Η ανάγνωση είναι μοναξιά; Ίταλο Καλβίνο και Χόρχε Λουίς Μπόρχες

1. Η πρόταση του τίτλου, χωρίς όμως το ερωτηματικό στο τέλος της, προέρχεται από το 7ο κεφάλαιο του βιβλίου Αν μια νύχτα του χειμώνα ένας ταξιδιώτης του Ίταλο Καλβίνο. Αυτό το μεταμυθιστόρημα βασίζεται στην ιδέα του Καλβίνο να γράψει «μυθιστορήματα που κάποια στιγμή διακόπτουν την αφήγησή τους προκειμένου ο συγγραφέας να απεικονίσει την σημασία της ανάγνωσης μέσα από αυτές τις μυθιστορηματικές παύσεις τους». Στη θέση του πρωταγωνιστή βρίσκεται ένα φανταστικό πρόσωπο, «ο Αναγνώστης, που αρχίζει δέκα φορές να διαβάζει ένα βιβλίο αλλά, εξαιτίας κάποιων απρόβλεπτων καταστάσεων, σταματά την ανάγνωση και δεν καταφέρνει ποτέ να τελειώσει το βιβλίο». Ο Ταξιδιώτης του Καλβίνο αποτελεί ένα έργο σταθμό για τη δύναμη των βιβλίων στη ζωή των ανθρώπων και την επικοινωνία που αναπτύσσεται ανάμεσα στους αναγνώστες και τις αναγνώστριες, όταν επιδίδονται στην πράξη της ανάγνωσης με την ίδια επιμονή και το ίδιο πάθος όπως όταν απολαμβάνουν την ερωτική πράξη: Και στις δυο περιπτώσεις ο χρόνος και ο χώρος χάνονται, ξεφεύγουν από τη μετρήσιμη διάστασή τους και η πράξη της ανάγνωσης ταυτίζεται με την ερωτική πράξη ή, αλλιώς, γίνεται ο κώδικας αναγνώρισης του άλλου και το μέσο διείσδυσης όχι μόνο στην ουσία του, αλλά και στη μοναξιά του. Διαβάζοντας το μυθιστόρημα Ένας ταξιδιώτης παρακολουθούμε εκείνη τη σκηνή όπου ο Αναγνώστης εισέρχεται στο σπίτι της Λουντμίλα, της Αναγνώστριας, όταν εκείνη δεν βρίσκεται εκεί, και σιωπηλά αρχίζει να περιεργάζεται τα βιβλία της που βρίσκονται διάσπαρτα σε όλα τα σημεία του σπιτιού: στο κομοδίνο, στην πολυθρόνα, στην κουζίνα, στο μπάνιο. Ο Αναγνώστης σκέφτεται ότι αυτή η ακαταστασία δείχνει τη συνήθεια της Αναγνώστριας να διαβάζει πολλά βιβλία ταυτόχρονα, σε διαφορετικές ώρες της ημέρας και σε διάφορες γωνιές του σπιτιού. Ο Αναγνώστης αφήνεται να τον συνεπάρει αυτή η διάχυτη εικόνα των βιβλίων στη «στενόχωρη κατοικία» και αναρωτιέται μήπως η απελευθέρωση της κοπέλας από την ανάγκη να ταξινομήσει τα βιβλία της σε «μια ολοκληρωμένη βιβλιοθήκη» φανερώνει και την επιθυμία της να ζήσει «περισσότερες ζωές ταυτόχρονα», καθώς πιάνει και αφήνει μισοτελειωμένα τα βιβλία που αρχίζει να διαβάζει. Μήπως, συνεχίζει να αναρωτιέται ο Αναγνώστης, τα ποικίλα μισοτελειωμένα αναγνώσματα μοιάζουν με πρόσωπα που η Αναγνώστρια συναντά σε διαφορετικά περιβάλλοντα και εκφράζουν «μια αίσθηση ανικανοποίητου που δεν ανταμείβεται παρά μόνο με το