Εγκέφαλοι, ταυτότητες και ιδεολογίες

Ο εαυτός μας, ως εγώ (I), ως εμένα (me), ή ως διαρκώς εκτεινόμενη διαλογική κοινότητα (dialogical self) που μας συνδέει με τους άλλους, είναι ένα ενιαίο(;) πολυφωνικό σύνολο που χαρακτηρίζεται από σταδιακά συγκροτούμενη διακριτότητα, με αντίληψη συνέχειας και βούλησης. Η μορφοποίησή του επιτρέπει την έκφραση και τη σύνδεση των κινήτρων, των γνώσεων, των συναισθημάτων και των στοιχείων της κοινωνικής μας ταυτότητας. 1. Βιολογικός υπερρεαλισμός Κάθε συγκροτημένη προσπάθεια προσέγγισης του εαυτού μας απαιτεί πρωτίστως αντίληψη του πλαισίου εξέτασής του και στοιχειώδη αποσαφήνιση εννοιών και ορίων. Πολύ περισσότερο σήμερα που ο άνθρωπος, πανάρχαιο φιλοσοφικό μυστήριο και μυθική πηγή λογοτεχνικής λατρείας, μετατρέπεται σε σύγχρονο αντικείμενο «βλάσφημης» εργαστηριακής μελέτης[1]. Το ερώτημα «τι είναι ο άνθρωπος;», το οποίο εμείς οι ίδιοι (είμαστε σε θέση να) θέτουμε στους εαυτούς μας, δεν είναι άλλο ένα φιλοσοφικό ερώτημα που συσκοτίζει ή αποπροσανατολίζει το καθημερινό δέον γενέσθαι. Η απάντησή του μορφοποιεί και καθορίζει τον τρόπο που (συν)υπάρχουμε, που ανατρέφουμε τα παιδιά μας, που αναπτύσσουμε το σύστημα διακυβέρνησης, απόδοσης δικαιοσύνης και περίθαλψης των ψυχικά ασθενών και των εξαρτημένων, τον τρόπο που αναπτύσσουμε τις οικονομικές και θρησκευτικές μας δραστηριότητες, τον τρόπο που αντιμετωπίζουμε το παρόν και το μέλλον, το δικό μας, του είδους μας, του πλανήτη μας. Είμαστε προϊόντα τέχνης, δημιουργήματα βιολογικής και πολιτισμικής εξέλιξης, τα οποία έχουν τη δική τους οπτική γωνία θέασης / αντιμετώπισης του κόσμου. Και όπως τα ζαρκάδια οι φώκιες και τα κουνούπια έχουν το δικό τους δεσμευτικό πλαίσιο φυσικής αντίληψης / απόδοσης του κόσμου, έτσι κι εμείς έχουμε το δικό μας (εξαιρετικά ευρύτερο αλλά εξίσου δεσμευτικό από την υπαρξιακή μας συνθήκη) πλαίσιο διαχείρισης του κόσμου μας. Τον οποίο συλλαμβάνει και ερμηνεύει ένας εγκέφαλος ο οποίος φέρει το αποτύπωμα της μακράς φυλογενετικής ιστορίας του και συγκροτείται διαμορφούμενος σταδιακά από την ενστικτώδη απόκριση των βιολογικών ορίων μας στις εσωτερικές και περιβαλλοντικές συνθήκες και προκλήσεις. Κάθε βήμα στην πολύσταθμη αυτή προσωπική πορεία συγκρότησης ελέγχει και περιορίζει τους βαθμούς ελευθερίας του αναδυόμενου εαυτού μας, αλλά και πιθανώς αυξάνει την προσωποκεντρική μας συνείδηση. Γιατί εάν αληθεύει ο ισχυρισμός ότι η συνείδηση είναι θεμελιώδης ιδιότητα κάθε φυσικού συστήματος που έχει τη δυνατότητα να επιδρά αιτιακά στο εαυτό του, και ότι η δυνατότητα αυτή μεγεθύνεται από τη δύναμη αλληλοπεριορισμού των στοιχείων του συστήματος[2], τότε αυτός ο δρόμος υπηρετεί και διασφαλίζει τη μέγιστη ικανοποίηση των βασικών αρχών της ενσυνείδητης εμπειρίας (= πληροφορία, δομή, ενότητα, ατομικότητα, μοναδικότητα). Ο τρόπος αυτός διαμόρφωσης, δηλαδή ο ένδοξος και τραγικός δρόμος του βιώματος, υπαγορεύει στον εαυτό μας την βεβαιότητα ότι κατέχει τη μέθοδο και (όλα) τα εργαλεία όχι μόνο για τη διάκριση του εγώ από τους άλλους αλλά και την αντικειμενική / διυποκειμενική πραγματικότητα, την «αλήθεια». Ο άνθρωπος είναι ένα δραματικά κοινωνικό ζώο. Ζει από τη γέννησή του μία πραγματικότητα την οποία καθορίζουν εξίσου οι δεσμεύσεις και οι περιορισμοί της βιολογικής μονάδας του, αλλά και η υπερβατική υποχρέωσή του να παρακολουθεί (να υφίσταται και να αξιοποιεί) τις συνέπειες της ύπαρξης των άλλων, προηγούμενων, τωρινών και επόμενων. Τη σημασία αυτής της δισθενούς πραγματικότητας υπογραμμίζουν τόσο τα έντονα και εναλλασσόμενα αισθήματα ευτυχίας και δυστυχίας που γεννά η ελευθερία ανάμιξης με τον πραγματικό ή πνευματικό κόσμο των άλλων, όσο και η εκφοβιστική διάσταση της απειλής κοινωνικής απομόνωσης (με τη μορφή της φυλάκισης, του εξοστρακισμού ή της καραντίνας). Δεδομένης, λοιπόν, της σημασίας που έχει για την επιβίωση και την ευζωία η κοινωνική μας ζωή, δεν είναι παράξενο που ένα ευρύ δίκτυο περιοχών του πιο εξελιγμένου τμήματος του εγκεφάλου μας, των εγκεφαλικών ημισφαιρίων, είναι αφιερωμένο στην αποκωδικοποίηση των παραμέτρων της κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Το δίκτυο των περιοχών αυτών χαρακτηρίζεται ως «κοινωνικός εγκέφαλος» και μας επιτρέπει να διεκπεραιώνουμε ακαριαία φαινομενικά απλές αντιληπτικές πράξεις, όπως είναι η αναγνώριση των άλλων (πρόσωπο, φωνή, σώμα, κίνηση), αλλά και αρκετά πιο σύνθετες νοητικές διαδικασίες, όπως είναι η αναγνώριση των συναισθημάτων, των προθέσεων και της ψυχικής κατάστασης των άλλων ή, ακόμη περισσότερο, η εκτίμηση των επόμενων ενεργειών και των δυνατοτήτων / προοπτικών τους[3]. Τα ανθρώπινα μωρά γεννιούνται με μια πρωτόγονη / υποτυπώδη αίσθηση του εαυτού τους, της διαφοροποίησής τους από τους άλλους. Τα