία επιβεβαιώνουν αυτήν την εικόνα. Στις ανασκαφές των πόλεων και των οικισμών της εποχής δεν διακρίνονται οξείες αντιθέσεις και αγεφύρωτα χάσματα όσον αφορά το μέγεθος και την πολυτέλεια των κατοικιών. Δεν ανευρίσκουμε μεγαλοπρεπή μέγαρα περικυκλωμένα από φαβέλες με καλύβια. Κυριαρχεί το μέσο μέγεθος σπιτιού, ενώ η απόκλιση μεταξύ των μεγαλύτερων και των μικρότερων ενδιαιτημάτων δεν είναι υπερβολική. Περαιτέρω, στην Αθήνα του πέμπτου και τέταρτου αιώνα ήταν ελάχιστες οι οικογένειες των μεγαλοκτηματιών που κατείχαν πλατιές εκτάσεις γης. Στην αττική ύπαιθρο κυριαρχούσαν οι πολλοί μικροϊδιοκτήτες, οι οποίοι ζούσαν από την παραγωγή των μετρημένων κλήρων τους, καλλιεργώντας τους με πείσμα και περηφάνια. Υπολογίζεται ότι το 65% της αττικής γης ανήκε στο 70% του αθηναϊκού πληθυσμού. Την ίδια εποχή, οι εργάτες και οι κρατικοί υπάλληλοι της Αθήνας κέρδιζαν αξιοπρεπή ημερομίσθια, διπλάσια ή τριπλάσια από το ποσό που χρειαζόταν μια οικογένεια για να τραφεί και να ζεσταθεί τον χειμώνα. Σύμφωνα με τον θρύλο που παραδίδει ο Ηρόδοτος (1.30), ο Σόλων, όταν επισκέφθηκε τον βασιλιά Κροίσο, έπλεξε το εγκώμιο ενός συνηθισμένου Αθηναίου με το όνομα Τέλλος, προβάλλοντάς τον ως υπόδειγμα ευτυχισμένου βίου. Ο Τέλλος μπορεί να θεωρηθεί αντιπροσωπευτικό δείγμα του μέσου Αθηναίου, ή εν γένει του Έλληνα πολίτη της μεσαίας τάξης κατά την κλασική εποχή. Εκεί έγκειται και το ειρωνικό πείραγμα του σοφού Σόλωνα σε βάρος του αλαζονικού Λυδού: είναι σαν να έλεγε κανείς σε έναν μεγιστάνα σεΐχη των πετρελαίων πως «ο ευτυχέστερος άνθρωπος που γνωρίζω είναι ο κύριος Πέτρος από τα Πατήσια». Εκτός από τους άλλους παράγοντες καλοτυχίας και ευδαιμονίας (καλά παιδιά και εγγόνια, ευημερία της πόλης, ένδοξος θάνατος υπέρ πατρίδος), ο ευλογημένος Τέλλος χάρηκε άνετη ζωή με ευμάρεια αγαθών, τουλάχιστον για τα ελληνικά μέτρα. Το παράδειγμά του υποδηλώνει πως ο μέσος κάτοικος των ελληνικών πόλεων εκείνου του καιρού ήταν οικονομικά καλοστεκούμενος και απολάμβανε επαρκή υλικά αγαθά. 3. Ιστορία δύο πόλεων Οι πολιτείες της κλασικής Ελλάδας παρουσίαζαν σημαντικές διαφορές και ως προς το πολίτευμά τους. Σύμφωνα με την πάγια τυπολογία πολιτειακών συστημάτων, η οποία πρωτοεμφανίζεται στον Ηρόδοτο και συνέχει κατόπιν την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, η εξουσία της κοινότητας είναι δυνατόν να ανήκει σε ένα μόνο πρόσωπο (μοναρχικό καθεστώς, το οποίο στην κλασική Ελλάδα παίρνει κατά κανόνα τη μορφή της τυραννίδας) ή σε ολιγάριθμη ομάδα διακεκριμένων ανδρών (αριστοκρατία ή ολιγαρχία) ή, τέλος, στο σύνολο των ενηλίκων πολιτών, στον δήμο (εξ ου η δημοκρατία). Από την