άθροισμα όλων των ανικανοποίητων αναζητήσεών της;». Η απάντηση δίνεται λίγο παρακάτω, καθώς ο Αναγνώστης, περιμένοντας να φανεί η Λουντμίλα, μεταβαίνει με τη φαντασία του σε μια υποτιθέμενη νύχτα και οραματίζεται τον εαυτό του να ξαπλώνει σε ένα συζυγικό κρεβάτι με την Αναγνώστρια απολαμβάνοντας «την προοπτική μιας συζυγικής αρμονίας» όπου ο καθένας βυθίζεται στο δικό του βιβλίο λίγο πριν τον πάρει ο ύπνος: «Δύο παράλληλα διαβάσματα θα συνοδέψουν τον ύπνο που θα πλησιάζει», καθώς «ο ένας γίνεται αντικείμενο ανάγνωσης του άλλου, ο καθένας διαβάζει στον άλλο την άγραφη ιστορία του». Στο μυθιστόρημα, οι δύο πρωταγωνιστές, ο Αναγνώστης και η Αναγνώστρια, δημιουργούν μια ερωτική σχέση με βασικό κινητήριο μοχλό της την ανάγνωση βιβλίων, κυρίως αφηγηματικών έργων, η οποία διαμορφώνει μια συνήθεια ζωής και ένα τρόπο επιλογής των γραπτών κειμένων που αποτελούν το υλικό μιας άτυπης και διάσπαρτης βιβλιοθήκης στο σπίτι του ζευγαριού. Στην πραγματική ζωή, η επιλογή βιβλίων για διαφορετικές ώρες ανάγνωσης και η κατηγοριοποίηση των αναγνωστών σε ομάδες ανάλογα με τα διαβάσματά τους συχνά αντικατοπτρίζουν την πρόθεση του συγγραφέα να ανακαλύψει το αναγνωστικό κοινό για το οποίο προορίζεται η συγγραφή των βιβλίων του. Οι επιθυμίες, οι προτιμήσεις, η ροπή ενός κοινού αναγνωστών να καλλιεργεί συνήθειες ζωής γύρω από την ανάγνωση βιβλίων γίνονται κίνητρα τα οποία προκαλούν την φαντασία του συγγραφέα να στοχαστεί τους αναγνώστες του και να προσπαθήσει να ικανοποιήσει τις αναγνωστικές τους προσδοκίες. Μπορούμε να σκεφτούμε λοιπόν ότι υπάρχουν αναγνώστες ποίησης ή αναγνώστες πεζογραφίας, αναγνώστες που επιδρούν στην οικειοποίηση ενός λογοτεχνικού είδους και ενός ύφους γραφής, έτσι ώστε ο συγγραφέας, φαντασιακά ή υποσυνείδητα, επικοινωνεί με το αναγνωστικό κοινό και επιλέγει να γράψει κείμενα που θα τέρψουν ή θα παιδεύσουν τους αναγνώστες του. Με άλλα λόγια, συγγραφέας και αναγνώστης είναι δημιουργοί και δέκτες της λογοτεχνίας, η οποία πλάθεται ικανοποιώντας όχι μόνο τις προθέσεις του συγγραφέα, αλλά και τις προθέσεις ενός εν εξελίξει αναγνωστικού κοινού. Θα λέγαμε ότι για τη δημιουργία ενός βιβλίου παίζει ρόλο αυτό που ο Ουμπέρτο Έκο αποκαλεί «μια τριάδα δυνάμεων», η οποία συνδυάζει την πρόθεση του συγγραφέα, την πρόθεση του έργου και την πρόθεση του αναγνώστη. Ο Έκο υποθέτει ότι από την απόκτηση ενός βιβλίου μέχρι την ανάγνωσή του μπορεί να περάσει ένας απροσδιόριστος χρόνος όπου άλλα βιβλία παρεμβάλλονται, μπερδεύονται