νεογέννητα βρέφη, όπως αποδείχτηκε πειραματικά, είναι σε θέση να διακρίνουν εάν το χέρι που ακούμπησε το μάγουλό τους είναι δικό τους ή ανήκει σε κάποιον άλλο. Η στοιχειώδης αυτή επίγνωση / δυνατότητα έχει θεμελιώδη σημασία για την ανάπτυξη της κατοπινής αλληλεπίδρασης με τον κόσμο, μέσω της οποίας θα έχουν τη δυνατότητα να υιοθετήσουν γλώσσα(ες), κοινωνικές συμπεριφορές, αλλά και κάθε είδους αποθησαυρισμένη γνώση που δεν εμπεριέχεται στη βιολογική τους κιβωτό. Από έξι μηνών τα βρέφη προτιμούν να παρακολουθούν άλλα συνομήλικά τους βρέφη παρά τον εαυτό τους, από δεκαοχτώ μηνών αρχίζουν να αποκτούν αίσθηση κυριότητας του προσώπου και του σώματός τους, και από την ηλικία των δύο-τριών χρόνων αρχίζουν να αντιλαμβάνονται ότι την ίδια αυτεπίγνωση έχουν και οι άλλοι άνθρωποι. Τα επόμενα χρόνια της παιδικής ηλικίας, τα βιώματα (ανατροφή, εκπαίδευση, σχέσεις κ.λπ.) αλληλεπιδρούν με τα κληρονομημένα από τους γονείς μας γονίδια για να εξελίξουν την προσωπικότητα, τις δεξιότητες και τα ψυχοπνευματικά μας χαρακτηριστικά. Ωστόσο, η περίοδος κατά την οποία η αίσθηση της ταυτότητας γίνεται πραγματικά σπουδαία για μας τους ίδιους είναι η περίοδος της εφηβείας[4]. Την περίοδο αυτή των έντονων ορμονικών και σωματικών αλλαγών γινόμαστε εξαιρετικά ευαίσθητοι για την ταυτότητά μας, για τον τρόπο που μας κρίνουν οι άλλοι, πραγματικοί είτε φανταστικοί θεατές ή ακροατές μας, ιδιαίτερα οι συνομήλικοί μας. Αυτός ο αναπόφευκτα μεταβαλλόμενος «εαυτός του καθρέφτη» μάς τροφοδοτεί με αντιφατικές και συνήθως άνισες δόσεις ικανοποίησης-απογοήτευσης, υπερηφάνειας-ενοχής, επιβεβαίωσης-ντροπής. Την ίδια περίοδο, παράλληλα με την αύξηση της ικανότητας ενδοσκόπησης αυξάνεται και η ευαισθησία στη διαχείριση των προσωπικών προθέσεων κατά τη διάρκεια διαφόρων κοινωνικών προκλήσεων. Είναι μάλιστα πιθανό ότι η κατανομή της νευρωνικής δραστηριότητας στον «κοινωνικό εγκέφαλο» είναι διαφορετική στους εφήβους (μεγαλύτερη διέγερση στον έσω προμετωπιαίο φλοιό) από ό,τι στους ενήλικους (μεγαλύτερη διέγερση στον έξω βρεγματο-κροταφικό φλοιό), κατά τη διαχείριση των προσωπικών προθέσεων και των στοιχείων του χαρακτήρα μας. Το γεγονός ότι ο έσω προμετωπιαίος φλοιός, ανάμεσα στις άλλες γνωστικές λειτουργίες του, έχει κρίσιμο ρόλο στη διαχείριση των προσωπικών στοιχείων του χαρακτήρα, ενώ ο έξω βρεγματο-κροταφικός φλοιός στην ανάκληση αποθηκευμένων μνημονικών πληροφοριών, οδηγεί στην υπόθεση ότι ο τρόπος διαχείρισης των προσωπικών μας πεποιθήσεων διαφοροποιείται από την παιδική-εφηβική περίοδο στην ενήλικη περίοδο της ζωής μας. Είναι δηλαδή πιθανό ότι κατά την εκδήλωση της ταυτότητάς μας στις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις, τα μεν παιδιά και οι έφηβοι διαλογίζονται συνειδητά (εντός του πλαισίου των δικών τους νοητικών δυνατοτήτων), ενώ οι ενήλικοι αντιδρούν σχεδόν αυτόματα, ανασύροντας αποθηκευμένες αναμνήσεις και εμπειρίες. 2. Εγκέφαλος και αλήθεια Ο εγκέφαλος, στην προσπάθειά του να αντιμετωπίσει άμεσα, έγκαιρα και αποτελεσματικά την πλημμυρίδα των καθημερινών προκλήσεων, μεταφράζει την πραγματικότητα και δημιουργεί διαρκώς πεποιθήσεις. Είναι, στην κυριολεξία, μία «μηχανή δημιουργίας πεποιθήσεων». Το πρόβλημα είναι ότι η δημιουργία τους γίνεται πρώιμα, από έναν μάλλον «ανώριμο» εγκέφαλο[5], ο οποίος έχει την εγγενή τάση αρχικά να αναζητά (και να βρίσκει) σχέσεις μεταξύ δεδομένων που έχουν ή δεν έχουν νόημα, και στη συνέχεια να προσπαθεί να τις δικαιολογήσει, δηλαδή να αποδώσει σε αυτές σημασία, εκκίνηση, και σκοπό[6]. Οι πεποιθήσεις μας, αυτά που θεωρούμε σωστά / αλήθειες ή λάθος / ψέματα, αποτελούν τη βάση για τις περισσότερες παραπέρα σκέψεις και ενέργειές μας. Αρκετές ψυχολογικές μελέτες συγκλίνουν στην άποψη ότι η κατανόηση ενός ισχυρισμού προϋποθέτει την αποδοχή του ως αληθινού, ενώ η απόρριψή του απαιτεί μία επιπλέον διαδικασία εγκεφαλικής επεξεργασίας. Ωστόσο, και παρά το γεγονός ότι κατά την προσωπική προσέγγιση της «αλήθειας» και του «ψέματος» εμπλέκονται αρκετές «ανώτερες γνωστικές» περιοχές του εγκεφάλου, είναι πιθανόν ότι η τελική αποδοχή ενός ισχυρισμού ως «σωστού» ή «λάθους» εξαρτάται από μία σχετικά πρωτόγονη-ηδονική νευρωνική επεξεργασία. Ενδεχόμενο που φέρνει στον νου τον ισχυρισμό του Φρόυντ ότι πίσω από τις αυταπάτες μας, ατομικές και συλλογικές, κρύβονται επιθυμίες… Λειτουργική νευροαπεικόνιση (με fMRI) του εγκεφάλου ατόμων τα οποία καλούνταν να εγκρίνουν ή όχι την εγκυρότητα διαφόρων γραπτών προτάσεων (αυτοβιογραφικών, μαθηματικών, γεωγραφικών, θρησκευτικών, ηθικών, σημασιολογικών και πραγματολογικών), κάποιες από τις οποίες ήταν προδήλως σωστές, άλλες προδήλως εσφαλμένες και άλλες αμφιβόλου εγκυρότητας, οδήγησε σε ενδιαφέρουσες διαπιστώσεις[7]. Μεταξύ αυτών, ότι ο χρόνος αντίδρασής μας σε μία άποψη που θεωρούμε σωστή είναι σαφώς μικρότερος από τον χρόνο αντίδρασής μας σε μία άποψη που θεωρούμε λαθεμένη ή αγνοούμε, και ότι οι νοητικές καταστάσεις αποδοχής ή απόρριψης συνοδεύονται από προνομιακή διέγερση, αντίστοιχα, του κοιλιακού έσω προμετωπιαίου φλοιού (σημαντικού για τη σύνδεση της κρίσης με το συναίσθημα, την ανταμοιβή και το αυτοείδωλό μας), και της πρόσθιας νήσου (σημαντικής για τη διαχείριση των δυσάρεστων ερεθισμάτων, του πόνου και της αηδίας). Τέλος, ότι η προσωπική αβεβαιότητα για την «αλήθεια» ή το «ψέμα», η οποία ως γνωστόν δημιουργεί δυσκολίες στην άμεση εκδήλωση γνωστικών, συναισθηματικών και συμπεριφορικών αντιδράσεων, συνοδεύεται από προνομιακή διέγερση του πρόσθιου φλοιού του προσαγωγίου, μίας περιοχής του έσω προμετωπιαίου φλοιού που εμπλέκεται στη διαχείριση των ψυχικών συγκρούσεων και των λαθών, και μείωση της δραστηριότητας των βασικών γαγγλίων, τα οποία έχουν πρωτεύοντα ρόλο στη συναισθηματική κινητοποίηση των δράσεών μας. Η παρατήρηση αυτή ίσως εξηγεί γιατί οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν μικρή ανοχή στην παραλυτική αβεβαιότητα, και, κυρίως, γιατί όλοι οι μονόπλευροι κοινωνικοί οργανισμοί (θρησκευτικοί, κομματικοί, οικονομικοί κ.ά.) ανταμείβουν πειστικά την τυφλή υπακοή στα δικά τους δόγματα, και αποθαρρύνουν, εξίσου αποτελεσματικά, την κριτική σκέψη, την αμφιβολία και, φυσικά, τον σκεπτικισμό. Η επιπλέον διαπίστωση ότι ο νευρωνικός μηχανισμός δημιουργίας αντιλήψεων αντιμετωπίζει με τον ίδιο τρόπο τα δεδομένα και τις συγκυριακές πολιτισμικές «αξίες», φωτίζει περισσότερο το ανάγλυφο της δύστροπης κοινωνικής πραγματικότητας, αλλά και υπογραμμίζει την ανάγκη του διαρκούς αγώνα που έχουν να δώσουν από κοινού η επιστήμη και η παιδαγωγική. Διαφοροποιούμενη από την παραπάνω προσέγγιση, η οποία αντιμετωπίζει τις πεποιθήσεις ως προσωπικές επιλογές επί διαζευκτικών προτάσεων / υποθέσεων για την κατάσταση του κόσμου, μία άλλη νευροεπιστημονική προσέγγιση βλέπει τις πεποιθήσεις ως το νευροψυχικό αποτέλεσμα εγκεφαλικών διαδικασιών οι οποίες αποδίδουν συναισθηματική αξία σε πράγματα, γεγονότα και έννοιες, με σκοπό την ικανοποίηση προσωπικών αναγκών και την πλοήγησή μας σε ένα περιβάλλον αυξανόμενης πολυπλοκότητας. Υπ’ αυτό το πρίσμα, οι πεποιθήσεις δεν έχουν άμεση σχέση με τις έννοιες της αλήθειας, της γνώσης και της λογικής. Η διάκριση των πεποιθήσεων όχι με βάση το περιεχόμενό τους (πραγματολογικό, αυτοβιογραφικό, σημασιολογικό, ηθικό, θρησκευτικό ή πολιτικό), αλλά με βάση τις εμπλεκόμενες νευρωνικές διαδικασίες, επέτρεψε την κατηγοριοποίησή τους σε εμπειρικές (αφορούν πράγματα), συσχετιστικές (αφορούν γεγονότα και αλληλεπιδράσεις υποκειμένων), και εννοιολογικές (αφορούν ιστορίες, μύθους και «τελετουργικές» αφηγήσεις για το παρελθόν και το μέλλον)[8]. Οι εμπειρικές («πιστεύω ότι...») και οι συσχετιστικές («πιστεύω τον/την…») πεποιθήσεις θεωρείται ότι δημιουργούνται αυτόματα και υποσυνείδητα, χωρίς να προϋποθέτουν τη μεσολάβηση της γλώσσας, ενώ οι πολύ πιο σύνθετες και αφηρημένες εννοιολογικές πεποιθήσεις («πιστεύω σε...») εξαρτώνται από τη γλώσσα. Η τελευταία, με επαναλαμβανόμενες (από την εύπλαστη νηπιακή ηλικία) και συναισθηματικά φορτισμένες (με ρυθμό, προσωδία και ένταση) αφηγήσεις (από γονείς, συνομήλικους και άλλους) δημιουργεί σταδιακά ένα πλέγμα ανθεκτικών, και εν τέλει συνειδητών, πολιτισμικών, θρησκευτικών, οικολογικών, κοινωνικών και πολιτικών κανόνων και πεποιθήσεων / ταυτοτήτων. Με αυτόν τον τρόπο ιδωμένες οι πεποιθήσεις μπορεί να θεωρηθούν και ως κινητήριες δυνάμεις για την φυλογενετική αύξηση της συνειρμικής υπολογιστικής ισχύος του ανθρώπινου εγκεφάλου, κυρίως των συνειρμικών περιοχών του έσω προμετωπιαίου και του βρεγματο-κροταφικού φλοιού. 3. Εγκέφαλος και ιδεολογία Όλες οι γλώσσες του κόσμου έχουν ένα περίτεχνο λεξιλόγιο για να περιγράψουν τον πνευματικό μας κόσμο (γνώσεις, αισθήματα και σκοπούς). Χρησιμοποιώντας το πολύπλοκο αυτό λεξιλόγιο, όλοι οι άνθρωποι είμαστε βέβαιοι ότι μπορούμε να περιγράψουμε / αναπαραστήσουμε στους άλλους αυτό που συμβαίνει στο μυαλό μας, επειδή υποθέτουμε ότι μοιράζονται με εμάς τον ίδιο κώδικα δημιουργίας πνευματικών γεγονότων. Αντιστρόφως, θεωρούμε ότι μπορούμε να εκλογικεύσουμε και να περιγράψουμε αυτό που συμβαίνει στο μυαλό των άλλων. Η πεποίθηση / επίγνωση αυτή, την οποία οι ψυχολόγοι ονομάζουν «θεωρία του νου», μας επιτρέπει όχι μόνο να κατανοούμε και να αποδίδουμε απόψεις, επιθυμίες, σκοπιμότητες και προθέσεις σε εαυτούς και αλλήλους, αλλά και να «διακρίνουμε» άτομα και ομάδες προσώπων με συγκεκριμένα επιθυμητά ή ανεπιθύμητα πνευματικά / ψυχολογικά / ιδεολογικά χαρακτηριστικά. Η συσχέτιση ψυχολογίας και ιδεολογίας