Βάζοντας σε τάξη την κατάρρευση

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Elena Ferrante, The Lying Life of Adults, μετάφραση από τα ιταλικά Ann Goldstein, Europa, σελ. 322 [Elena Ferrante, Η απατηλή ζωή των ενηλίκων, μετάφραση Δήμητρα Δότση, Πατάκη, Αθήνα 2020, σελ. 432] Τα μυθιστορήματα της Έλενας Φερράντε, για όποιο άλλο θέμα κι αν μιλούν, περιγράφουν πάντοτε την απόσταση ανάμεσα σε δύο σημεία: τη Νάπολη της εργατικής τάξης και τις υποτιθέμενες καλύτερες γειτονιές, πόλεις και κοινωνικές σφαίρες όπου κινούνται τώρα οι αφηγήτριές της. Δεν είναι ότι η Φερράντε έχει γράψει απλώς για τη Νάπολη, αλλά ότι στην πορεία του έργου της –οχτώ μυθιστορήματα πλέον– έχει στείλει τόσο συχνά τους χαρακτήρες της μπρος και πίσω στον δρόμο ανάμεσα στη φτωχική παλιά γειτονιά και τη νέα ζωή, ώστε γνωρίζουμε καλά τα ορόσημα: τη σαματατζίδικη, βίαιη βιολογική οικογένεια, την παιδική επιθυμία για μια διέξοδο, τις υποτροφίες, τη φυγή, τη μελετημένη υιοθέτηση των μεσοαστικών τρόπων. Ορίστε ένα δείγμα από τα πρώτα τρία μυθιστορήματα της Φερράντε και από την Τετραλογία της Νάπολης. Από την ηλικία των δεκατριών δεκατεσσάρων ετών λαχταρούσα την αστική κοσμιότητα, τα όμορφα ιταλικά, μια ωραία, εκλεπτυσμένη και στοχαστική ζωή. Η Νάπολη φάνταζε στα μάτια μου σαν ένα κύμα που θα με έπνιγε. Είχα εγκαταλείψει την πόλη με σκοπό να μη γυρίσω ποτέ πίσω. Για πρώτη φορά έφυγα μακριά από τη Νάπολη, μακριά από την Καμπανία. Ανακάλυψα ότι φοβόμουν τα πάντα: φοβόμουν μην τυχόν χάσω το τρένο, φοβόμουν μην τυχόν ήθελα να κατουρήσω και δεν ήξερα πού να πάω, φοβόμουν μη νυχτώσει και δεν μπορέσω να προσανατολιστώ σε μια άγνωστη πόλη. Ήξερα ελάχιστα περί κανόνων καλής συμπεριφοράς, μιλούσα φωναχτά, μασούλαγα πλαταγίζοντας το στόμα: έπρεπε να συνειδητοποιήσω τη δυσφορία των άλλων για να προσπαθήσω να συγκρατηθώ. Έμαθα να ελέγχω τη φωνή και τις κινήσεις μου. Έλεγχα όσο το δυνατόν περισσότερο τη ναπολιτάνικη προφορά μου. Είχα […] διδάξει στον εαυτό μου να περιμένω υπομονετικά μέχρις ότου κάθε συναίσθημα να συντριβεί και να εκδηλωθεί με έναν τόνο ηρεμίας και τη φωνή συγκρατημένη στο λαρύγγι ώστε να μη γίνω θέαμα. Είναι σημαντικό ότι η κίνηση είναι αμφίδρομη. Ακόμη κι αφότου φύγουν, τα πρόσωπα της Φερράντε επιστρέφουν αναπόφευκτα πίσω, είτε στην πραγματικότητα είτε μέσω της μνήμης, στην παλιά γειτονιά – εξαιτίας μιας κηδείας ή ενός άρρωστου συγγενή, του υπερβολικού στρες από την εγκατάλειψη ενός συζύγου ή μέσα από τους ήχους της ναπολιτάνικης διαλέκτου που μιλά μια φωνακλάδικη οικογένεια σε μια κοντινή παραλία: Ήταν ακριβώς εκείνο το συγγενολόι από το οποίο είχα ξεκόψει παιδί ακόμα. Δεν τους άντεχα και παρ’ όλα αυτά με κρατούσαν γραπωμένη, τους κουβαλούσα όλους μέσα μου. Θυμάμαι τη διάλεκτο στο στόμα της μητέρας μου όταν χανόταν η γλυκιά της προφορά κι έμπηγε τις φωνές, δηλητηριασμένη απ’ την απογοήτευση. Σύρθηκα τοίχο τοίχο κατά μήκος του Βοτανικού Κήπου, που έβραζε από τη ζέστη, μέχρι την πλατεία Καβούρ, μέσα σε μια ατμόσφαιρα που γινόταν ακόμη πιο βαριά από τα καυσαέρια των αυτοκινήτων και από τον βόμβο όλων αυτών των διαλέκτων που αποκρυπτογραφούσα παρά τη θέλησή μου. Ήταν η γλώσσα της μητέρας μου, που μάταια είχα προσπαθήσει να ξεχάσω μαζί με ένα σωρό άλλα δικά της πράγματα. Όποτε επέστρεφα στην πόλη μου, φοβόμουν πως κάποιο απρόοπτο θα με εμπόδιζε να της ξεφύγω. Η γνωστότερη αφηγήτρια της Φερράντε, που δεν χρειάζεται σχεδόν καθόλου συστάσεις, είναι η Έλενα Γκρέκο, πιλότος της τεράστιας και εξαιρετικά δημοφιλούς Τετραλογίας της Νάπολης, μιας σειράς για την μακροχρόνια και έντονα ανταγωνιστική φιλία της με μια άλλη κοπέλα από την παλιά