μεταξύ τους στα ράφια μιας βιβλιοθήκης και με την «εξήγηση του τυχαίου» κάνουν ένα κύκλο μετακίνησης ώστε η ανάγνωσή τους να γίνεται με ένα «μη γραμμικό τρόπο». Εκείνο το πρώτο βιβλίο που ξεκινήσαμε να διαβάζουμε και το αφήσαμε μισοτελειωμένο, γιατί εντωμεταξύ κάποιο άλλο παρεμβλήθηκε και τράβηξε την προσοχή μας, «στο τέλος αυτού του μεγάλου διακειμενικού κύκλου» γίνεται μέρος της πνευματικής κληρονομιάς μας και μας επηρεάζει βαθιά. 2. Αιώνες πίσω, φανταζόμαστε τους αναγνώστες του αρχαίου κόσμου ως ακροατές των έργων τα οποία βγαίνουν μέσα από συλλογικές διαδικασίες πνευματικής δημιουργίας: τα έπη του Ομήρου, οι ιστορίες του Ηροδότου, τα λυρικά τραγούδια των ποιητών της Ιωνίας, η λατρευτική ποίηση του χορικού άσματος ως καλλιτεχνικού δημιουργήματος, η δραματοποίηση των τραγικών μύθων στο θέατρο της αρχαίας πόλης, αλλά και κάθε ποιητικό έργο του αρχαίου λόγου που περισώθηκε και που ένα σύγχρονο αναγνωστικό κοινό προσλαμβάνει στην παρούσα του μορφή τυπωμένο στο σχήμα του βιβλίου, όλα αυτά ξεκίνησαν ως ένα προφορικό κείμενο που αποκτούσε σταδιακά την γραπτή αποκρυστάλλωσή του μέσα από συνεχείς διαδικασίες της προφορικής δημιουργίας. Τα έργα της αρχαιότητας, ποιητικά ή πεζά, απαγγέλλονταν, τραγουδιούνταν, παριστάνονταν στο θέατρο ή εκφωνούνταν ως ρητορικοί λόγοι σε δημόσια ακροατήρια. Ως προφορικά κείμενα συντηρούνταν στην παράδοση των δημιουργών και των αποδεκτών τους με την χρήση της μνημοτεχνικής και εδραιώνονταν στη συλλογική μνήμη με τη σύνδεσή τους σε ένα μείζον γεγονός θρησκευτικής ή κοινωνικής σημασίας στον περίγυρό τους. Στην αρχαιότητα, τα δημόσια ακροατήρια ήταν πολύ πιο εξασκημένα να ακούν προσεκτικά και να απομνημονεύουν σύνθετες αφηγήσεις σε πεζό ή ποιητικό λόγο, τὰ λεγόμενα όπως αναφέρει ο Ηρόδοτος (7.152.3), από όσο μπορούμε εμείς σήμερα ως σύγχρονοι ακροατές να συγκρατήσουμε την παρουσίαση γραπτών κειμένων. Στην μετάβαση του κόσμου από τους κλασικούς στους ελληνιστικούς χρόνους, η ανάγνωση ολοένα και περισσότερο χάνει τον προφορικό της χαρακτήρα. Η ανοικτή και μεγαλόφωνη ανάγνωση στον δημόσιο ή ιδιωτικό χώρο μετεξελίσσεται σε μια σιωπηρή και μονήρη ασχολία που όμοιά της δεν υπήρχε στον αρχαίο κόσμο από τον 8ο μέχρι τον 4ο αιώνα π.Χ. Ήδη από τον 3ο αιώνα π.