ανάδυσή τους τον όγδοο αιώνα μέχρι την αυγή της ελληνιστικής εποχής, οι ελληνικές πόλεις κυβερνήθηκαν με έναν ή περισσότερους από τους παραπάνω τρόπους, και αρκετές τους δοκίμασαν όλους. Στο δεύτερο μισό του πέμπτου αιώνα οι Αθηναίοι εισήγαγαν την πιο προοδευτική και ανοιχτή μορφή δημοκρατίας που γνώρισε ο κόσμος πριν από τον κοινοβουλευτισμό των νεωτερικών χρόνων, με τη μεγαλύτερη διάχυση πολιτικών αρμοδιοτήτων εντός του σώματος των πολιτών. Χάρη στην ηγεμονική κυριαρχία της κλασικής Αθήνας, αυτή η μορφή πολιτεύματος επικράτησε σε μεγάλο μέρος του κυρίως ελληνικού χώρου, αν και ποτέ δεν εκτόπισε ολότελα τα άλλα καθεστώτα ή τις ποικίλες διασταυρώσεις και μετριασμένες εκδοχές τους. Η Αθήνα δεν μπορεί να θεωρηθεί αντιπροσωπευτικό πρότυπο πολιτειολογικής εξέλιξης, ούτε είναι δυνατόν να περιγραφεί συλλήβδην η ιστορία του κλασικού ελληνικού κόσμου σαν τελεολογική πορεία προς τη δημοκρατία. Σε πολλές πόλεις σημειώθηκαν επανειλημμένα παλινδρομήσεις και επαναφορές στην ολιγαρχία ή σε τυραννικά καθεστώτα. Η δημοκρατία, ιδίως η ριζοσπαστική μορφή της εποχής του Περικλή και των επιγόνων του, δεν πρέπει να εκληφθεί ως κάτι αυτονόητο που θα προέκυπτε αναπότρεπτα από την ιστορική νομοτέλεια. Οι πιο επιφανείς στοχαστές του αρχαίου κόσμου δεν παραδέχονταν καν πως είναι η άριστη μορφή πολιτεύματος. Σε μιαν εναλλακτική πολιτική ιστορία, η δημοκρατία θα μπορούσε να έχει παραμείνει θεωρητική ουτοπία, σχεδιασμένη μόνο στα χαρτιά με εντέλεια και ψυχρότητα, σαν την Καλλίπολη της πλατωνικής Πολιτείας. Η ισότητα των πολιτών, η ελευθερία και η ανοιχτή πρόσβαση στους θεσμούς, όλα όσα συνοψίστηκαν παραπάνω με τον όρο «πολιτοκεντρισμός», αναδεικνύονταν φυσικά κατεξοχήν στα δημοκρατικά πολιτεύματα. Καθώς όμως παρατηρεί ο Όμπερ σε μία από τις πιο εμπνευσμένες στιγμές της μελέτης του, τα ίδια φαινόμενα χαρακτήριζαν σε σημαντικό βαθμό και τις άλλες πολιτειακές μορφές, τις ολιγαρχίες ή ακόμη και τις τυραννίδες. Απολυταρχική δεσποτεία δεν επικράτησε στην αρχαϊκή και κλασική Ελλάδα. Ο πολιτοκεντρισμός ήταν σύμφυτος με τη συγκρότηση της αρχαιοελληνικής πόλης και ποτέ δεν εκλείπει ολότελα από την οργάνωση και τη λειτουργία της. Λίγοι τύραννοι –αναλογικά, ελάχιστες εξαιρέσεις μέσα στη συνολική ιστορία του αρχαίου Ελληνισμού– αποδείχθηκαν αιμοδιψείς και αρπακτικοί δυνάστες, και η εξουσία τους ήταν βάναυση και σύντομη. Οι περισσότεροι, όσοι μακροημέρευσαν και άφησαν λίγο-πολύ καλή υστεροφημία, πάσχιζαν να συντηρούν τουλάχιστον την εντύπωση ότι κυβερνούν σύμφωνα με τον νόμο. Ο Πεισίστρατος, όταν κλήθηκε να απολογηθεί στο λαϊκό δικαστήριο για κάποιο αδίκημα, εμφανίστηκε σαν