γειτονιά. Στα αγγλικά υπάρχουν άφθονα βιβλία που αποτυπώνουν τη φιλία μεταξύ γυναικών· έχει αποτελέσει σημαντικό θέμα των τελευταίων εκατό χρόνων (με παλαιότερες καταβολές στη λογοτεχνία και τη λυρική ποίηση), και αναπτύσσεται στο Χρυσό σημειωματάριο της Ντόρις Λέσινγκ, στην τριλογία Κορίτσια από την επαρχία της Έντνα Ο’Μπράιαν, στη Sula της Τόνι Μόρρισον και τη Βερόνικα της Μέρι Γκέιτσκιλ, για παράδειγμα. Η Φερράντε, από τη μεριά της, της αφιέρωσε τεράστια έκταση με 1.600 σελίδες, εκτείνοντας τις ιστορίες δύο φτωχοκόριτσων –που το ένα ξεφεύγει από την παλιά γειτονιά ενώ το άλλο μένει πίσω– σε ένα ιστορικό έπος που περικλείει έξι δεκαετίες της μεταπολεμικής Ιταλίας. Τα πρώτα, πιο σύντομα βιβλία της Φερράντε (Βάναυση αγάπη, Μέρες εγκατάλειψης και Η χαμένη κόρη) αποτελούν συμπιεσμένες, συμπυκνωμένες αφηγήσεις γεγονότων που ξεσπούν σε κρίσεις: η μητέρα της Ντέλια πεθαίνει υπό μυστηριώδεις συνθήκες, ο σύζυγος της Όλγας της λέει ότι φεύγει· όντας διακοπές σε ένα παραθαλάσσιο μέρος, η Λήδα παθαίνει εμμονή με μια νεαρή μητέρα από τη Νάπολη που της θυμίζει –απατηλά– τον εαυτό της και τις κόρες που εγκατέλειψε για τρία χρόνια όσο ήταν παιδιά για να σπουδάσει στο εξωτερικό. Και οι τρεις χαρακτήρες κλονίζονται, αδυνατώντας να διατηρήσουν την κερδισμένη με κόπο επιφανειακή ηρεμία τους. Φραντσέσκο Κλεμέντε, Νάπολη É XXIV, 2018, ιδιωτική συλλογή. Το πανταχού παρόν υπόρρητο νόημα αυτών των κρίσεων είναι ότι οι επιτυχημένες φυγές των αφηγητριών από τη Νάπολη είχαν ένα τίμημα, και τώρα ήρθε η ώρα να το πληρώσουν. Η πίεση της σιγανής ομιλίας, του αθόρυβου μασήματος και της επαγρύπνησης όλα αυτά τα χρόνια οπωσδήποτε σχετίζεται με την αναπάντεχη ένταση των συναισθηματικών εξάρσεών τους, τα χυδαία ξεσπάσματα και τις εκκεντρικές πλευρές τους. Το ερώτημα ποιος ή τι είναι αυτό που τις τρελαίνει στ’ αλήθεια –οι έμφυλες προσδοκίες της οικογενειακής ζωής; οι άντρες ανώτερης καταγωγής που παντρεύτηκαν; η έμφυτη ναπολιτάνικη ανυπομονησία τους; οι δικές τους προδοσίες απέναντι στον εαυτό τους; το ταξικό σύστημα που τις κατέστησε αναγκαίες;– δεν έχει απλή απάντηση, όμως παίρνουν το αίμα τους πίσω από τους πιο κοντινούς τους ανθρώπους. Η Όλγα επιτίθεται στον σύζυγο που την απατά και με τον οποίο είναι σε διάσταση, ματώνοντας τη μύτη του και σκίζοντας το πουκάμισό του. Η Λήδα κλέβει την κούκλα ενός παιδιού, της αγοράζει καινούργια ρούχα, της μιλάει, λέει ψέματα στη μητέρα του ταραγμένου νηπίου. Η Ντέλια φοράει τα εσώρουχα της νεκρής μητέρας της. Η Έλενα –πιο δόλια απ’ όλες– μετατρέπει η ζωή της καλύτερής της φίλης σε εμπορικά πετυχημένο μυθιστόρημα. Σε μια συνέντευξη στην Paris Review το 2015, η Φερράντε περιέγραψε μια σημαντική εξέλιξη στο πρώτο της μυθιστόρημα, τη Βάναυση αγάπη, ένα χειρόγραφο το οποίο δούλευε χωρίς αποτέλεσμα, ώσπου μια μέρα βίωσε «ένα μικρό θαύμα που ήρθε ύστερα από χρόνια εξάσκησης. Μου φάνηκε ότι είχα πετύχει ένα ύφος στιβαρό, διαυγές, πολύ ελεγχόμενο και ταυτόχρονα ανοιχτό σε αιφνίδιες καταρρεύσεις». Αυτή η ελεγχόμενη περιγραφή της απώλειας ελέγχου είναι χαρακτηριστική στην Φερράντε. Συνήθως όπου βρίσκουμε πρωτοπρόσωπες μυθιστορηματικές αφηγήσεις καταρρεύσεων βρίσκουμε παράλληλα παραλείψεις, υπερβολές, λυρικές εκφράσεις, συνειδησιακό ρεύμα και επεισόδια που παρουσιάζονται με μη χρονολογική σειρά – τεχνικές που εντείνουν την αίσθηση του αποπροσανατολισμού του αφηγητή. Οι αφηγήτριες της Φερράντε, απεναντίας, ακούγονται περισσότερο σαν δοκιμιογράφοι ή συγγραφείς απομνημονευμάτων που διυλίζουν την εμπειρία τους για να την καταγράψουν ολόκληρη σωστά. Δεν σκέφτεται ποτέ την αφηγήτριά της ως «μια φωνή που