Χ. αρχίζει να συγκροτείται η έννοια της βιβλιοθήκης και προκύπτει η ανάγκη να συγκεντρωθεί ο συγγραφικός πλούτος της αρχαιότητας στα οικοδομήματα των βιβλιοθηκών που ιδρύονται στις μεγάλες πόλεις του ελληνορωμαϊκού κόσμου. Τα κείμενα της αρχαιότητας συρρέουν από τα χέρια των ολίγων κατόχων τους αναγνωστών στα ράφια των μεγάλων βιβλιοθηκών της Αλεξάνδρειας και της Περγάμου, αντιγράφονται σε παπύρινους κυλίνδρους ή περγαμηνούς κώδικες και μεταφέρουν την αναγνωστική δραστηριότητα από τον ανοικτό χώρο της δημόσιας παρουσίασης στον κλειστό χώρο της βιβλιοθήκης. Είναι η εποχή όπου οι εγγράμματοι αναγνώστες των έργων της αρχαιότητας οικειοποιούνται τις μεθόδους της βιβλιακής γραφής και γίνονται γραφείς της «επισεσυρμένης» ή επαγγελματίες καλλιγράφοι αντιγραφείς με μια αντίληψη για τον γραπτό λόγο που ξεκινά από την αντίληψη που έδινε ο προφορικός λόγος στην αρχαιότητα: Μια αδιάκοπη ροή ήχου, χωρίς τα διακριτικά στοιχεία κατάτμησης και στίξης που χαρακτηρίζουν τον γραπτό λόγο. Ο Ίταλο Καλβίνο στο σπίτι του, 5 Δεκεμβρίου 1974. © Sophie Bassouls/ Getty Images/ Ideal Image Μέσα σε αυτή την εποχή της ανακατάταξης του κόσμου και της δημιουργίας του βιβλίου, η ανάγκη γραφής και ανάγνωσης διαμορφώνει ένα νέο λογοτεχνικό είδος αφηγηματικής πρόζας. Πρόκειται για το αρχαίο μυθιστόρημα, το οποίο αντλεί το υλικό του από όλο το φάσμα των λογοτεχνικών ειδών του 5ου και 4ου π.Χ. αιώνα: την επική ποίηση, την ιστοριογραφία, τις ταξιδιωτικές διηγήσεις, το δράμα, την ερωτική ποίηση και τη ρητορική των κλασικών χρόνων. Το νέο αφηγηματικό είδος επινοεί μια πλασματική δράση μεταφέροντας στοιχεία της ποιητικής παράδοσης σε μία ανάλαφρη περιπετειώδη διήγηση που προσελκύει το ενδιαφέρον του αναγνωστικού κοινού της ελληνιστικής και αυτοκρατορικής περιόδου (100 π.Χ. - 400 μ.Χ.). Το αναγνωστικό κοινό του αρχαίου μυθιστορήματος είναι κατά κανόνα γυναίκες μιας ανώτερης κοινωνικής και μορφωτικής τάξης, οι οποίες διαβάζοντας τις εξωπραγματικές αφηγήσεις με τις ερωτικές περιπέτειες, όπου ένα νεαρό ζευγάρι χωρίζει, περιπλανάται, υποφέρει και ξανασμίγει σε έναν εχθρικό και ασταθή κόσμο, νιώθουν να ταυτίζονται με την ιδανική γυναίκα που παρουσιάζεται στα μυθιστορήματα: Ωραία, αγνή, πιστή μέχρι θανάτου, και προϊόν γραφής αρρένων συγγραφέων! Η σκιαγράφηση των χαρακτήρων, οι λεπτομέρειες των αισθημάτων και οι ψυχολογικές αποχρώσεις αφήνουν να πλανάται η υπόθεση ότι ίσως και γυναίκες συγγραφείς να κρύβονται πίσω από τα ψευδώνυμα κάποιων ελληνιστικών συγγραφέων. Είναι χαρακτηριστική η εικόνα στο Museo Nazionale της Νάπολης από τοιχογραφία της Πομπηίας του 1ου αι. μ.