Ένα κλειδί για όλες τις μυθολογίες

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Emmanuelle Loyer, Lévi-Strauss: A Biography [Λεβί-Στρως: Μια βιογραφία], μετάφραση από τα γαλλικά: Ninon Vinsonneau και Jonathan Magidoff, Polity, σ. 744. Maurice Godelier, Claude Lévi-Strauss: A Critical Study of His Thought [Κλωντ Λεβί-Στρως: Μια κριτική μελέτη της σκέψης του], μετάφραση από τα γαλλικά: Nora Scott, Verso, σ. 540. [Claude Lévi-Strauss, Η άγρια σκέψη, μτφρ. Εύα Καλπουρτζή, Πατάκη, Αθήνα 2019, σελ. 464] Το 1937 ο Κλωντ Λεβί-Στρως, ένας 29ετής επίδοξος ανθρωπολόγος, αποφάσισε ότι είχε φθάσει η ώρα να κάνει την πρακτική του άσκηση – μια τελετή ενηλικίωσης για το επάγγελμα που σκόπευε να ακολουθήσει. Ο Μπρονισλάβ Μαλινόφσκι, γεννημένος στην Πολωνία και εκπαιδευμένος στη Βρετανία, είχε καθιερώσει το σχετικό πρότυπο, αφού έζησε επί πολλά χρόνια με τους κατοίκους των Νήσων Τρόμπριαντ, κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, και δημοσίευσε ένα βιβλίο για αυτούς, το οποίο συνδύαζε την παρατήρηση με τη θεωρία. Μια δεκαετία αργότερα, ο Έντουαρντ Έβανς-Πρίτσαρντ πέρασε δύο σχεδόν χρόνια μόνος με τους Αζάντε του Άνω Νείλου, συγγράφοντας ένα βιβλίο, προϊόν σημαντικού πλούτου παρατηρήσεων, το οποίο επηρέασε βαθύτατα το φιλοσοφικό έργο στα πεδία της επιστημολογίας και της επιστημονικής εξήγησης. Ο Λεβί-Στρως έστρεψε την προσοχή του στις φυλές Ναμπικουάρα του Μάτο Γκρόσο, μιας αχανούς έκτασης της δυτικής Βραζιλίας. Επρόκειτο να ακολουθήσει, όμως, διαφορετικές ατραπούς. Έκρινε ότι μια κατάλληλα προετοιμασμένη ερευνητική έφοδος στην επικράτεια των μη-πολιτισμένων, που απλωνόταν σε έκταση χιλιάδων τετραγωνικών μιλίων, θα απαιτούσε μια ερευνητική ομάδα –στην οποία περιέλαβε τη γυναίκα του Ντινά, της οποίας η ακαδημαϊκή εκπαίδευση ήταν παρόμοια με τη δική του, και έναν φυσιοδίφη γιατρό, τον Ζ.Α. Βελάρ– και άφθονο βαρύ εξοπλισμό. Συγκέντρωσε είκοσι άνδρες, δεκαπέντε μουλάρια, καμιά τριανταριά βόδια και, επιπλέον, όπλα και τρεις χιλιάδες φυσίγγια. Ξεχάστε την στοχαστική συμβίωση του Μαλινόφσκι με τις τοπικές κοινότητες· επρόκειτο για αποστολή στο στυλ του σερ Ρίτσαρντ Μπάρτον και του Τζων Σπηκ, ίσως ακόμη και του Φιτζκαράλντο. Η καθηγήτρια Σύγχρονης Ιστορίας στο Ινστιτούτο Πολιτικών Σπουδών (Sciences Po) στο Παρίσι Εμμανυέλ Λουαγιέ σημειώνει στη μακρά και γλαφυρή βιογραφία του Λεβί-Στρως: «οι “επισκέπτες” συχνά ξεπερνούσαν τον αριθμό των Ινδιάνων τους οποίους επισκέπτονταν». Η ομάδα, φοβούμενη απειλές, πουθενά δεν έμενε για πολύ. Σε επιστολή προς φίλο του στο Σάο Πάολο, ο Λεβί-Στρως ανέφερε: Σας γράφω περιτριγυρισμένος από δεκαπέντε άνδρες, γυναίκες και παιδιά εντελώς γυμνούς (αλλά τι κρίμα που τα σώματά τους δεν είναι ωραία), εξαιρετικά φιλόξενους, αν σκεφθεί κανείς ότι πρόκειται για την ίδια ομάδα (και πιθανόν τα ίδια άτομα) που είχε σφαγιάσει μια προτεσταντική ιεραποστολή στη Γιουρουένα πριν