απαγγέλλει μονόλογο» λέει στη συνέντευξη, αλλά ως «μια γυναίκα που γράφει, κι αυτή η συγγραφέας πασχίζει πάντοτε να οργανώσει, σε κείμενο, αυτό που γνωρίζει, αλλά δεν έχει ξεκάθαρο στο μυαλό της». Οι αφηγήτριές της είναι μυθιστορηματικές συγγραφείς δοκιμίων, που γράφουν για να βγουν από τη σύγχυση, και μέσα από την αφήγησή τους αντιλαμβανόμαστε δύο Ντέλιες, δύο Όλγες, δύο Λήδες, δύο Έλενες – εκείνη που ζει την εμπειρία και εκείνη που γράφει. Η έντονη αίσθηση δυϊκότητας στη γραφή της Φερράντε δεν αφορά αντιμαχόμενους –ή αντιστικτικούς– εαυτούς, αλλά έναν προγενέστερο και έναν μεταγενέστερο εαυτό, με τον δεύτερο να τείνει χείρα βοηθείας στον πρώτο. Γι’ αυτό τα μυθιστορήματα της Φερράντε είναι καθησυχαστικά παρά την αναταραχή που αφηγούνται. Στις Μέρες εγκατάλειψης και σε κάποια σημεία της τετραλογίας, οι αναμνήσεις της μεγαλύτερης σε ηλικία αφηγήτριας σχηματίζουν κάτι σαν προστατευτικό δοχείο γύρω από τον προηγούμενο, προσωρινά ανισόρροπο εαυτό. Πρόταση πρόταση, οι αφηγήτριες της Φερράντε ξεδιπλώνουν μια ιστορία –που αφορά το να γίνεται κανείς κομμάτια– ενώ η ίδια η αφήγηση διηγείται μια άλλη ιστορία, που αφορά την πιθανότητα να ενώσει κανείς ξανά τα κομμάτια. Η Απατηλή ζωή των ενηλίκων, το πρώτο μυθιστόρημα της Φερράντε μετά την Τετραλογία της Νάπολης, αποτελεί επιστροφή στις συντομότερες, πιο συμπυκνωμένες φόρμες των προηγούμενων έργων της. Αυτή τη φορά η κρίση είναι η εφηβεία, όπως την ανακαλεί μια ενήλικη αφηγήτρια η οποία είναι ασυνήθιστα, επίμονα υπολειπόμενη: «Είμαι τίποτα» μάς λέει η Τζοβάννα στην πρώτη παράγραφο του βιβλίου, Στην πραγματικότητα δεν είναι τίποτα, τίποτα δικό μου, τίποτα που να έχει αρχίσει στ’ αλήθεια ή να έχει στ’ αλήθεια ολοκληρωθεί: μονάχα ένα κουβάρι που κανείς, ούτε καν αυτός που ετούτη τη στιγμή γράφει, δεν ξέρει αν περιέχει το σωστό νήμα της αφήγησης. Δεν αποκαλύπτει τίποτε για την ενήλικη ταυτότητά της, όμως εδραιώνει γρήγορα τα γεγονότα της παιδικής της ηλικίας, κυρίως ότι μεγάλωσε γνωρίζοντας πολύ λίγα για τις σκληρότερες γειτονιές της γενέθλιας πόλης της. Η Τζοβάννα είναι δώδεκα όταν αρχίζει η ιστορία της. Ζει με τους γονείς της, που είναι και οι δύο καθηγητές λυκείου, στην εύπορη ναπολιτάνικη συνοικία Ριόνε Άλτο, στα ψηλότερα υψόμετρα της πόλης. Μόνο ελάχιστες φορές, τις οποίες θυμάται αμυδρά από τα πρώτα παιδικά της χρόνια, έχει επισκεφθεί τη γειτονιά της Βιομηχανικής Ζώνης όπου μεγάλωσε ο πατέρας της, ο Αντρέα. Εκείνος είναι αυτός που έκανε τη γνώριμη διαδρομή από τη φτώχεια στη μεσοαστική ιντελιγκέντσια μέσα από υποτροφίες και μόρφωση· η ιστορία της Τζοβάννα είναι το πώς φαίνεται, μέσα από τα μάτια ενός παιδιού, ένας κοινωνικά ανελισσόμενος χαρακτήρας της Φερράντε. Το μόνο που γνωρίζει είναι ότι η κάθοδος στις φτωχότερες γειτονιές της Νάπολης προξενεί στους γονείς της, και προπαντός στον πατέρα της, ένταση. Αυτός είναι ο λόγος, απ’ ό,τι φαίνεται, που δεν επισκέπτονται σχεδόν ποτέ τους συγγενείς του. Οι τακτικοί, λογικοί, καθωσπρέπει γονείς της δεν τη μαλώνουν ποτέ, απαντούν εμπεριστατωμένα σε όλες τις ερωτήσεις και εξηγούν το σεξ και τις σωματικές λειτουργίες με βιβλία κατάλληλα για την ηλικία της. Δεν προσεύχονται ούτε πηγαίνουν στην εκκλησία, μολονότι την ενθαρρύνουν να διαβάσει τα Ευαγγέλια ως λογοτεχνικό έργο. Δίνουν μεγάλο βάρος στην καλή επίδοσή της στο σχολείο. Η Τζοβάννα ήταν πάντοτε καλή μαθήτρια, όμως τελευταία η απόδοσή της έχει αρχίσει να πέφτει. Η μητέρα της αποδίδει ήρεμα την κακή βαθμολογία στο γεγονός ότι η Τζοβάννα έφτασε σε μια δύσκολη ηλικία, όμως ο πατέρας της γίνεται ψυχρός και κακός, τρομαγμένος προφανώς πέρα από κάθε λογική μπροστά στην