Χ. που απεικονίζει μια διανοούμενη γυναίκα, ίσως της εποχής της, ίσως αποδιδόμενη στην ποιήτρια Σαπφώ, να κοιτάει με στοχαστική διάθεση κρατώντας το κοντύλι στα χείλη και το «βιβλίο» στο χέρι. Μήπως άραγε αυτή η εικόνα με τη γυναίκα που διαβάζει σε στάση περισυλλογής δείχνει μια μυθιστοριογράφο σε ώρα έμπνευσης; Οι πρώτοι ελληνιστικοί χρόνοι τείνουν στη συστράτευση πνευματικών δυνάμεων που ενισχύουν την πράξη της ανάγνωσης: Η βιβλιοθήκη, οι γραφείς και οι αντιγραφείς, οι σιωπηλοί αναγνώστες διαμορφώνουν μια κοινότητα συνομιλητών πέρα από τον τόπο και τον χρόνο, όπου η ανάγνωση πορεύεται με τον στοχασμό σε αυτά που κανείς διαβάζει και «ο συλλογισμός κάνει την απώλειά τους από τη μνήμη λιγότερο εύκολη». Αυτά είναι τα λόγια του Ισιδώρου της Σεβίλλης, ακαταπόνητου και συνειδητού αναγνώστη, θεολόγου του 7ου αιώνα, στο εγκυκλοπαιδικό του έργο Etymologiae, o οποίος συνεχίζει λέγοντας ότι «τα γράμματα έχουν την ικανότητα να μας μεταφέρουν σιωπηλά τα λεγόμενα των ανθρώπων που απουσιάζουν». 3. Οι σκέψεις των ανθρώπων που διαβάζουν μοιάζουν συχνά με τις σκέψεις των ανθρώπων που συγγράφουν σιωπηλά. Η απουσία της ζωντανής ομιλίας γίνεται υποθετική συνομιλία ανάμεσα σε αναγνώστες και συγγραφείς όπου ο ένας αναζητά τον άλλο με αφορμή ένα βιβλίο. Σε μια ανώνυμη βιβλιοθήκη του κόσμου, ο Ίταλο Καλβίνο φαντάζεται τον Αναγνώστη περιστοιχισμένο από άλλους αναγνώστες που σιωπηλά αναμετρούνται μεταξύ τους μέσα από βλέμματα διερεύνησης των σκέψεών τους. Οι αναγνώστες τηρούν μια αναγνωστική ησυχία όμοια με αυτήν που λίγο πριν ο Αναγνώστης του Καλβίνο είχε προσέξει παρακολουθώντας με το βλέμμα του μια γυναίκα που διάβαζε στο βάθος της κοιλάδας. Αν η γυναίκα φαίνεται ήσυχη «τότε διαβάζει βιβλία ανησυχητικά» παρατήρησε η Λουντμίλα, καθώς ο Αναγνώστης προσπαθεί να φανταστεί τι ήταν το βιβλίο που διάβαζε εκείνη η γυναίκα. Η φανταστική συνομιλία ανάμεσα στους αναγνώστες της βιβλιοθήκης όπου ο ένας ρίχνει πότε το βλέμμα στον άλλον και πότε στο βιβλίο μπροστά του, μεταφέρει την εμπειρία της ανάγνωσης με υπονοούμενες σκέψεις των αναγνωστών, που θα μπορούσαν να συμπυκνωθούν σε επτά προτάσεις, όσες και ο αριθμός των φανταστικών αναγνωστών-συνομιλητών του Καλβίνο: α) Τα βιβλία είναι σελίδες που κλείνουν μέσα τους ολόκληρους κόσμους, β) οι μύθοι και τα μυστήρια του βιβλίου είναι μικροί και ανεπαίσθητοι κόκκοι χρυσού που οδηγούν στο χρυσάφι, γ) η ανάμνηση των προηγούμενων αναγνώσεων του ίδιου βιβλίου είναι η αφορμή για μεγαλύτερη διείσδυση στο κείμενο, δ) το κάθε νέο βιβλίο προστίθεται σ’ εκείνο το ενιαίο και συνολικό βιβλίο