πέντε χρόνια. Κάποια στιγμή, ο Βελάρ αποφάσισε να δοκιμάσει το κουράριο –στο οποίο οι Ναμπικουάρα εμβάπτιζαν τα βέλη τους– κεντώντας με αυτό έναν σκύλο, και τον παρακολούθησε να πεθαίνει από ασφυξία. Η Ντινά, στα ημερολόγιά της (από τα οποία η Λουαγιέ αξιοποιεί παραθέματα με επιτυχία), έγραφε δηκτικά: «Δεν είμαι έτοιμη να πεθάνω και επιθυμώ να επιστρέψω από την περιπέτεια αυτή. Αλλιώς, δεν θα πρόκειται πια για περιπέτεια». Και «περιπέτεια» φαίνεται ότι είναι πράγματι le mot juste (o ακριβής όρος). Απείχε, σίγουρα, πολύ από τους κόσμους που ήταν οικείοι στον Λεβί-Στρως. Καταγόταν από αλσατική-εβραϊκή οικογένεια και μεγάλωσε σε σπίτι εν πολλοίς κοσμικό, αν και είχε περάσει από τελετή ενηλικίωσης (bar mitzvah) για να ικανοποιηθεί ένας παππούς του ραβίνος. Ο πατέρας του ήταν ζωγράφος του ύφους Beaux-Arts, ύφος που σταθερά η μόδα εγκατέλειπε· η Λουαγιέ περιγράφει την οικογένεια ως «αστούς καθοδικής κινητικότητας». Ο Λεβί-Στρως απέκτησε διπλό πτυχίο, στο Δίκαιο και στη Φιλοσοφία, από το Πανεπιστήμιο της Σορβόνης, και το 1931 εξετάστηκε για τη λεγόμενη υφηγεσία (agrégation) στη Φιλοσοφία, απαραίτητο προσόν για διδακτική σταδιοδρομία. Η Ντινά Ντρεφύς, την οποία παντρεύτηκε το 1932, είχε επίσης σπουδάσει Φιλοσοφία στη Σορβόνη και είχε επίσης περάσει επιτυχώς τις εξετάσεις της υφηγήτριας. Και οι δύο κατέληξαν να διδάσκουν σε επαρχιακά λύκεια, δεν απώλεσαν όμως τις έντονες διανοητικές τους ορέξεις. Οι προσωπικοί «διανοητικοί έρωτες» του Λεβί-Στρως ήταν, όπως ο ίδιος παραδεχόταν, ο Μαρξ, ο Φρόυντ και η γεωλογία. Γύρω στο 1933 διάβασε την Πρωτόγονη κοινωνία του Ρόμπερτ Λόουι και αποφάσισε ότι η ανθρωπολογία θα μπορούσε να συνταιριάξει τα ποικίλα ενδιαφέροντά του. Ξεκοκάλισε τον κανόνα του εθνογράφου, στον οποίο περιλαμβάνονταν οι Μαλινόφσκι, Τζέιμς Φρέιζερ, Μαρσέλ Μως, Άλφρεντ Ράντκλιφ-Μπράουν και Φραντς Μπόαζ. Ωστόσο, μη έχοντας λάβει τυπική εκπαίδευση σε αυτό το επιστημονικό πεδίο, δεν έβρισκε κάποια προφανή διέξοδο από τη ζωή του καθηγητή λυκείου. Ο λόγος που ο Λεβί-Στρως κατέληξε στη Βραζιλία ήταν ότι η μόνη αξιοπρεπής ακαδημαϊκή θέση που προσφερόταν ήταν στο Πανεπιστήμιο του Σάο Πάολο, το οποίο είχε πρόσφατα ιδρυθεί. Ο Κλωντ Λεβί-Στρως στη Βραζιλία, περ. 1936. © Apic/ Getty Images/ Ideal Image Οι εθνογραφικές του εξορμήσεις στη Βραζιλία ήταν συχνά προϊόν τύχης. Η πρώιμη επίσκεψή του στους ιθαγενείς Μπορόρο, για παράδειγμα, οφειλόταν κατά μεγάλο μέρος στον ψαρά οδηγό του, που ήθελε καπνό και ήξερε ότι εκείνοι οι ιθαγενείς τον καλλιεργούσαν. Όταν το βαριά αρματωμένο καραβάνι του Λεβί-Στρως διέσχιζε τρίζοντας το Μάτο Γκρόσο, οι επισκέψεις του στα χωριά των Ινδιάνων δεν ήταν μόνο σύντομες –εθνογραφία εν είδει ταχυραντεβού–, αλλά και σε μεγάλο βαθμό διαμεσολαβούμενες. Δεν γνώριζε τις γλώσσες των ιθαγενών· δεν μιλούσε καν πορτογαλικά με ευχέρεια. Οι συνεντεύξεις αφορούσαν κατά κανόνα έναν χωρικό που μιλούσε