πιθανότητα να μην αριστεύσει στο σχολείο. Η Τζοβάννα τον ακούει να λέει στη μητέρα της, με τον σκληρό τόνο και τη ναπολιτάνικη διάλεκτο που κανονικά απαγορεύεται στο σπίτι τους: «Δεν έχει καμία σχέση η εφηβεία. Η φάτσα της έχει αρχίσει να γίνεται ίδια με της Βιττόρια». Η Τζοβάννα κλονίζεται. Το όνομα της Βιττόρια είναι ανάθεμα στο σπιτικό τους, αν και η μικρή δεν ξέρει πραγματικά γιατί. Η Βιττόρια είναι μια από τις αδερφές του πατέρα της. Έχουν χρόνια να μιλήσουν και ο πατέρας της αρνείται να κουβεντιάσει γι’ αυτήν. Ανάμεσα στα ελάχιστα πράγματα που γνωρίζει η Τζοβάννα για τη θεία της, την οποία έχει να δει από τότε που ήταν πολύ μικρή, είναι ότι ζει μόνη της στο παλιό διαμέρισμα των παππούδων της στη Βιομηχανική Ζώνη και εργάζεται ως υπηρέτρια. Το σχόλιο του πατέρα της ξαφνικά ταράζει την αίσθηση του εαυτού της Τζοβάννα, γιατί παίρνει τη διαπίστωση του πατέρα της κυριολεκτικά. Είναι άσχημη η Βιττόρια; Είμαι εγώ; Η Τζοβάννα νιώθει προδομένη από τον υπό κανονικές συνθήκες στοργικό πατέρα της, πάνω ακριβώς που το σώμα και το πρόσωπό της που αλλάζουν κάνουν τη θέση της στον κόσμο να φαντάζει αβέβαιη. Όντας ταυτόχρονα παιδί που τα παίρνει όλα κυριολεκτικά και ευρηματική νεαρή ενήλικας, η Τζοβάννα αποφασίζει ότι πρέπει να δει με τα μάτια της τη Βιττόρια ώστε να καταλάβει ποια φριχτή μοίρα την περιμένει ως φορέα του προσώπου της. Ρωτά τους γονείς της αν θα μπορούσε να την επισκεφθεί. Οι γονείς της διστάζουν, βασανίζονται, συμφωνούν απρόθυμα. Ο Αντρέα την πηγαίνει στο σπίτι της Βιττόρια, εκεί όπου μεγάλωσε και ο ίδιος, και περιμένει στο αμάξι όσο εκείνη ανεβαίνει πάνω. Η παρουσία της Βιττόρια, οι τρόποι, η εμφάνισή της, ο τρόπος που κινείται και μιλά πυροδοτούν αμέσως μια μικρή έκρηξη στην αίσθηση που έχει η Τζοβάννα για τα πράγματα. Οι εκφράσεις της θείας της είναι απότομες και τραχιές. Μόλις αντικρίζει την Τζοβάννα για πρώτη φορά μετά από χρόνια, τη μαλώνει (επειδή χτύπησε το κουδούνι πολλές φορές). Την καλεί να περάσει λέγοντάς της απλά να κλείσει την πόρτα πίσω της. Ο κύριος τρόπος επικοινωνίας της Βιττόρια είναι η κοφτή εντολή. «Η φωνή της Βιττόρια – ίσως και όλο της το κορμί», θυμάται η Τζοβάννα, «απέπνεε μια αφιλτράριστη νευρικότητα που με έπληξε αστραπιαία». Είναι ένας τρόπος ύπαρξης και μια μορφή θηλυκότητας που η Τζοβάννα δεν έχει συναντήσει ποτέ στον μεσοαστικό κόσμο της. Η Φερράντε συχνά ορίζεται και προωθείται ως συγγραφέας που δίνει φωνή στην οργή, ιδίως τη γυναικεία οργή ή την οργή για τη γυναικεία κατάσταση, στον βαθμό που μπορούμε να πούμε ότι η γυναικεία οργή ή η γυναικεία κατάσταση υπάρχει με κάποια διακριτική και ταυτόχρονα γενικεύσιμη έννοια. Οι αγγλικές μεταφράσεις των μυθιστορημάτων της από τις Europa Editions φέρουν σε περίοπτη θέση τη γεμάτη θαυμασμό περιγραφή της Τζάνετ Μάσλιν για τη «μανιασμένη, χειμαρρώδη φωνή» της Φερράντε, την κάπως απειλητική υπόσχεση της Άλις Σίμπολντ ότι η Φερράντε «θα σας στείλει», τη δήλωση του Τζον Γουότερς ότι η Φερράντε «είναι η καλύτερη θυμωμένη συγγραφέας στα χρονικά!» και την παραίνεση του Τζον Φρίμαν «φανταστείτε την Τζέιν Όστεν θυμωμένη και θα πάρετε μια ιδέα πόσο εκρηκτικά είναι αυτά τα βιβλία». Με δεδομένες τις αξιομνημόνευτες κακεντρεχείς πράξεις των αφηγητριών της, οι χαρακτηρισμοί αυτοί δεν εκπλήσσουν. Όμως η αντίληψη πως τα βιβλία της Φερράντε ξεχειλίζουν ή εκρήγνυνται από θυμό δεν συμβαδίζει με την ηρεμία των αφηγητριών της την ώρα που περιγράφουν τον πρότερο εαυτό τους να κυριεύεται από οργή. Θα μπορούσε κανείς καλύτερα να πει ότι η Φερράντε είναι ειδήμων της αυτοκυριαρχίας: το δράμα της επίτευξης, της απώλειας, της προσποίησης και της