που αποτελεί το άθροισμα των διαβασμάτων, ε) το βιβλίο που διάβασε κανείς όταν ήταν παιδί προσπαθεί να το ξαναβρεί στη μνήμη του, στ) η αρχή του βιβλίου παρακινεί την ανάγνωση, και ζ) το βλέμμα σκάβει τις λέξεις για να διακρίνει τους χώρους που εκτείνονται πέρα από τη λέξη «τέλος». Η ευγλωττία της αναγνωστικής πράξης την οποία προϋποθέτει ο Καλβίνο στην αφήγησή του αφήνει πολλά περιθώρια για να σκεφτεί κανείς τις εντυπώσεις που γεννά η εικόνα ενός προσώπου το οποίο διαβάζει κατ’ ιδίαν ή στον χώρο μιας βιβλιοθήκης. Σε ένα βιβλίο με τίτλο The Look of Reading που απηχεί τις θεωρίες της πρόσληψης στην τέχνη, ο συγγραφέας του Γκάρετ Στιούαρτ ερευνά πίνακες με αναγνωστικές στάσεις και διαθέσεις και ερμηνεύει την ανάγνωση ως μια κατεξοχήν ιδιωτική πράξη για την οποία μόνο τα εξωτερικά της στοιχεία μπορούν να απεικονισθούν. Η αλληλεπίδραση ανάμεσα στο κείμενο και τον αναγνώστη του παραμένει ένα μυστήριο. Σε πίνακες που αναπαριστούν την πράξη της ανάγνωσης, η φιγούρα του αναγνώστη, πολύ συχνά μιας γυναίκας-αναγνώστριας, όπως η διανοούμενη της Πομπηίας, απεικονίζεται απορροφημένη στο βιβλίο που διαβάζει με το βλέμμα στραμμένο σε κάποιο απροσδιόριστο σημείο πέρα από το πλαίσιο του πίνακα. Το βιβλίο είναι άγνωστο, κανείς μπορεί μόνο υποθέσεις να κάνει για το περιεχόμενό του, καθώς παρατηρεί καλύτερα τον πίνακα. Ο Στιούαρτ διαπιστώνει ότι μερικές φορές ο περίγυρος και η στάση του αναγνώστη στην εικόνα υποδεικνύουν εάν πρόκειται για ένα βιβλίο σοβαρής λογοτεχνίας ή ελαφράς fiction. Το εκπληκτικό στοιχείο στους πίνακες με αναγνώστες που αναλύει ο Στιούαρτ είναι η απουσία μιας «ολοκληρωμένης βιβλιοθήκης» μέσα στην εικόνα. Οι αναγνώστες εμφανίζονται σε δωμάτια με κάθε λογής επίπλωση εκτός από ράφια βιβλιοθήκης. Μια σειρά από ατελείωτες εξαγωνικές αίθουσες με θαμπό φωτισμό και χαμηλό κιγκλίδωμα που συνδέονται μεταξύ τους με διαπεραστικούς διαδρόμους εις το διηνεκές φαντάστηκε ο Μπόρχες τη Βιβλιοθήκη της Βαβέλ στους Λαβυρίνθους. Κάθε τμήμα του διαδρόμου τέμνεται από μια ελικοειδή σκάλα, η οποία προς τα πάνω υψώνεται σε απροσπέλαστες αποστάσεις και προς τα κάτω βυθίζεται στην άβυσσο. Στους οριζόντιους διαδρόμους της ένας καθρέφτης αντανακλά τις φιγούρες των περιηγητών στους χώρους της. Κάθε πλευρά του εξαγώνου έχει 5 σειρές με ράφια, όσες και οι ανθρώπινες αισθήσεις. Κάθε ράφι περιέχει 35 πανομοιότυπα βιβλία. Κάθε βιβλίο έχει 410 σελίδες. Κάθε σελίδα 40 αράδες, κάθε αράδα 80 γράμματα με μαύρο χρώμα. Στη ράχη