απλός ιδιώτης, δίχως ένοπλη φρουρά και διακριτικά εξουσίας. Αρκετοί τύραννοι μεταβίβαζαν δημόσια αξιώματα σε άλλα επιφανή μέλη της πόλης, για να εξασφαλίσουν ευρύτερη αποδοχή του καθεστώτος τους. Δεν χωράει αμφιβολία πως, αν μας έριχναν με το ζόρι μέσα στη μηχανή του χρόνου, έκλειναν από πάνω μας το φινιστρίνι και την έβαζαν σε λειτουργία, θα προτιμούσαμε να μας εκβράσει η συσκευή στις Συρακούσες του Ιέρωνα, στη Σάμο του Πολυκράτη ή στην Κόρινθο του Περίανδρου, παρά στην αυτοκρατορία του Τιγλάθ-Πιλασάρ Γ΄, στα αμμώδη φέουδα της Χατσεψούτ ή μέσα στις στρατιές του Μούρσιλι Β΄. Λιμάνι αρχαίας πόλης, με φάρο και πλοίο που προσαράζει. Ρωμαϊκό ψηφιδωτό, δεύτερος ή τρίτος αιώνας μ.Χ. Ρώμη, Μουσεία Καπιτωλίου. Στις πολιτείες με ολιγαρχικό σύστημα διακυβέρνησης η κατανομή της εξουσίας ήταν οπωσδήποτε πλατύτερη σε σχέση με τις τυραννίδες, και η συμμετοχή των πολιτών πιο έντονη. Στην αριστοκρατική Σπάρτη, για παράδειγμα, το πρότυπο για τους απανταχού ολιγαρχικούς του αρχαίου κόσμου, μόνο η περιορισμένη ελίτ των γνήσιων Σπαρτιατών κατείχε πολιτικά δικαιώματα και μερίδιο στη διαχείριση του κράτους. Η τάξη αυτή συντηρούσε την προνομιακή θέση της χάρη στη στρατοκρατική επιβολή της εξουσίας της επί μεγάλου πλήθους δουλοπαροίκων, των γνωστών ειλώτων. Ήταν μάλιστα θεσμοθετημένο να καταφεύγουν οι Σπαρτιάτες τακτικά σε οργανωμένες εκδηλώσεις τρομοκρατικής βίας κατά των ειλώτων, για να τους κρατούν σε κατάσταση φοβισμένης υποταγής. Τέτοια φαινόμενα θυμίζουν κρατικά μορφώματα οργουελιανού τύπου και προξενούν μιαν αίσθηση δυσανεξίας στον σημερινό ανοιχτόμυαλο μελετητή. Παρ’ όλα αυτά, τα μέλη της μικρής κάστας των πατροπαράδοτων σπαρτιατικών οικογενειών απολάμβαναν θαυμαστή ισότητα μεταξύ τους σε θεσμικό επίπεδο. Δεν θα άντεχε ίσως ο καθένας μας να μεγαλώσει στην αρχαία Σπάρτη. Όσοι όμως ανατράφηκαν εκεί και έζησαν ως μέλη της εκλεκτής ομάδας των Σπαρτιατών πολιτών, αισθάνονταν και φέρονταν σαν να είχαν τραβήξει τον πρώτο λαχνό στη μεγάλη λοταρία του βίου. Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου ο συγγραφέας επικεντρώνεται σε τρεις μείζονες πόλεις του κλασικού Ελληνισμού –Αθήνα, Σπάρτη και Συρακούσες– και εξετάζει πώς διαπλέκεται η εξέλιξη των θεσμών τους και οι πολιτειακές τους περιπέτειες με την οικονομική ανάπτυξη και εν γένει την ακτινοβολία τους στον ελληνικό κόσμο. Το τμήμα αυτό του έργου δεν θα είναι εύκολο για τον μέσο αναγνώστη που δεν είναι ειδικός στην αρχαιογνωσία. Η επισκόπηση των ιστορικών γεγονότων είναι συνοπτική και ώρες-ώρες ξηρή: ο συγγραφέας την προσπερνάει γρήγορα, σαν τα λόγια του εκφωνητή σε κινηματογραφικά επίκαιρα, ώστε