ανάκτησης της αυτοκυριαρχίας κατέχει κεντρική θέση στο έργο της. Πιο σημαντικά επίσης, ο ρόλος του θυμού στις ζωές των χαρακτήρων της είναι περίπλοκος και συγκεχυμένος· ακόμη και σε περίοδο που υπάρχει ενδιαφέρον για τον πολιτικά ισχυρό φεμινιστικό θυμό, τα βιβλία της Φερράντε μπορούν ταχύτατα να αδρανοποιήσουν κάθε απλή παρόρμηση να υμνήσει κανείς τη γυναικεία οργή. Η Λήδα πετάει την κούκλα της κόρης της από το μπαλκόνι. Η Όλγα δεν επιτίθεται μόνο στον σύζυγο που την απατά, αλλά δέρνει και το σκυλί της. Οι αφηγήτριες της Φερράντε μετανιώνουν για τον θυμό τους πολύ συχνότερα απ’ όσο αγάλλονται γι’ αυτόν, κι όχι μονάχα επειδή μπορεί να πληγώσει τους ανθρώπους γύρω τους. Είναι το μοναδικό συναίσθημα που η εκδήλωσή του τις χαρακτηρίζει αναπόφευκτα ως άλλοτε φτωχές Ναπολιτάνες. Έχουν βρει πιο ήπιους τρόπους να εκφράζουν άλλα συναισθήματα κι έχουν μάθει κατά το δυνατόν να μην εκφράζουν εχθρότητα, ενόχληση ή αγανάκτηση. Όποτε αδυνατούν να πνίξουν τον θυμό τους, κινδυνεύουν να αποκαλυφθούν ως παρείσακτες κατώτερης τάξης στις υιοθετημένες βόρειες πόλεις τους ή στους λογοτεχνικούς κύκλους τους: ο θυμός, ως συναίσθημα και ως συμπεριφορά, είναι στενά συνυφασμένος με την ίδια τη Νάπολη της εργατικής τάξης. Τα πρόσωπα της Φερράντε προέρχονται από έναν κόσμο όπου οι γυναίκες οργίζονται ελεύθερα, αντιμετωπίζοντας μικρή κοινωνική πίεση να είναι γλυκές ή ήπιες. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που θέλουν σαν τρελές να φύγουν από την παλιά γειτονιά: άντρες και γυναίκες εκφράζουν τον θυμό τους με φωνές και συχνά με βία, κι από τα πρώτα παιδικά χρόνια οι αφηγήτριες βιώνουν όλη αυτή την ελεύθερη έκφραση ως καταπιεστική, εκφοβιστική φασαρία. Σε κουλτούρες όπου υπάρχουν ισχυροί κοινωνικοί περιορισμοί στη δημόσια έκφραση (ή ακόμη και την ιδιωτική εμπειρία) του θυμού των γυναικών, το συναίσθημα ενδέχεται να μοιάζει απελευθερωτικό, μια καταπιεσμένη δύναμη εν υπνώσει που έχει ανάγκη την αναγνώριση ως προϋπόθεση για κοινωνική αλλαγή ή αυτοβελτίωση. Αυτό δεν ισχύει στη φτωχική Νάπολη της Φερράντε όπου τα θυμωμένα ξεσπάσματα των γυναικών είναι κοινωνικά αποδεκτά δίχως να απελευθερώνουν προσωπικά ή πολιτικά. Είναι απλώς αναγκαία: το επιθετικό προσωπείο που πρέπει να φορούν σε προληπτική αυτοάμυνα. Η Βιττόρια, η γεροντοκόρη υπηρέτρια, δεν έχει κοινωνικό, συζυγικό ή επαγγελματικό στάτους για να την εξυψώσει, θεσμική εξουσία στο πλευρό της, ούτε ιδιαίτερη επιρροή στη γειτονιά, πέρα από τη συναισθηματική δύναμή της, η οποία είναι μεγάλη: για την Τζοβάννα, ο θυμός της είναι μεγαλειώδης. Η Βιττόρια αρχίζει να θάβει τον πατέρα της Τζοβάννα ύστερα από μόλις μερικά λεπτά· η Τζοβάννα ακούει μια ιερεμιάδα συναρπαστικών, διανθισμένων με αισχρολογίες, σχολίων για το πώς ο Αντρέα κατέστρεψε τα όνειρα της Βιττόρια να γίνει χορεύτρια και διέλυσε τον δεσμό της με τον μοναδικό εραστή που είχε ποτέ, ένα παντρεμένο αστυνομικό ονόματι Έντσο ο οποίος πέθανε λίγο καιρό αργότερα. Έκτοτε, η Βιττόρια τιμά τη μνήμη του Έντσο – ή τουλάχιστον δίνει για την Τζοβάννα μια επιδεικτική παράσταση τίμησης της μνήμης του, παίζοντας το πρώτο τραγούδι που χόρεψαν και επιμένοντας να μάθει η Τζοβάννα τον χορό, βάζοντάς την να πατήσει στα πόδια της ενώ τη στροβιλίζει γύρω γύρω. Ο δεσμός ήταν τόσο σύντομος και τόσο παλιός που οι θρήνοι της Βιττόρια μοιάζουν περισσότερο επιμονή παρά συναίσθημα κι η αγαμία της μια ξεροκέφαλη, αυτοκαταστροφική επίδειξη θέλησης· θα ήταν ενδεχομένως πιο ακριβές να πούμε ότι τρέφει περισσότερο τον θυμό της για τη διάλυση του δεσμού της από την ανάμνηση του ίδιου του δεσμού. Όσο για το στραβομουτσουνιασμένο πρόσωπο της Βιττόρια, η