εγείρει, ως γνωστόν, επιφυλάξεις και προβληματισμούς. Πολύ περισσότερο, η προσπάθεια συσχέτισης εγκεφάλου και πολιτικής ιδεολογίας, εντέλει βιολογίας και ταυτότητας / πεποιθήσεων, είναι ένα αμφιλεγόμενο[9] και, πάντως, εξαιρετικά δύσκολο και επικίνδυνο εγχείρημα. Δύσκολο γιατί η μελέτη των μεταξύ τους σχέσεων απαιτεί τον συνυπολογισμό πολλών δυσπρόσιτων βιολογικών και κοινωνικών[10] παραμέτρων, και επικίνδυνο γιατί έχει να αντιμετωπίσει σωρεία δικαιολογημένων ευαισθησιών (η ευγονική και η ναζιστική αντιμετώπιση των βιολογικών διαφορών δεν επιτρέπεται να ξεχαστούν), αλλά και κατεστημένων μυθολογιών και προκαταλήψεων οι οποίες κάθε άλλο παρά ενδιαφέρονται για την ανάδειξη και άλλων παραμέτρων των προσωπικών και κοινωνικών επιλογών μας. Όμως, όπως έχω ισχυριστεί και αλλού, «το να αδιαφορεί κάποιος για τη βιολογία όταν ενδιαφέρεται να αναλύσει και να κατανοήσει τον κόσμο μας αποδεικνύεται όχι μόνο αντιεπιστημονικό, αλλά και ανιστόρητο».[11] Τα τελευταία χρόνια, ένας αυξανόμενος αριθμός μελετών, πολλές από τις οποίες παραμένουν αμφιλεγόμενες και τα ευρήματά τους ανεπιβεβαίωτα, επιχειρεί να αναδείξει τη στενή σχέση μεταξύ (νευρο)βιολογίας και πολιτικού προσανατολισμού και, ίσως, τη βασιμότητα πολλών κοινωνικών στερεοτύπων. Δεδομένου ότι οι περισσότερες από τις μελέτες αυτές ισχυρίζονται ότι οι σημαντικές, ίσως αγεφύρωτες, διαφορές μεταξύ «δεξιών» και «αριστερών» οφείλονται σε γνωρίσματα του χαρακτήρα τους και σε βιολογικές προδιαθέσεις, αξίζει προεισαγωγικά να επισημανθεί ότι ο ισχυρισμός αυτός βρίσκεται σε διάσταση με την τεκμηριωμένη παρατήρηση ότι οι περισσότεροι από εμάς δεν επιλέγουμε μία πολιτική ταυτότητα εξετάζοντας, έστω ενστικτωδώς, τα χαρακτηριστικά των δυνατών πολιτικών επιλογών, αλλά υιοθετούμε συνήθως την πολιτική παράδοση του περιβάλλοντος στο οποίο ανατρεφόμαστε[12]. Η παρατήρηση αυτή, αν δεν αμφισβητεί ευθέως την εξάρτηση των πολιτικών επιλογών μας από τα εγκεφαλικά μας χαρακτηριστικά, αναδεικνύει τη συμβολή των επιγενετικών περιβαλλοντικών παραγόντων στη διαμόρφωση των νευρωνικών χαρακτηριστικών μας, αυτών που εκ των υστέρων αντιμετωπίζονται ως «βιολογικές» προδιαθέσεις. Ιμπερέ Καμάργου, σπουδή από τη σειρά Το μάτι της συνείδησης, περ. 1984, Ίδρυμα Ιμπερέ Καμάργου, Πόρτο Αλέγρε. Από την ίδια σειρά είναι και η επόμενη εικόνα. Η δημόσια σφαίρα είναι ως γνωστόν γεμάτη από μανιχαϊκού τύπου απλουστεύσεις και επιθετικά στερεότυπα. Ένα από τα ευρέως κυκλοφορούντα, ρητά ή υπόρρητα, στερεότυπα είναι ότι οι μεν πολιτικά «συντηρητικοί» είναι πνευματικά δύσκαμπτοι, κυριαρχικοί στις σχέσεις τους, και φοβικοί στις αλλαγές, στην αβεβαιότητα και στον θάνατο, οι δε πολιτικά «φιλελεύθεροι» / «προοδευτικοί», είναι πνευματικά εύκαμπτοι, γενναιόδωροι, ευαίσθητοι, αισιόδοξοι και τολμηροί. Μία τέτοια περίπου εικόνα υιοθετούν συχνά όχι μόνο ακαδημαϊκοί πολιτικοί επιστήμονες, αλλά και ψυχολόγοι[13]. Ευπώλητα σχετικά βιβλία του πρόσφατου παρελθόντος[14] αναπαράγουν αυτά τα στερεότυπα, αποδίδοντας στους «φιλελεύθερους» αυξημένη λογική, ευφυία, γενναιοδωρία στο λάθος, αισιοδοξία και τιμιότητα επιχειρημάτων, και στους «συντηρητικούς» αυστηρότητα, τσιγκουνιά, αυταρχικότητα και ανειλικρίνεια επιχειρημάτων, περίπου κάποιας μορφής διαταραχή προσωπικότητας. Είναι, αλήθεια, έτσι τα πράγματα; Θα μπορούσε κάποιος, προσπερνώντας την πολύ πικρή ιστορική εμπειρία από τις ζηλευτές επιδόσεις εγκληματικής αυταρχικότητας και βλακώδους ανειλικρίνειας επιχειρημάτων «δεξιών» και «αριστερών» κυβερνήσεων, να παραδεχτεί ότι τα περισσότερα στερεότυπα κρύβουν κάποια δόση αλήθειας και ακόμη περισσότερες δόσεις ιδιοτέλειας. Είναι επί του προκειμένου ενδιαφέρον ότι έρευνες μεταξύ πολιτών οι οποίοι αυτοπροσδιορίζονται ως «συντηρητικοί» ή ως «φιλελεύθεροι», υπογραμμίζουν τη μεγαλύτερη ανεκτικότητα των «φιλελεύθερων» στις αλλαγές και στην αβεβαιότητα, αλλά αποκαλύπτουν και ότι συγκριτικά περισσότεροι «συντηρητικοί» αισθάνονται χαρούμενοι και ψυχικά υγιείς, δραστηριοποιούνται σε μεγαλύτερα κοινωνικά δίκτυα, και είναι αρκετά πιο γενναιόδωροι από τους «φιλελεύθερους», προσφέροντας χρήματα, αίμα και εθελοντική βοήθεια. Η γενναιοδωρία μάλιστα αυτή φαίνεται ότι δεν μπορεί να αποδοθεί στον πλούτο των «φιλελεύθερων», μιας και είναι γνωστό ότι οι φτωχοί εργαζόμενοι δωρίζουν μεγαλύτερο ποσοστό του εισοδήματός τους. Παρ’ όλα αυτά, όπως ήδη αναφέρθηκε, η προσπάθεια συσχέτισης πολιτικής ταυτότητας και εγκεφαλικών χαρακτηριστικών έχει ξεκινήσει από καιρό. Μαγνητική τομογραφία του εγκεφάλου νεαρών ενήλικων, οι οποίοι με βάση μία κλίμακα πέντε σημείων χαρακτηρίστηκαν από «πολύ συντηρητικοί» έως «πολύ φιλελεύθεροι», οδήγησε στη διαπίστωση ότι οι μεν «συντηρητικοί» έχουν ογκωδέστερη δεξιά αμυγδαλή, οι δε «φιλελεύθεροι» ογκωδέστερο πρόσθιο φλοιό του προσαγωγίου[15]. Το γεγονός ότι η αμυγδαλή έχει σχέση (και) με τη διαχείριση του φόβου, αλλά και ότι οι «συντηρητικοί» εμφανίζονται ως πιο ευαίσθητοι στην αναγνώριση απειλητικών καταστάσεων ή προσώπων, οδήγησε στη διατύπωση της υπόθεσης ότι οι «συντηρητικοί» είναι πιο επιρρεπείς στον φόβο ή, ακόμη, ότι όσοι έχουν μεγαλύτερη (δεξιά;) αμυγδαλή έχουν προδιάθεση στην υιοθέτηση «συντηρητικών» απόψεων. Αντίθετα, άτομα με ογκωδέστερο και πιο δραστήριο πρόσθιο φλοιό του προσαγωγίου, ο οποίος εμπλέκεται στη διαχείριση καταστάσεων αβεβαιότητας και σύγκρουσης δεδομένων, υποτίθεται ότι έχουν μεγαλύτερη ανοχή στην αβεβαιότητα και στις συγκρούσεις, και επομένως εγγενή τάση στην υιοθέτηση «φιλελεύθερων» απόψεων. Η άμεση «πολιτική μετάφραση» των χαρακτηριστικών της αμυγδαλής θα μπορούσε, με όποιες φιλοσοφικές επιφυλάξεις, να γίνει κατ’ αρχάς αποδεκτή, επειδή ο καλύτερα μελετημένος ρόλος που της είχε μέχρι πριν από λίγα χρόνια αποδοθεί ήταν η επεξεργασία πληροφοριών που προκαλούν αρνητικά συναισθήματα, κυρίως φόβο, αλλά και θυμό. Σήμερα, όμως, η ταύτιση αμυγδαλής και φόβου θεωρείται επιστημονικά μη αποδεκτή υπεραπλούστευση γιατί γνωρίζουμε πλέον ότι η αμυγδαλή είναι ένα σύμπλεγμα εγκεφαλικών πυρήνων που μεσολαβούν για τη σύνδεση των όποιων ερεθισμάτων και αναμνήσεων με την υποκειμενική συναισθηματική αξία, θετική ή αρνητική, που τους αποδίδεται[16]. Είναι επί του προκειμένου εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι η αμυγδαλή είναι μία από τις εγκεφαλικές περιοχές που εμπλέκονται και στην εκτίμηση της αξιοπιστίας των προσώπων. Διαπολιτισμικές μάλιστα έρευνες έδειξαν ότι η αμυγδαλή διεγείρεται αμφοτερόπλευρα στη θέα υποψηφίων πολιτικών που έχουμε επιλέξει να ψηφίσουμε[17]. Αντίθετα, στη θέα πολιτικών που δεν έχουμε επιλέξει να ψηφίσουμε προκαλείται μεγαλύτερη διέγερση της νήσου και της κοιλιακής περιοχής του πρόσθιου φλοιού του προσαγωγίου. 4. Δυσκολίες και αυτονόητα Στο σημείο αυτό αναδεικνύεται ανάγλυφα η δυσκολία διαχείρισης και εκλαΐκευσης της φύσης και της πολυπλοκότητας των πληροφοριών που αφορούν τον εγκέφαλο, και οι μεγάλοι κίνδυνοι από τη μονοσήμαντη ερμηνεία των χαρακτηριστικών του, δομικών και λειτουργικών. Ο εγκέφαλος, εύπλαστο όργανο διεύθυνσης ενός οργανικού συνόλου που εξελίσσεται διαρκώς σωματικά, ορμονικά, γνωστικά, συναισθηματικά και πολιτισμικά, έχει κληρονομήσει και όλα τα αποτυπώματα (περιορισμούς, ανάγκες και σοφία) της εξαιρετικά μακριάς φυλογενετικής και ιστορικής διαδρομής του είδους του. Ο εγκέφαλός μας, όλοι εμείς περιέχουμε όλες εκείνες τις γνωστικές και συναισθηματικές δυνατότητες και ανάγκες που μπορούν να υπερασπιστούν την επιβίωση, την πρόοδο και... τα προβλήματά μας. Κάθε εγκεφαλική περιοχή, όπως αυτές που μνημονεύονται παραπάνω, συμμετέχουν στη διεκπεραίωση πολλών ψυχολογικών διαδικασιών, και γι’ αυτό δεν είναι δυνατή η άμεση ταύτισή της με ένα μόνο νευρωνικό / ψυχολογικό αποτέλεσμα. Εξάλλου, είναι καλά τεκμηριωμένο ότι η δομή μίας εγκεφαλικής περιοχής μπορεί, πρώτο, να παραλλάσσει ευρέως μεταξύ ατόμων μίας συγκεκριμένης ομάδας· δεύτερο, να μεταβάλλεται με την ηλικία, αλλά και ως αποτέλεσμα των ατομικών εμπειριών και δεξιοτήτων· και, τρίτο, να αλλάζει εντυπωσιακά με την άσκηση και την εκπαίδευση. Το γεγονός ότι σύνθετες, ανώτερου επιπέδου, πνευματικές εκδηλώσεις και διαφοροποιήσεις μας διεκπεραιώνονται και αποτελούν αντανάκλαση της οργάνωσης και των αλληλεξαρτήσεων των παραγόντων του νευρωνικού μας κόσμου δεν (πρέπει να) είναι πλέον είδηση. Πρέπει να αποτελεί πνευματικό αυτονόητο και κοινωνικό δεδομένο. Αλλά και αν ακόμη είναι αλήθεια ότι άνθρωποι με μεγαλύτερη δεξιά αμυγδαλή («συντηρητικοί») είναι καλύτεροι στην ανίχνευση των κινδύνων, ενώ άνθρωποι με μεγαλύτερο πρόσθιο φλοιό του προσαγωγίου («φιλελεύθεροι») είναι πιο εξοικειωμένοι στη διαχείριση ψυχικών συγκρούσεων, τι (θα έπρεπε να) σημαίνουν αυτά για την αναγνώριση και αποδοχή του ρόλου των διαφορετικών κοινωνικών υποκειμένων του κόσμου μας. Τίποτα παραπάνω από την αναγνώριση και τον σεβασμό τους. Εξάλλου, το ενδεχόμενο ακραίας ταύτισης εγκεφαλικής διαμόρφωσης και πολιτικής έκφρασης μάς αναγκάζει να αναρωτηθούμε: Είναι η διαμετρικά διαφορετική πολιτική έκφραση αποτέλεσμα της έκφρασης διαφορετικών εγκεφάλων ή μήπως το πολιτικό περιβάλλον, εκτός των άλλων κρίσιμων κοινωνικών παραγόντων, καθοδηγεί την έκφραση των εγκεφάλων; Δηλαδή, διαφορετικοί εγκέφαλοι προσεγγίζουν και επεξεργάζονται με ολοκληρωτικά διαφορετικό τρόπο την πολιτικο-κοινωνική πραγματικότητα ή μήπως, όπως τείνω να πιστεύω, οι άνθρωποι απομακρύνονται σταδιακά μεταξύ τους επειδή ταυτίζονται όλο και περισσότερο με μία μεροληπτική πλευρά και έκφραση του πολιτικού φάσματος[18]; Με αποτέλεσμα να καταλήγουν στερεότυπες καρικατούρες, που όμως είναι απόλυτα αναγνωρίσιμες από τα μέλη της «φυλής» στην οποία πρωτίστως αναφέρονται και από την οποία πρωτίστως αναζητούν υποστήριξη. Θυμίζω απλώς ότι οι μεν ψηφοφόροι τείνουν να (ξανα)ψηφίζουν τους πολιτικούς που καθιστούν ευδιάκριτη τη «δεξιά» ή «αριστερή» πολιτική τους φυσιογνωμία (καρικατούρα), οι δε πολιτικοί έχουν περισσότερες πιθανότητες να επανεκλεγούν εάν καταφέρνουν να υπηρετούν με συνέπεια τα εξωτερικά χαρακτηριστικά της καρικατούρας τους[19]. 