να αφιερωθεί κατεξοχήν στη μελέτη της διαπάλης των κοινωνικών δυνάμεων. Με όλη την αναλυτική του οξύνοια, ο Όμπερ δεν έχει το χάρισμα του αφηγητή. Ανήκει άλλωστε, από άποψη παιδείας και πνευματικών καταβολών, σε μια σχολή κοινωνικών επιστημόνων που δυσπιστούν προς την αφηγηματική ιστοριογραφία. Ο αναγνώστης είναι προτιμότερο να διαβάσει πρωτύτερα μια καλή, ορθόδοξη ιστορία του αρχαίου ελληνικού κόσμου,[4] και να προσέλθει προετοιμασμένος και εφοδιασμένος με γνώση προσώπων και γεγονότων – όπως θα πήγαινε στο μεταπτυχιακό σεμινάριο του Όμπερ, αν είχε την τύχη να τον παρακολουθήσει στο πανεπιστήμιο. Η Σπάρτη έχει να επιδείξει το μακροβιότερο και σταθερότερο πολιτειακό μοντέλο στην ιστορία του ελληνικού κόσμου. Όμως η μεγάλη ακμή της δεν διήρκεσε πολύ. Χάρη στο ατσάλινο σύστημα εκπαίδευσης, που οργανώθηκε από την αυγή της αρχαϊκής εποχής και αποδόθηκε στον θρυλικό νομοθέτη Λυκούργο, οι Σπαρτιάτες αφιερώνονταν από την τρυφερότερη ηλικία στη στρατιωτική σκληραγώγηση και στα έργα της μάχης. Το αποτέλεσμα ήταν ένας στρατός οπλιτών ανίκητος στο ανοιχτό πεδίο, η εξοχότερη πολεμική μηχανή που γνώρισε ο αρχαίος κόσμος πριν από τις ρωμαϊκές λεγεώνες. Η στρατοκρατική ισχύς ήταν αναγκαία ώστε η ολιγάριθμη ελίτ των Σπαρτιατών να ελέγχει τα πλήθη των ειλώτων, που ζούσαν στο όριο της επιβίωσης και προορίζονταν να καλλιεργούν τις γαίες της Λακωνίας και της Μεσσηνίας για λογαριασμό των χωροδεσποτών τους. Σε αυτό το δίπολο καταναγκαστικής εξάρτησης και διπλής εξειδίκευσης (πολεμικής για τους αφέντες, γεωργικής για τους δουλοπαροίκους) βασιζόταν η αγροτική οικονομία του κράτους. Η πολεμική υπεροχή ήταν επίσης προϋπόθεση ώστε η Σπάρτη να αναδειχθεί σε ηγεμονική υπερπόλη, θέτοντας υπό τη σκέπη της τις λοιπές πολιτείες της Πελοποννήσου και ευρύτερες περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας. Στο δεύτερο μισό του πέμπτου αιώνα πρόβαλε αναπότρεπτη η σύγκρουση με την αντίπαλη φιλόδοξη υπερδύναμη του ελληνικού χώρου, την ιμπεριαλιστική Αθήνα. Ο μακροχρόνιος πόλεμος που προέκυψε, ο «Πελοποννησιακός» καθώς τον ονομάζουμε σήμερα, έμελλε να τερματίσει τον χρυσό αιώνα του Περικλή. Με όλον τον συντηρητισμό της, η Σπάρτη δεν αποστρεφόταν ολότελα την καινοτομία. Στη διάρκεια του μακρού αγώνα κατά των Αθηναίων, οι Σπαρτιάτες κατάλαβαν τη σημασία του ναυτικού για τον συσχετισμό ισχύος στον ελληνικό κόσμο και για την έκβαση της σύρραξης. Έτσι, κατά την ύστερη φάση του πολέμου η παραδοσιακά οπλιτική και προσανατολισμένη στις χερσαίες επιχειρήσεις Σπάρτη εξόπλισε αξιόμαχο στόλο και τον χρησιμοποίησε αποτελεσματικά εναντίον των Αθηναίων στο Αιγαίο, κερδίζοντας