πρώτη εντύπωση της Τζοβάννα ήταν ότι η θεία της ήταν «τόσο εξωφρενικά όμορφη που το να τη θεωρώ άσχημη γινόταν επιτακτική ανάγκη». Σε αυτή την περίεργη διατύπωση, το πρόσωπο της Βιττόρια κρύβει, σαν της Μέδουσας, έναν κίνδυνο για όποιον, όπως η Τζοβάννα, λαχταρά να το κοιτάξει και να μην αποτραβήξει το βλέμμα του. «Δεν θέλω να την ξαναδώ», λέει η Τζοβάννα στον πατέρα της φεύγοντας από το σπίτι της Βιττόρια. Μα καθώς πρόφερα αυτή τη φράση, ήξερα ήδη ποια μέρα, ποια ώρα και σε ποιο μέρος θα την ξαναέβλεπα. … Στο μυαλό μου είχα κρατήσει όλα της τα λόγια, κάθε της κίνηση, κάθε έκφραση του προσώπου της και δεν ένιωθα πως όλα αυτά μόλις είχαν συμβεί – ήταν λες και τα πάντα συνέχιζαν να συμβαίνουν. Αρχίζουν να βλέπονται τις Κυριακές. Μέσα από την αγριάδα της Βιττόρια γίνεται προφανές ότι είναι πρόθυμη να συμπαθήσει την Τζοβάννα, ή σε κάθε περίπτωση να κάνει μια ύστατη προσπάθεια να την επανεκπαιδεύσει στην ευαισθησία της παλιάς γειτονιάς την οποία ο πατέρας της έχει αρνηθεί να της μεταδώσει. Η Βιττόρια παίρνει την Τζοβάννα με το μικρό πράσινο Fiat πεντακοσαράκι της και κάνουν μαζί το ταξίδι του πατέρα της αντίστροφα, κατεβαίνοντας από το Ριόνε Άλτο στα εργατικά κομμάτια της πόλης που η μικρή δεν έχει δει ποτέ. Η Βιττόρια πηγαίνει την Τζοβάννα να γνωρίσει τα υπόλοιπα αποξενωμένα αδέρφια του πατέρα της, που πλέον απομυθοποιούνται ως κοινοί, φιλικοί θείοι και θείες που εργάζονται στον σιδηρόδρομο ή το ταχυδρομείο, διασκορπισμένοι σε ταπεινές γειτονιές και διαμερίσματα που ήταν μικρά, γκρίζα, διακοσμημένα με αντικείμενα που είχα μάθει να θεωρώ χοντροκομμένα αν όχι δευτεράντζες… Όλοι μου μιλούσαν εγκάρδια μ’ ένα κράμα ναπολιτάνικων και ιταλικών, κι εγώ πάσχιζα να κάνω το ίδιο ή τουλάχιστον προέβαλλα τα άψογα ιταλικά μου μιλώντας με ναπολιτάνικη προφορά. Πηγαίνει στην εκκλησία με τη Βιττόρια και γνωρίζει τη χήρα και τα παιδιά στην εφηβεία του Έντσο. Για την Τζοβάννα, τίποτα σε αυτόν τον κόσμο δεν μοιάζει τόσο σκοτεινό και απειλητικό όσο υπαινίσσονταν τα γεμάτα ένταση σχόλια του πατέρα της. Μόνο η ίδια η Βιττόρια εκπέμπει ένα συναρπαστικό μίγμα κτητικότητας και μνησικακίας. Μόλις η Βιττόρια αποκτά ξανά επαφή με την οικογένεια του αδερφού της, εκτυλίσσεται μια καταστροφή ακριβώς του είδους εκείνου που φοβούνταν οι γονείς της Τζοβάννα. Ένα τυχαίο (ή μήπως υπολογισμένο;) σχόλιο της Βιττόρια επιφέρει μια αποκάλυψη για την εξωσυζυγική σχέση του Αντρέα με μια άλλη γυναίκα, την Κοστάντσα, στενή οικογενειακή φίλη και μητέρα των δύο πιο παλιών φίλων της Τζοβάννα. Μολονότι μια εξωσυζυγική σχέση μπορεί να αποκαλυφθεί με διάφορους τρόπους, είναι αξιοσημείωτο πως η Βιττόρια, η απεσταλμένη της Βιομηχανικής Ζώνης, είναι αυτή που την αποκαλύπτει. Η Φερράντε πρέπει να κοπιάσει για να φέρει την Βιττόρια ψηλά στην εύπορη γειτονιά της Κοστάντσα για να γνωρίσει αυτή τη γυναίκα και να δει στον καρπό της ένα βραχιόλι που έτυχε να είναι αυτό που χάρισε η ίδια στην Τζοβάννα όταν γεννήθηκε. Η Τζοβάννα δεν το έλαβε ποτέ γιατί, όπως αποκαλύπτεται, ο πατέρας της το δώρισε στην ερωμένη του. Αυτή η ανατροπή έχει κάτι από παραμύθι: η Βιττόρια είναι η ζηλότυπη νεραϊδονονά που περιφρόνησαν την κληρονομιά της. Με δεδομένο το τέχνασμα που χρησιμοποιήθηκε, είναι δύσκολο να μη διακρίνουμε ένα ακόμη επίπεδο συμβολισμού στην εκδίκηση της Βιττόρια. Σκηνή από την ταινία Βάναυση αγάπη (L'amore molesto, 1995), σε σκηνοθεσία Μάριο Μαρτόνε. Με την έκδοση του πρώτου τόμου της Τετραλογίας της Νάπολης, η Φερράντε έγινε μια διεθνής λογοτεχνική διασημότητα συνδεδεμένη πολύ στενά –και έγκυρα–με τη γενέθλια πόλη της. Η Νάπολη στην τετραλογία δεν αποτελεί απλώς