5. Απίστευτος ο κόσμος κι ο χαρακτήρας μας[20] Η διαχρονική θεωρητική αναζήτηση απαντήσεων στα βασικά ερωτήματα που αφορούν τα άτομα («πώς είναι τα άτομα», «πώς έγιναν έτσι» και «γιατί συμπεριφέρονται έτσι») οδήγησε στη διατύπωση εναλλακτικών προσεγγίσεων για την ερμηνεία της ανθρώπινης φύσης, της προσωπικότητας, της ψυχοπαθολογίας και της ψυχοθεραπείας[21]. Οι θεωρίες που διαμορφώθηκαν, και οι οποίες ανάλογα με την εκκίνησή τους χαρακτηρίζονται ως ψυχοδυναμικές, συμπεριφοριστικές, ανθρωπιστικές, βασικών χαρακτηριστικών της προσωπικότητας, βιολογικές ή συνθετικές, προσπαθούν να φωτίσουν και να αναδείξουν την αρχή και την αιτία των ανθρώπινων προσωπικοτήτων, και καταφέρνουν συνολικά να αποκαλύψουν το αδιάψευστο: Όλοι μας, γνήσια τέκνα των ίδιων αντιφατικών υπαρξιακών αναγκών (ορμές / ιδέες, συναίσθημα / λογική, αγάπη / ελευθερία, αυτοϋπέρβαση / αυτοεπιβεβαίωση κ.λπ.), αυτόβουλα ή όχι απαλλοτριωμένοι από τα πολιτισμικά (υπο)προϊόντα του κόσμου μας, λίγο ή πολύ εξωστρεφείς, νευρωτικοί, ευσυνείδητοι, προσηνείς, ανοικτοί σε νέες εμπειρίες[22], ή ακόμη και έντιμοι, από την φτιαξιά μας, από τις συνθήκες ή με την πρόοδο του χρόνου, συγκροτούμε ατομικές ταυτότητες και, εντέλει, αλήθειες. Το γεγονός, βέβαια, ότι η ταυτότητα προηγείται της αλήθειας εξηγεί και γιατί η ταυτότητα, από μονάκριβο θεμέλιο ύπαρξης και ευαισθησίας[23], μετατρέπεται συχνά σε βάθρο εκδήλωσης μισαλλοδοξίας. Τα παραδείγματα άφθονα και μελαγχολικά. Η κατανόηση της παραπάνω αλήθειας είναι ένα πολύ σημαντικό βήμα για την κατανόηση εαυτών και αλλήλων. Αφού η ταυτότητά μας δίνει αξία στις διάφορες αντιλήψεις, τις δικές μας ή των άλλων, μπορεί και να τις παραμορφώσει. Από αυτή την άποψη, η αναμενόμενη συμβολή των νευροεπιστημών είναι όχι να πείσουν για την προβληματική λειτουργία των αντίπαλων εγκεφάλων, αλλά να τους κάνουν να αποδεχθούν την αυτονόητη (και ευλογημένη) ύπαρξη του διαφορετικού, εξετάζοντας την εκκίνηση και διαλύοντας τη δηλητηριώδη αχλή αδιέξοδων στερεοτύπων. Εξάλλου, ίσως έχουμε λόγους να μη φοβόμαστε τόσο πολύ ότι οι αντίπαλοι μάς απεχθάνονται. Μεγάλη πρόσφατη μελέτη του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ λίγο πριν τις έντονα πολωμένες προεδρικές εκλογές του 2020 στις ΗΠΑ έδειξε ότι οι πολιτικοί μας αντίπαλοι δεν μας απεχθάνονται όσο τείνουμε να θεωρούμε δεδομένο, και ότι η διόρθωση των ανακριβών πληροφοριών για εμάς διορθώνει ακόμη περισσότερο την αρνητική προκατάληψή τους[24]. 6. Ρασομόν[25] Διαχρονικές αποτυπώσεις των αντιλήψεων της κοινής γνώμης, και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού, αποκαλύπτουν ότι περισσότεροι από τους μισούς ανθρώπους πιστεύουν στην ύπαρξη θαυμάτων, αγγέλων, Κόλασης και Διαβόλου, δύο έως τέσσερις στους δέκα πιστεύουν στην ύπαρξη μαγισσών, UFO και φαντασμάτων (τα οποία αρκετοί έχουν «δει»), και αρκετοί υπερασπίζονται επιθετικά τις πιο παρανοϊκές θεωρίες συνωμοσίας, για τα εκατομμύρια θύματα του Ολοκαυτώματος, για την επίθεση στους Δίδυμους Πύργους, για τον ανθρωποκτόνο κορωνοϊό κ.λπ. Θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος ότι τα αποτελέσματα των δημοσκοπήσεων αυτών αντικατοπτρίζουν την (προβεβλημένη ευρέως από τα ΜΜΕ) κουλτούρα ανθρώπων χαμηλού μορφωτικού επιπέδου, και ότι η επιστημονική εκπαίδευση εγγυάται την απόρριψη εξοφθάλμως ανορθολογικών πεποιθήσεων. Χμ... Έρευνα σε φοιτητές τριών μικρών Αμερικανικών Πανεπιστημίων υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει αρνητική συσχέτιση μεταξύ επιστημονικής γνώσης και παράδοξων / παραφυσικών πεποιθήσεων[26]. Συγκεκριμένα, η έρευνα διαπίστωσε ότι οι «καλοί φοιτητές», αυτοί δηλαδή που είχαν πολύ καλή επίδοση σε τεστ επιστημονικών γνώσεων, ήταν εξίσου (ούτε περισσότερο, ούτε λιγότερο) επιρρεπείς με τους «κακούς φοιτητές» στην υιοθέτηση ψευδο/αντιεπιστημονικών απόψεων και πρακτικών. Το εύρημα αυτό, το οποίο αποδόθηκε στο γεγονός ότι ο παραδοσιακός τρόπος εκπαίδευσης μεταφέρει στους φοιτητές αυτά που πρέπει να ξέρουν αλλά όχι πώς να σκέφτονται για να μαθαίνουν, αποδεικνύει ότι το πρόβλημα των παράδοξων / αστήρικτων προσωπικών αντιλήψεων είναι σοβαρότερο. Οι άλογοι φόβοι, οι υπαρξιακές δεισιδαιμονίες και οι παρερμηνείες