την τελική νίκη. Στην παρακμή της Σπάρτης, κατά τη διάγνωση του συγγραφέα, συντέλεσε η οικονομική ανισότητα. Μολονότι οι πολίτες της διαβιούσαν με επιδεικτική λιτότητα και οι δημόσιες εκδηλώσεις προσαρμόζονταν υποχρεωτικά στο επίπεδο των λιγότερο ευπόρων, η κοινωνία δεν ήταν απρόσβλητη από τη συσσώρευση ιδιωτικού πλούτου. Μέχρι τον τέταρτο αιώνα το μεγαλύτερο μέρος της λακωνικής γης είχε περιέλθει στα χέρια λίγων οικογενειών. Πολλοί Σπαρτιάτες αποδυναμώθηκαν οικονομικά, και όσοι δεν μπορούσαν να καταβάλουν την επιβεβλημένη εκ του νόμου συνεισφορά για τη σίτιση της στρατιωτικής τους μονάδας υποβιβάζονταν και έχαναν την ιδιότητα του πολίτη. Αυτό, μαζί με τις απώλειες ανθρώπινου δυναμικού στους πολέμους, αποδεκάτισε την τάξη των μάχιμων Σπαρτιατών. Εντέλει η Σπάρτη κατέληξε απλώς μια μικρή τοπική δύναμη. Η φήμη της παρέμεινε αλώβητη μέχρι το τέλος του αρχαίου κόσμου και παραπέρα. Όσον αφορά την πραγματική ισχύ της, όμως, οι επίλοιποι Έλληνες, από τον Μεγαλέξανδρο και μετά, δεν είχαν άδικο να ανακράζουν «Για Λακεδαιμονίους να μιλούμε τώρα!», όπως τους φαντάστηκε ο Καβάφης. Η Αθήνα, από την άλλη πλευρά, αντιμετώπισε την πιο σοβαρή κρίση οικονομικής ανισότητας στις αρχές του έκτου αιώνα. Με τη συγκέντρωση μεγάλων κτημάτων στην κατοχή λίγων και τη διεύρυνση του χάσματος μεταξύ πλουσίων και φτωχών, πολλοί οικονομικά ασθενέστεροι πολίτες καταχρεώθηκαν και κατάντησαν δούλοι των δανειστών τους. Η συνακόλουθη εκρηκτική κατάσταση, που λίγο έλειψε να οδηγήσει σε εμφύλιο σπαραγμό, εκτονώθηκε χάρη στις νομοθετικές μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα, με τις οποίες παραγράφηκαν τα χρέη, δόθηκε καθολική ψήφος στους πολίτες στη συνέλευση του δήμου, και θεσπίστηκαν επίσης άλλα ευνοϊκά μέτρα για τις κατώτερες τάξεις. Για τα επόμενα εκατόν πενήντα χρόνια, η ιστορία του αθηναϊκού πολιτεύματος συνίσταται σε αλλεπάλληλες και βαθμηδόν προοδευτικότερες αναμορφωτικές πρωτοβουλίες, που επέτρεπαν όλο και μεγαλύτερη πρόσβαση των απλών ανθρώπων στη διαχείριση της εξουσίας. Η ριζοσπαστικότερη μορφή δημοκρατίας, η οποία αναδύθηκε υπό τον σχεδιασμό του Εφιάλτη και του Περικλή, στήριξε την ηγεμονία της Αθήνας έως το άδοξο τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου. Ποτέ άλλοτε στον αρχαίο κόσμο δεν είχαν την ευκαιρία οι κοινοί πολίτες να συμμετάσχουν τόσο ενεργά στη διακυβέρνηση μιας υπερπόλης με εκτεταμένη διακρατική εξουσία. Στη Βουλή των πεντακοσίων, το βασικό νομοθετικό και εκτελεστικό όργανο του κράτους, μπορούσαν να εκλεγούν με κλήρο όλοι οι Αθηναίοι πολίτες άνω των τριάντα ετών. Καθώς δεν επιτρεπόταν να υπηρετήσει