του κάθε βιβλίου υπάρχουν γράμματα, αλλά κανείς δεν μπορεί να διακρίνει τι περιέχεται γραμμένο στις σελίδες του βιβλίου. Όλα τα βιβλία είναι φτιαγμένα από τα ίδια στοιχεία: το διάστημα, την περίοδο, το κόμμα και τα σύμβολα του αλφαβήτου. Κανένα βιβλίο δεν είναι όμοιο με κάποιο άλλο. Αιώνες τώρα, οι ταξιδιώτες έχουν εξαντλήσει την περιπλάνησή τους στα εξάγωνα με τα ράφια των βιβλίων. Στην Βιβλιοθήκη είναι διορισμένοι περίπολοι εξερευνητών, οι Inquisitors, που περιηγούνται και επιτηρούν τις εξαγωνικές αίθουσες με τα ράφια και τους κρυφούς χώρους. Επιστρέφοντας από την εξερεύνησή τους, πιάνουν κουβέντα με τον βιβλιοθηκονόμο για τις σκάλες και τα ράφια που συναντήσανε, παίρνουν στα χέρια τους ένα τόμο από το ράφι δίπλα τους, τον ξεφυλλίζουν μήπως και ανακαλύψουν μέσα κάποιες ακατανόμαστες λέξεις, μα δεν βρίσκουν τίποτα. Ελπίζουν ότι κάπου σε κάποιο εξάγωνο της Βιβλιοθήκης θα υπάρχει κρυμμένο ένα πολύτιμο βιβλίο που κανείς ποτέ δεν έφτασε, ένα βιβλίο που πρέπει να ανακαλύψουν. Η αίσθηση της Βιβλιοθήκης που υπάρχει ab aeterno στους Λαβυρίνθους του Μπόρχες έρχεται σε αντίθεση με τη βιβλιοθήκη-δεσμωτήριο που επινοεί ο Καλβίνο σε μια παρένθετη φανταστική ιστορία του Ταξιδιώτη. Ο Αναγνώστης του Καλβίνο φαντάζεται τον εαυτό του αιχμάλωτο σε μια χώρα όπου η βιβλιοθήκη είναι η φυλακή του, «μια βιβλιοθήκη εφοδιασμένη με όλες τις πρόσφατες εκδόσεις», ακόμα και τα απαγορευμένα βιβλία. Ο Αναγνώστης συλλαμβάνεται μόλις φτάνει σε αυτή τη χώρα και το βιβλίο που διαβάζει κατάσχεται από τις αρχές που τον συλλαμβάνουν, γιατί οι «δυνάμεις που ασχολούνται με τη δημόσια τάξη» χρειάζονται τη συμβολή του Αναγνώστη για να κάνουν ένα πείραμα: «Να συγκρίνουν τις εντυπώσεις του από την ανάγνωση του βιβλίου με τα αποτελέσματα μιας μηχανής-αναγνώστριας». Ο Αναγνώστης αναγκάζεται να υποστεί το πείραμα υπό τη λαγνεία της δεσμώτριάς του, αλλά ένας στιγμιαίος απομαγνητισμός των κυκλωμάτων σβήνει τη σειρά των λέξεων που φυλάγονταν στη μνήμη και «τα πολύχρωμα σύρματα αλέθουν τώρα τη σκόνη των διαλυμένων λέξεων». «Το βιβλίο έχει θρυμματιστεί, διαλυθεί, …, έγινε λεπτή άμμος που ο άνεμος πήρε μακριά». Η αταξινόμητη βιβλιοθήκη με τα διάσπαρτα βιβλία στο σπίτι της Αναγνώστριας του Καλβίνο και η ερωτική αίσθηση που αυτά υποβάλλουν στον Αναγνώστη είναι ο αντίποδας στην αντίληψη της συμπαντικής Βιβλιοθήκης του Μπόρχες με την αυστηρή τάξη και τη συμβολική αρίθμηση σε μια ατελεύτητη σειρά βιβλίων και ραφιών. Οι βιβλιοθήκες του ελληνιστικού