του αγνώστου έρχονται από το βαθύ προσυνειδησιακό εγώ και διεκδικούν το παρόν όλων μας[27]. Για τους περισσότερους από εμάς, οι πιο βαθιά χαραγμένες, ίσως και ατεκμηρίωτες, αντιλήψεις είναι σχεδόν απρόσβλητες από το όποιο αντίθετο αποδεικτικό δεδομένο, τουλάχιστον όσο διατηρείται το όποιο κυρίαρχο «πνεύμα των καιρών» (Ζeitgeist). Στο διαχρονικά εναγώνιο ερώτημα για το τι πρέπει να γίνει προκειμένου να αποτρέψουμε / αναστρέψουμε τη δημιουργία προσωπικών ανορθολογικών κόσμων, τη φορά προσέγγισης της αλήθειας και του κόσμου / εαυτού μας, η απάντηση δεν μπορεί παρά να είναι ευθυγραμμισμένη στο συντηρητικό πνεύμα των όσων προηγήθηκαν, και όχι στο εθιστικά ανθρωποκτόνο πνεύμα διαζευκτικών κόσμων. Ο κάθε άνθρωπος, είτε υιοθετήσει κανείς την αποδιδόμενη στον Σωκράτη αισιόδοξη προοπτική του ουδείς εκών κακός, είτε την αλήθεια του homo homini lupus, που αποδέχονται μεταξύ πολλών άλλων ο Θουκυδίδης, το Τόμας Χομπς και ο Σίγκμουντ Φρόυντ, είναι δομημένος στη λογική των παθών και υπό την εξουσία των κόσμων του. Η αλλαγή τους προϋποθέτει δημιουργικά εμπνευσμένες, αισθητικά καλλιεργημένες, ανθεκτικές στην κακοποίηση, και επίμονες προσπάθειες πολιτισμικής, κοινωνικής και επιστημονικής αναβάθμισης. Οι οποίες, σεβόμενες όλα τα κρίσιμα στοιχεία της προσωπικής και συλλογικής μας ταυτότητας, μεταξύ αυτών οπωσδήποτε και το ζωογόνο και παραπλανητικό συναίσθημα, θα οραματίζονται τη διαμόρφωση ενός (άγνωστου) καλύτερου Ζeitgeist. [1] Γιατί τον ίδιο αιώνα που ο Μαρσέλ Προυστ μας ξανα-καθησύχαζε(;) λογοτεχνικά ότι τίποτα δεν μπορεί να διαπεράσει τη σκιά της ύπαρξης, κανένας δεν μπορεί να δει μέσα μας, κάποιοι επιστήμονες, τελευταίοι μία ομάδα Ιαπώνων, πετύχαιναν σταδιακά το αδιανόητο. Έκαναν το κρανίο μας διαφανές, και με τη βοήθεια πολύπλοκων τομογράφων μπορούν πλέον να παρακολουθούν, σε πραγματικό χρόνο, τη δραστηριότητα των εγκεφαλικών περιοχών μας, όταν βλέπουμε, όταν ακούμε, όταν αποφασίζουμε, όταν…, συνειδητά ή όχι. [2] Ο ισχυρισμός αυτός αποτελεί τη βάση της θεωρίας της ενοποίησης των πληροφοριών, την οποία ανέπτυξε ο Giulio Tononi για την εξήγηση της συνείδησης. Βλ. Christof Koch, The Feeling of Life Itself, MIT Press, Καίμπριτζ 2020. [3] Αξίζει ιδιαίτερης επισήμανσης η πειραματική διαπίστωση ότι η δραστηριότητα των φλοιικών κατοπτρικών νευρώνων, οι οποίοι θεωρούνται ως οι νευρώνες που προσομοιώνουν εντός μας τις κινητικές πράξεις των άλλων, διαφέρει ανάλογα με την εικαζόμενη πρόθεση της πράξης. Βλ. Leonardo Fogassi, Pier Francesco Ferrari, Benno Gesierich, Stefano Rozzi, Fabian Chersi, and Giacomo Rizzolatti, “Parietal lobe: from action organization to intention understanding”, Science, 2005, vol. 308, 662-667. [4] Βλ. Sarah-Jayne Blakemore, Inventing Ourselves, Transworld Publishers, Λονδίνο 2019. [5] Βλ. Γιώργος Χ. Παπαδόπουλος, «Η βιολογική σχέση των πεποιθήσεων με το χθες», στο Εγκεφαλικές ανθρωπογραφίες, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2016. [6] Βλ. Michael Shermer, The Believing Brain, Times Books, Νέα Υόρκη 2011. [7] Βλ. Sam Harris, Sameer A. Sheth, and Mark S. Cohen, “Functional Neuroimaging of Belief, Disbelief and Uncertainty”, Annals of Neurology, 2008, vol. 63, 141-147. [8] Βλ. Rüdiger J. Seitz, and Hans-Ferdinand Angel, “Belief formation – A driving force for brain evolution”, Brain and Cognition, 2020, vol. 240, 105548. [9] Γιατί η συσχέτιση βιολογικών και κοινωνικών χαρακτηριστικών μοιάζει με περιστρεφόμενο Ιανό που περιέχει το σπέρμα του ρατσιστικού μηδενισμού των «διαφορετικών», αλλά και κυοφορεί την ελπίδα για εμπέδωση μεγαλύτερης κοινωνικής ανοχής απέναντι στους «αλλιώτικους». Το (διαχρονικά) επίκαιρο θέμα της σεξουαλικής ταυτότητας και του σεξουαλικού προσανατολισμού φωτίζει αποκαλυπτικά την αντιφατική πραγματικότητα: Ένα τμήμα του κοινωνικού συνόλου διεκδικεί και θεμελιώνει την σεξουαλική ιδιοπροσωπία του ατόμου με βάση το στέρεο (νευρο)βιολογικό επιχείρημα, αλλά (το ίδιο;) απορρίπτει, για ιδεολογικούς λόγους, κάθε άλλη προσπάθεια σύνδεσης βιολογικών και κοινωνικών παραμέτρων. [10] Επιπλέον δυσκολίες στο εγχείρημα διαχείρισης της σχέσης εγκεφάλου και πολιτικής ιδεολογίας προέρχονται αναμφίβολα και από (α) την κοινωνική περιπέτεια του ίδιου του όρου «ιδεολογία», από την επινόησή του κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης, την πολιτική απαξίωσή του από τους Μαρξ και Ένγκελς και την εν συνεχεία διφορούμενη νοηματοδότηση, εύσημη και κακόσημη, του συναισθηματικού πλούτου και των συνδηλώσεών της, και (β) το διαφορετικό νόημα που αποδίδεται στις λέξεις «συντηρητικός», «φιλελεύθερος», «προοδευτικός», «αντιδραστικός», ακόμη και στις λέξεις «δεξιός» και «αριστερός», κατά τη διάρκεια της ιστορικής εξέλιξης