κανείς ως βουλευτής για πάνω από δύο ενιαύσιες θητείες, μακροπρόθεσμα η πλειονότητα των πολιτών κατέληγαν να κληρωθούν και να θητεύσουν στο σώμα που αποτελούσε, από πολλές απόψεις, την προσωρινή κυβέρνηση της αθηναϊκής ηγεμονίας. Το τρωτό σημείο του συστήματος βρισκόταν στη μεγάλη επιρροή που ασκούσαν οι επιτήδειοι δημαγωγοί, με τη σοφιστική τους εκπαίδευση και τη δεξιοτεχνική τους ρητορεία. Ιδίως μια ομάδα ανερμάτιστων λαϊκιστών ρητόρων, που κυριάρχησαν στη δημόσια ζωή μετά τον θάνατο του Περικλή, παραμέρισαν τον συνετό αντίλογο των μετριοπαθών και παρέσυραν τον αθηναϊκό δήμο σε ριψοκίνδυνα εγχειρήματα, τα οποία οδήγησαν την πόλη στην καταστροφή. Ο συγγραφέας μνημονεύει την πιο διαβόητη περίπτωση, την παράτολμη Σικελική εκστρατεία του 415 π.Χ., έργο του δαιμονικού Αλκιβιάδη. Ίσως ακόμη πιο τραγικά ήταν τα γεγονότα στο τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου, όταν ο δημαγωγός Κλεοφών παραπλάνησε τον λαό με πατριωτικά κηρύγματα, ώστε να απορρίψουν τις τελευταίες ευκαιρίες αξιοπρεπούς ειρήνης με τη Σπάρτη. Η απαισία λήξις, με την ολοκληρωτική ταπείνωση και υποταγή της Αθήνας, επήλθε λίγο αργότερα. Με όλον τον θαυμασμό που αισθάνεται κανείς για την αθηναϊκή δημοκρατία, τέτοιες μελανές σελίδες γεννούν την αίσθηση ότι καμιά φορά, σε κρίσιμες περιστάσεις, ορισμένα καίρια ζητήματα εθνικής επιβίωσης μπορεί να είναι πολύ βαριά για να τα σηκώσει ο ευκολόπιστος και ευμετάβολος δήμος. Παρά ταύτα, η Αθήνα επιβίωσε από την κατάρρευση, και οι πολιτικοί της έμαθαν το μάθημά τους. Κατά τον τέταρτο αιώνα, νέες νομικές μεταρρυθμίσεις περιόρισαν την ανεξέλεγκτη δράση των δημαγωγών και ενίσχυσαν την επιβολή της κεντρικής νομοθεσίας. Οι νόμοι της αθηναϊκής πολιτείας κωδικοποιήθηκαν και κατατέθηκαν στο δημόσιο αρχείο. Στο εξής κάθε πολιτική πρόταση στην Εκκλησία του Δήμου όφειλε να συμμορφώνεται προς τις κείμενες διατάξεις. Το ριζοσπαστικό πνεύμα του πέμπτου αιώνα μετριάστηκε, οι ακρότητες αμβλύνθηκαν, οι κανόνες του πολιτικού παιχνιδιού έγιναν πιο αυστηροί και συγκεκριμένοι. Άλλες ρυθμίσεις, την ίδια εποχή, αύξησαν την πρόσβαση των κοινών ανθρώπων στους δημόσιους θεσμούς, ενίσχυσαν την κρατική πρόνοια, βελτίωσαν ακόμη τη θέση των μετοίκων και των οικονομικών μεταναστών. Συγχρόνως, θεσπίστηκε το αξίωμα του αιρετού διαχειριστή των οικονομικών της πόλης, το οποίο ευτύχησε να ανατεθεί σε μια αλληλουχία συνετών και ικανών τεχνοκρατών πολιτικών. Η οικονομία της Αθήνας άνθησε, η δημοκρατία της έφτασε στην ιδεώδη μορφή. Ήταν το απόγειο. 