κόσμου με τις διαδοχικές αίθουσες, όπου συντελούνται παράλληλα ποικίλες λειτουργίες αναγνωστικής και συγγραφικής δραστηριότητας, θυμίζουν την αιώνια Βιβλιοθήκη των Λαβυρίνθων όπου οι ατέρμονες αίθουσές της με την ανεξερεύνητη τάξη των βιβλίων στα ράφια συμβολίζουν την τέλεια τάξη του Θεού και την κρίση του Ανθρώπου στην ατελή θέση του φύλακα-βιβλιοθηκονόμου. Τέλος, η βιβλιοθήκη-δεσμωτήριο όπου αιχμαλωτίζεται ο Αναγνώστης στο μυθιστόρημα του Καλβίνο εκπλήσσει και προκαλεί ανησυχία. Εδώ η αυτοτέλεια του βιβλίου εγκλωβίζεται στα ηλεκτρονικά κυκλώματα, η ελευθερία του βιβλιακού χώρου διαρρηγνύεται και η σύλληψη της Βιβλιοθήκης συρρικνώνεται σε μια μηχανιστική αντίληψη αναπαραγωγής των βιβλίων. Με όλες τις σκέψεις που μπορούν να ταράξουν τη συνείδηση των αναγνωστών, με όλες τις αισθήσεις που μπορούν να εγείρονται στη μοναχικότητα ή στη συνομιλία μεταξύ αναγνωστών, με όλες τις εικόνες που μπορεί κανείς να αποκομίσει στην οποιαδήποτε επαφή του με την ζωή των βιβλίων, πώς μπορεί ποτέ να πιστέψει πέρα για πέρα ότι η ανάγνωση είναι μοναξιά; ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Στην παρούσα μελέτη χρησιμοποιήθηκαν τα εξής βιβλία: Umberto Eco, Περί λογοτεχνίας, μτφρ. Έφη Καλλιφατίδη, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Lionel Casson, Οι Βιβλιοθήκες στον αρχαίο κόσμο, μτφρ. Αντιγόνη Φιλιπποπούλου, ΜΙΕΤ, 2006. Thomas Hägg, Το αρχαίο μυθιστόρημα, μτφρ. Τζένη Μαστοράκη, ΜΙΕΤ, 22000. Ίταλο Καλβίνο, Αν μια νύχτα του χειμώνα ένας ταξιδιώτης, μτφρ. Ανταίος Χρυσοστομίδης, Καστανιώτη, 2009. Λουτσιάνο Κάνφορα, Η χαμένη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, μτφρ. Φοίβος Αρβανίτης, Αλεξάνδρεια, 72000. Alberto Manguel, Η ιστορία της ανάγνωσης, μτφρ. Λύο Καλοβυρνάς, Α.Α. Λιβάνη, 1997. Jorge Luis Borges, Labyrinths. Selected Stories and Other Writings, Modern Library New York, 1983. Rosalind Thomas, Literacy and Orality in Ancient Greece, Cambridge University Press, 1992, repr. 1995. Πληροφορίες αντλήθηκαν από τα άρθρα: Sebastian Carter, “Garrett Stewart, The Look of Reading. Book, painting, text”, review TLS 18.5.2007. Blake Morrison, “The reading cure”, Saturday Guardian, 5.1.2008. Βλ. https://bit.ly/3a2CRYE Mary Bittner Wiseman, “The Look of Reading: Book, Painting, Text by Stewart Garrett”, The Journal of Aesthetics and Art Criticism, vol. 66 (4), October 2008, pp. 409-412. Βλ. https://bit.ly/3tb2y0M

Η ανάγνωση είναι μοναξιά; Ίταλο Καλβίνο και Χόρχε Λουίς Μπόρχες

Σύνδεση