και, κυρίως, στα διάφορα κοινωνικά, εθνικά, πολιτικά, πολιτισμικά περιβάλλοντα. [11] Βλ. Γιώργος Χ. Παπαδόπουλος, «Περί τυφλότητας», στο Εγκεφαλικές ανθρωπογραφίες, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2016. [12] Βλ. Donald Green, Bradley Palmquist, and Eric Schickler, Partisan Hearts and Minds: Political Parties and the Social Identities of Voters, Yale University Press, Νιού Χέιβεν 2002. [13] Ένας παράγοντας για αυτήν την ακαδημαϊκή αντιμετώπιση μπορεί να είναι, σύμφωνα με την πλούσια σχετική βιβλιογραφία, η σαφής αριθμητική υπεροχή των «φιλελεύθερων» έναντι των «συντηρητικών» ακαδημαϊκών στα πανεπιστήμια και τα κολλέγια, αλλά και η εντονότερη πολιτική δραστηριοποίηση των «φιλελεύθερων» καθηγητών. Βλ. https://bit.ly/3ePqL6B και https://bit.ly/2Sd2DDm [14] Βλ. Drew Westen, The Political Brain, PublicAffairs, Νέα Υόρκη 2008· George Lakoff, The Political Mind, Penguin Books, 2009· και John R. Hibbing, Kevin B. Smith, and John R. Alford, Predisposed: Liberals, Conservatives, and the Biology of Political Differences, Routledge, Νέα Υόρκη 2014. [15] Βλ. Ryota Kanai, Tom Feilden, Colin Firth, and Geraint Rees, “Political Orientations Are Correlated with Brain Structure in Young Adults”, Current Biology, 2011, vol. 21, 677-680. [16] Βλ. Γιώργος Χ. Παπαδόπουλος, Κεντρικό νευρικό σύστημα του ανθρώπου, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, υπό έκδοση. [17] Nicholas O. Rule, Jonathan B. Freeman, Joseph M. Moran, John D. E. Gabrieli, Reginald B. Adams Jr, and Nalini Ambady, “Voting behavior is reflected in amygdala response across cultures”, Social Cognitive and Affective Neuroscience, 2010, vol. 5, 349-355. [18] Γιατί από τη στιγμή που οι άνθρωποι υιοθετούν μία πεποίθηση, κινητοποιούν μία πραγματική αλυσίδα γνωστικών προκαταλήψεων οι οποίες τους επιτρέπουν να προσαρμόζουν / αντισταθμίζουν / παραμορφώνουν τα όποια δεδομένα της πραγματικότητας στις δικές τους προσχηματισμένες αντιλήψεις, στον δικό τους προκατασκευασμένο κόσμο (βλ. Michael Shermer, ό.π.). Χρήσιμο είναι βέβαια πριν σπεύσει οποιοσδήποτε σε ανέξοδη αποδοκιμασία όλων αυτών των γνωστικών προκαταλήψεων, να συνυπολογίσει και τη συμβολή των παραμορφώσεων που προκαλούν στη διατήρηση του ιεραρχικά δομημένου συναισθηματικού και αξιακού πλαισίου λειτουργίας του εγκεφάλου, και εν τέλει στην προστασία των όρων συγκρότησης του εγώ και της κοινωνίας (βλ. Γιώργος Χ. Παπαδόπουλος, ό.π.). [19] Βλ. Christopher Y. Olivola, and Alexander Todorov, “Elected in 100 milliseconds: Appearance-Based Trait Inferences and Voting”, Journal of Nonverbal Behavior, 2010, vol. 34, 83-100, και Jakub Samochowiec, Michaela Wȁnke, and Klaus Fiedler, “Political Ideology at Face Value”, Social Psychology and Personality Science, 2010, vol. 1(3), 206-213. [20] Όπως υπογραμμίζει ο Σωκράτης Μάλαμας στη μαγική «Πριγκιπέσσα» του, στην οποία σχολιάζει, με τον ασύγκριτο τρόπο της λυρικής φιλοσοφίας, και την απερίγραπτη σχέση εαυτού, μυαλού και κόσμου: «Ξημερώματα στο δρόμο / ρίχνω πετονιά / πιάνω τον εαυτό μου / και χάνω το μυαλό μου». [21] Βλ. Daniel Cervone και Lawrence A. Pervin, Θεωρίες προσωπικότητας: Έρευνα και εφαρμογές, Gutenberg, Αθήνα 2013. [22] Σύμφωνα με το ευρέως τεκμηριωμένο «μοντέλο των πέντε παραγόντων», η προσωπικότητα καθορίζεται από τον βαθμό υιοθέτησης / εκδήλωσης πέντε μεγάλων (“big five”) χαρακτηριστικών (= εξωστρέφεια, νευρωτισμό, ευσυνειδησία, προσήνεια και δεκτικότητα στη νέα εμπειρία). Ο βαθμός υιοθέτησης (από καθόλου έως πάρα πολύ) αυτών των βασικών χαρακτηριστικών, ή των αντιθέτων τους, διαμορφώνει ένα μωσαϊκό δυνητικών προσωπικοτήτων, οι οποίες σύμφωνα με πολλούς ψυχολόγους δεν είναι μόνο παγκόσμιες, αλλά έχουν και βιολογικές ρίζες. Κάποιοι άλλοι πιστεύουν ότι το μοντέλο αυτό θα πρέπει να περιλάβει και μερικά ακόμη βασικά χαρακτηριστικά, μεταξύ των οποίων την εντιμότητα. [23] Ακόμη και εάν, ή ίσως επειδή, οι ταυτότητες συγκροτούνται σταδιακά από τους ρόλους που αναλαμβάνουμε ενώπιον των άλλων. [24] Βλ. Jeffrey Lees, and Mina Cikara, “Inaccurate group meta-perceptions drive negative out-group attributions in competitive contexts”, Nature Human Behaviour, 2020, vol. 4, 279-286. [25] Στην αριστουργηματική του ταινία Ρασομόν, ο Ακίρα Κουροσάβα εικονοποιεί τα ασύλληπτα όρια του υποκειμενικού σχετικισμού, αλλά και την αδιαπραγμάτευτη ανάγκη υπεράσπισης της αυταξίας της ζωής. [26] Βλ. W. R. Walker, S. J. Hoekstra, and R. J. Vogl, “Science Education Is No Guarantee of Skepticism”, Skeptic, vol. 9(3), 24-27, 2002. [27] Μικρή εκκωφαντική επιβεβαίωση: στην κορύφωση της πανδημίας του κορωνοϊού, οι μισοί υγειονομικοί της Ελλάδας αρνήθηκαν να εμβολιαστούν.

Εγκέφαλοι, ταυτότητες και ιδεολογίες

Σύνδεση