4. Δυσκυβέρνητες πολιτείες Το τέλος της αυτονομίας των ελληνικών πόλεων ήλθε στο δεύτερο ήμισυ του τέταρτου αιώνα, με την ανάδυση μιας νέας ηγεμονικής δύναμης δυναστικού χαρακτήρα στον βορρά. Ήταν η Μακεδονία υπό την βασιλεία του Φίλιππου Β΄, που μέσα σε δύο δεκαετίες προσάρτησε ολόκληρη την κυρίως Ελλάδα στο άρμα του, για να την κληροδοτήσει, μετά την πρόωρη δολοφονία του, στον γιο του τον Αλέξανδρο, μαζί με την ιδέα της θαυμάσιας πανελλήνιας εκστρατείας στην Ανατολή. Προικισμένος με ξεχωριστό ηγετικό δαιμόνιο, ο Φίλιππος αξιοποίησε τον μεγάλο πλούτο του βασιλείου του, ιδίως από τα χρυσοφόρα μεταλλεία του Παγγαίου, και τον συγκεντρωτικό έλεγχο που ασκούσε σε ευρεία εδαφική περιοχή και μεγάλο όγκο πληθυσμών. Προπάντων όμως οικειοποιήθηκε και επωφελήθηκε από καίρια επιτεύγματα των ελληνικών κοινοτήτων. Αφομοίωσε τη στρατιωτική τεχνογνωσία τους για να αναπτύξει νέα πολεμική τεχνολογία, πολιορκητικές και στρατηγικές τεχνικές. Διδάχτηκε επίσης από τις ελληνικές πολιτείες τις αρχές της οικονομικής διαχείρισης και τις εφάρμοσε για τη χρηματοοικονομική οργάνωση του κράτους του, την αποτελεσματική είσπραξη των δασμών, την εκμετάλλευση των μεταλλευμάτων και τη νομισματοκοπία. Προσέλαβε μερικούς από τους κορυφαίους Έλληνες ειδήμονες της εποχής και τους χρησιμοποίησε ως «think tank» για τη διακυβέρνηση και τον εκπολιτισμό της επικράτειάς του. Αρχιγραμματέας του ήταν ο ικανότατος Ευμένης από την Καρδία. Η διαπαιδαγώγηση του διαδόχου Αλέξανδρου ανατέθηκε στον πολυμαθή Αριστοτέλη, που κλήθηκε να διδάξει στον νεαρό πρίγκιπα την ελληνική ορθολογική σκέψη και τον πολιτικό στοχασμό. Ακόμη και τους θεσμούς των ελεύθερων πόλεων απομιμήθηκε και προσάρμοσε ο φιλόδοξος δυνάστης προς όφελος της αυτοκρατορίας του. Οι Μακεδόνες ήταν βέβαια υπήκοοι της μοναρχίας, όχι πολίτες αυτόνομων κοινοτήτων. Όμως ο Φίλιππος τούς εμφύσησε κάτι από το πνεύμα της ορθολογικής προσήλωσης στην προαγωγή του κοινού συμφέροντος, που χαρακτήριζε τις πολιτοκεντρικές κοινωνίες. Στην Ανάβαση του Αρριανού (7.9.2-3) ο Αλέξανδρος εικονογραφεί ρητορικά το κατόρθωμα αυτό σε έναν λόγο που απευθύνει προς τους Μακεδόνες: «Όταν ανέβηκε στον θρόνο ο Φίλιππος», τους λέγει, «ήσασταν φτωχοί, ντυμένοι με τομάρια, και βοσκούσατε πρόβατα στα βουνά, έκθετοι στις επιθέσεις των βάρβαρων νομαδικών φυλών. Εκείνος σας έκανε κατοίκους πόλεων σε ευνομούμενο κράτος με τάξη και ευημερία και πολιτισμό». Ο Μακεδόνας μονάρχης ενέπνευσε στον λαό του την ιδέα πως το καλό του βασιλείου συνέπιπτε με το ατομικό τους όφελος. Αυτός ο συνδυασμός της απολυταρχικής εξουσίας με επιλεγμένα δομικά και πολιτισμικά στοιχεία των ελληνικών κοινοτήτων αποδείχθηκε καταλυτικός και ακατανίκητος. Η αριστοτεχνική ανάλυση του Όμπερ για τα αίτια