ένα κομμάτι του παρελθόντος της Έλενας Γκρέκο, είναι ένα υψηλής έντασης φόντο για τις πάμπολλες περίπλοκες δευτερεύουσες πλοκές που περιλαμβάνουν οικογενειακές βεντέτες, δολοφονίες, εγκληματικές εμπορικές επιχειρήσεις, βίαιο πολιτικό ακτιβισμό, εξωσυζυγικές σχέσεις και νόθα παιδιά. Το διακύβευμα είναι ακόμη μεγαλύτερο στη φτωχική Νάπολη: η βία, η ενδοοικογενειακή κακοποίηση, η διαφθορά και η φτώχεια δίνουν στις καθημερινές αποφάσεις μια επιτακτικότητα ζωής και θανάτου. «Δεν απαρνιέμαι τίποτα που μπορεί να δώσει ευχαρίστηση στον αναγνώστη» είπε η Φερράντε στην Paris Review, «ούτε καν όσα θεωρούνται παλιά, τετριμμένα, κοινά, ούτε καν τα σχήματα της λογοτεχνίας είδους». Αν όμως οι απολαύσεις είχαν, δυνητικά, ηδονοβλεπτικό ενδιαφέρον σε έναν φτωχικό και βίαιο κόσμο; Θα μπορούσε μήπως να ελλοχεύει ένας ηθικός κίνδυνος για τη συγγραφέα; Δεν γνωρίζουμε ποια θα ήταν η απάντηση της Έ. Φερράντε, όμως η Έ. Γκρέκο σίγουρα δείχνει να φοβάται ότι έτσι είναι. Τα πολυάριθμα βιβλία της Έλενας Γκρέκο διαδραματίζονται μέσα ή γύρω από την πόλη· εκείνο που την κάνει διάσημη είναι ένα καθηλωτικό έργο για την «πιο φτωχή και βίαιη Νάπολη». Η εμμονή της με την επιρροή και τις απόψεις της φίλης της τής Λίλας, η οποία εντείνεται όσο μεγαλύτερη επιτυχία κάνει, μοιάζει με ενοχή γυρισμένη το μέσα έξω, με κρυπτογραφημένη ομολογία: δεν αξίζει τα εύσημα για όσα έγραψε, επειδή χρησιμοποίησε τις ιστορίες της φίλης και των γειτόνων της για να κατακτήσει μια θέση στο λογοτεχνικό στερέωμα που δεν άλλαξε τίποτα για την ίδια τη γειτονιά. Το εάν αυτό είναι ακριβές ή λογικό ασφαλώς δεν έχει καμία σημασία. Στα βιβλία της Φερράντε, οι πιο χαρισματικοί γυναικείοι χαρακτήρες της παλιάς γειτονιάς –η Λίλα, η Βιττόρια– είναι φαντάσματα που στοιχειώνουν εκείνους που ξεφεύγουν. Η ίδια η Νάπολη ενδεχομένως να αποδειχθεί εκδικητική νεραϊδονονά, εξοργισμένη που τα δώρα της πρώτα περιφρονούνται και έπειτα, με την ασφάλεια της απόστασης, γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης από συγγραφείς που έφυγαν μακριά από το σπίτι τους. Με τον γάμο τους διαλυμένο, οι γονείς της Τζοβάννα αποφασίζουν να χωρίσουν. Ο πατέρας της πηγαίνει να ζήσει με την ερωμένη και τις κόρες της, την Άντζελα και την Ίντα. Η μητέρα της μαραζώνει για χάρη του. Και οι δύο γονείς που έχουν άλλες έγνοιες στο μυαλό τους περιμένουν από την Τζοβάννα να τα βγάλει μόνη της πέρα με αυτές τις αποτρόπαιες εξελίξεις. Επηρεασμένη από τη Βιττόρια, η Τζοβάννα αρχίζει να αμφισβητεί τις παλιές αντιλήψεις της για την καλοσύνη και την ειλικρίνεια των γονιών της. Μια από τις απολαύσεις του βιβλίου είναι η αυξανόμενη επίγνωση της Τζοβάννα ότι το άρτιο λεξιλόγιο και «εκείνο το συγκρατημένο τους ύφος» μπορούν να αποτελέσουν μια μορφή παραπλάνησης, με σκοπό να απομακρύνουν το παιδί τους από τα πραγματικά συναισθήματα και βιώματά τους, «θαρρείς και πράγματι κάθε λέξη έκρυβε πίσω της άλλες λέξεις, πιο αληθινές, από τις οποίες με απέκλειαν». Η ευθύτητα του υπεύθυνου γονιού τούς παρέχει κάλυψη, μια σειρά ήρεμων εκφράσεων πίσω από τις οποίες κρύβονται. Ο θυμός της Τζοβάννα εστιάζει στην προσβολή της νέας οικογενειακής κατάστασης του πατέρα της. Η Φερράντε αποτυπώνει, από την πληγωμένη σκοπιά της Τζοβάννα, την τερατωδία των θετών οικογενειών και τη συνεπαγόμενη εναλλαξιμότητα θυγατέρων, συζύγων και σπιτιών. Περιμένοντας στο σπίτι της Κοστάντσα ένα απόγευμα να γυρίσει ο πατέρας της από τη δουλειά για να γιορτάσουν τα γενέθλια της Ίντα, η Τζοβάννα συλλογίζεται ότι Αυτό που φοβόμουν περισσότερο –όπως συνειδητοποίησα– ήταν η στιγμή που ο πατέρας μου θα επέστρεφε, ποιος ξέρει από πού, με την τσάντα