και τις μεθόδους επικράτησης του Φίλιππου προσφέρει ένα ακόμη μήνυμα για την ύπουλα ανάλογη εποχή μας. Φοβού τους δυνάστες και τους ολιγάρχες που φορούν το κουστούμι και το προσωπείο της δημοκρατίας. Παρ’ όλα αυτά, οι ελληνικές πόλεις επέζησαν και διατήρησαν τη θεσμική τους υπόσταση ακόμη και υπό την κυριαρχία των Μακεδόνων και έπειτα των ελληνιστικών αυτοκρατοριών. Αν και έχασαν τη δυνατότητα σχεδιασμού της εξωτερικής τους πολιτικής, διέσωσαν το πολιτειακό σύστημα και την πολιτοκεντρική δομή τους, την αυτοδιακυβέρνηση και την εσωτερική τους ελευθερία. Οι πολιτείες της Ελλάδας ήταν σκληροί αντίπαλοι, και οι δυνάστες της ελληνιστικής εποχής σπανίως είχαν την προθυμία να δαπανήσουν τους εκτεταμένους πόρους που θα απαιτούνταν για την πολιορκία και τη στρατιωτική συντριβή τους. Συνεπώς, αρκετές πόλεις κατόρθωσαν να διαπραγματευθούν ευνοϊκούς όρους για λογική φορολογία και καθεστώς ημιαυτονομίας. Ο πολιτικός πολιτισμός του οικοσυστήματος κοινοτήτων άντεξε μέχρι τη ρωμαϊκή κατάκτηση. Ο Τζοσάια Όμπερ βούτηξε στο αρχιπέλαγος των κλασικών ελληνικών πόλεων και χαρτογράφησε τα στρώματα του βυθού και τα υποθαλάσσια ρεύματα που κινούνταν κάτω από τη λαμπυρίζουσα και πολυκύμαντη επιφάνεια. Ο Μιχάλης Λαλιώτης πέτυχε αξιόλογο μεταφραστικό άθλο, μεταφέροντας σε ευκρινή νεοελληνικό λόγο το πυκνό αγγλικό πρωτότυπο. Το βιβλίο θα σταθεί πολύτιμο βοήθημα για όσους θέλουν να προχωρήσουν βαθύτερα στη μελέτη της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας και δημόσιας ζωής. Προσφέρει επίσης διδάγματα γύρω από τις αρετές και τα τρωτά της δημοκρατίας τα οποία ενδέχεται να αποβούν χρήσιμα στο δύσκολο παρόν μας. Αν η κλασική Ελλάδα υπήρξε, καθώς ακούμε συχνά, η κοιτίδα της δημοκρατίας, το παράδειγμά της μπορεί ίσως να μας καθοδηγήσει πώς να γλιτώσουμε τη δική μας δημοκρατία από τη θερμοκοιτίδα. [1] Ίταλο Καλβίνο, Οι αόρατες πόλεις, μτφρ. Ανταίος Χρυσοστομίδης, Καστανιώτης, Αθήνα 2004, σ. 66. [2] Josiah Ober, Fortress Attica. Defense of the Athenian Land Frontier, 404-322 B.C., Brill, Λέιντεν 1985. [3] Josiah Ober, Mass and Elite in Democratic Athens. Rhetoric, Ideology, and the Power of the People, Princeton University Press, Πρίνστον 1989. [4] Βλ. π.χ. J. B. Bury - Russell Meiggs, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας, μτφρ. Ρούλη Τατάκη - Κ. Ν. Πετρόπουλος - Άννα Παπαδημητρίου-Γραμμένου - Κωνσταντίνος Μπουραζέλης - Άγγελος Ματθαίου, Καρδαμίτσα, Αθήνα 2011· G. W. Botsford - C. A. Robinson, Αρχαία Ελληνική Ιστορία, αναθεώρηση Donald Kagan, μτφρ. Σωτήριος Τσιτσώνης, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1977.

Σύνδεση