του γεμάτη βιβλία και θα φιλούσε στο στόμα αυτή τη σύζυγό του, όπως έκανε πάντα και με την προηγούμενη, και θα έλεγε ότι ήταν πολύ κουρασμένος αλλά παρ’ όλα αυτά θα αστειευόταν και με τις τρεις μας, θα παρίστανε ότι μας αγαπάει, θα έπαιρνε την Ίντα στα γόνατά του και θα τη βοηθούσε να σβήσει τα κεράκια της και θα τραγουδούσε το τραγουδάκι των γενεθλίων και στη συνέχεια, ξαφνικά ψυχρός όπως συνήθιζε, θα αποσυρόταν σε κάποιο άλλο δωμάτιο, στο καινούργιο του γραφείο, που το χρησιμοποιούσε όπως κι εκείνο στη Σαν Τζάκομο ντέι Κάπρι, θα κλεινόταν μέσα και η Κοστάντσα θα έλεγε ό,τι ακριβώς έλεγε πάντα και η μητέρα μου: να μιλάτε πιο σιγά, σας παρακαλώ, μην ενοχλείτε τον Αντρέα, έχει δουλειά. Πώς μπορούν αυτοί οι ενήλικες να παριστάνουν ότι υπάρχει σταθερότητα στο σπιτικό τους όταν τώρα πρόσφατα παντρεύτηκαν άλλους ανθρώπους; Μέσα στο χάος της οικογενειακής διάλυσης, οι ενήλικοι, περιλαμβανομένης και της ίδιας της Βιττόρια, παύουν να δεσπόζουν μυθικά πάνω από την Τζοβάννα. Αποφασίζει πως ο πατέρας της είναι ένας πενόμενος αριβίστας, και η μητέρα της κλαίει τη μοίρα της. Η Τζοβάννα γίνεται η πρώτη στην οικογένειά της που κατορθώνει να αντιληφθεί αυτό το γεγονός για τη Βιττόρια: νιώθει μοναξιά. Το εριστικό ύφος της είναι ένας τρόπος να εκφράσει απογοήτευση και ανάγκη. «Η Βιττόρια ήθελε απλούστατα να παραδεχτώ ότι την αγαπούσα» συνειδητοποιεί η Τζοβάννα κάποια μέρα που η Βιττόρια την επιπλήττει. Οπλισμένη με τη γνώση αυτή, η Τζοβάννα καταφέρνει να την κατευνάσει, λέγοντάς της ακριβώς αυτό που ελπίζει να ακούσει, με το συναισθηματικό ύφος που καταλαβαίνει καλύτερα: «Σάστισα ακόμη κι εγώ η ίδια με την ικανότητά μου να της μιλάω με προσποιητή θλίψη, να διαλέγω προσεκτικά τις κατάλληλες λέξεις που θα την εντυπωσίαζαν, να είμαι εν ολίγοις όχι σαν εκείνη, αλλά ακόμα χειρότερη». Εκεί που η Βιττόρια εκφράζει ειλικρινά τον πόνο της, με τον επιθετικό τόνο που είναι ο μοναδικός τον οποίο γνωρίζει, η Τζοβάννα μαθαίνει τη γεμάτη πάθος έκφραση ως δεύτερη γλώσσα. Τη χρησιμοποιεί ανειλικρινώς, για να χειραγωγήσει τη Βιττόρια και να αυξήσει τη δύναμή της μέσα στη σχέση τους – όχι με κάποιο ανόσιο σκοπό, αλλά απλώς για να δοκιμάσει διάφορα πράγματα στην πορεία της προς μια ενηλικίωση που έχει μεγάλες πιθανότητες να είναι ακόμη πιο κοσμοπολίτικη από αυτή των γονιών της. Η ξένοιαστη καλή της τύχη να μην ανήκει πραγματικά στη Βιομηχανική Ζώνη φαντάζει σχεδόν άδικη, και έμμεσα ερωτήματα περί οφέλους και ενοχής διατρέχουν όλο το μυθιστόρημα. Δεν γνωρίζουμε τι τροπή παίρνει εν τέλει η ζωή της Τζοβάννα – η αφηγήτρια, σαν την αινιγματική συγγραφέα της, εμφανίζεται ελάχιστα, κάνοντας περιστασιακά κάποιο αφηρημένο σχόλιο για τη θολότητα της μνήμης, παρούσα ίσα ίσα ώστε να νιώσουμε την απουσία της. Η έφηβη Τζοβάννα έχει άφθονους πόρους και διόλου δεν μοιάζει να χρειάζεται το καταφύγιο της αφήγησής της. Τι είναι αυτό λοιπόν που θέλει η μεγαλύτερη σε ηλικία Τζοβάννα από τον νεότερο εαυτό της, από τη Βιττόρια; Τι ήταν αυτό που την έστειλε πίσω για να εντρυφήσει σε αυτό το υλικό; Η απατηλή ζωή των ενηλίκων μοιάζει σαν μυθιστόρημα για τα μυθιστορήματα της Φερράντε, ένα μίγμα οικείων στοιχείων σε νέες, αναπάντεχες συνθέσεις που ενθαρρύνει μια αυτοαναφορική ανάγνωση. Όπως ένα τέκνο, εδώ που τα λέμε, πράγμα που ταιριάζει σε ένα μυθιστόρημα το οποίο ουσιαστικά αναφέρεται στο να είσαι δεύτερη γενιά. Η Τζοβάννα έχει την ελευθερία, που δεν είχε ποτέ ο πατέρας της, να αξιοποιήσει τη φτωχή Νάπολη όπως τη βολεύει, και να αφήσει τα υπόλοιπα πίσω της. © The New York Review of Books 2021 — Μετάφραση: Νίνα Μπούρη

Βάζοντας σε τάξη την κατάρρευση

Σύνδεση