πορτογαλικά, του οποίου τα λεγόμενα κάποιος άλλος μετέφραζε στα γαλλικά. Ο Λεβί-Στρως, ωστόσο, δεν πτοείτο. Πέρασε τέσσερις μέρες με τους Μουντέ και αποχώρησε έχοντας σχηματίσει άποψη για το σύστημα συγγένειας και το λεξιλόγιό τους. Αντιλαμβάνεται κανείς ότι αυτός ο αδυσώπητος αυτοδίδακτος θα βόλευε τα θεωρητικά του σκαριφήματα οπουδήποτε χωρούσαν. Μετά από έξι μήνες τρεχαλητό από το ένα χωριό στο άλλο, η περιπέτεια έλαβε τέλος. Δεν ήταν μόνο η πρώτη του σοβαρή έφοδος στο πεδίο· ήταν επίσης η τελευταία. (Επρόκειτο να γράψει αργότερα, στην περίφημη πρώτη πρόταση των Θλιβερών Τροπικών (Tristes Tropiques), του πιο γνωστού βιβλίου του, «Απεχθάνομαι τα ταξίδια και τους εξερευνητές»). Όπως παρατήρησε ένας προηγούμενος βιογράφος του, ο Πάτρικ Ουίλκεν, στο Κλωντ Λεβί-Στρως: Ο ποιητής στο εργαστήριο (Claude Lévi-Strauss: The Poet in the Laboratory, 2010), «τη δεκαετία του 1950 κανένας σοβαρός ανθρωπολόγος δεν θα κατόρθωνε να αποφύγει την κριτική για ένα τέτοιο αλλόκοτο ταξίδι». Ο ίδιος ο Λεβί-Στρως δεν έτρεφε πολλές ψευδαισθήσεις ως προς τις ικανότητες και τα ενδιαφέροντά του: «Συνειδητοποίησα νωρίς ότι ήμουν άνθρωπος των βιβλιοθηκών και όχι εξωτερικός ερευνητής πεδίου». Χρησιμοποιώντας την ορολογία του ίδιου του Γάλλου ανθρωπολόγου, θα μπορούσε κανείς να πει ότι η προσέγγιση της εθνογραφίας από τον Έβανς-Πρίτσαρντ συγκρινόμενη με εκείνη του Λεβί-Στρως αντιστοιχούσε με τη διαφορά του ωμού από το ψημένο. Επιστρέφοντας στο Παρίσι την άνοιξη του 1939, ο Λεβί-Στρως εγκαταστάθηκε στο Μουσείο του Ανθρώπου (Musée de l’Homme) και ετοίμαζε την έκθεση ορισμένων από τα εκατοντάδες αντικείμενα που είχε συλλέξει από τους Νοτιοαμερικανούς πληροφορητές του. Χώρισε επίσης με τη γυναίκα του και ξεκίνησε (αλλά δεν τελείωσε) ένα μυθιστόρημα, για τους ιθαγενείς των νησιών του Ειρηνικού τους οποίους παραπλανά ένας φωνογράφος, και νομίζουν ότι οι θεοί τους επέστρεψαν. Προσωρινός τίτλος: Tristes Tropiques (Θλιβεροί Τροπικοί). Όσο για τη επικείμενη ναζιστική απειλή, η ελαφρότατα μαρξιστική ανάλυσή του, τον οδηγούσε στο συμπέρασμα ότι επρόκειτο για μια περαστική καταιγίδα, ένα ζήτημα, όπως εξηγούσε σε φίλο, «ζήλιας των μεσαίων τάξεων της Γερμανίας για τους Εβραίους, που κατόρθωσαν να ευημερούν κατά την περίοδο του υψηλού πληθωρισμού». Κλήθηκε να καταταγεί στον στρατό όταν ξέσπασε ο Πόλεμος, και μετά τη συνθηκολόγηση της Γαλλίας, τον Ιούνιο του 1940, βρέθηκε στο Μονπελιέ. Ελπίζοντας να αναλάβει μια θέση διδάσκοντος με μεγαλύτερο κύρος στο Παρίσι, μεταβαίνει στο Βισύ για να του χορηγηθεί άδεια επιστροφής. Αργότερα, θυμόταν: «Ο αρμόδιος αξιωματικός με κοίταξε εμβρόντητος: “Με όνομα σαν το δικό σας, στο Παρίσι; Σοβαρολογείτε;”. Μόνο τότε άρχισα να καταλαβαίνω». Όπως και στις εθνογραφικές του συναντήσεις, ο Λεβί-Στρως είχε την τάση να προτιμά τα δικά του μοντέλα, τις δικές του αναλύσεις αντί για τις συγκεχυμένες επείγουσες απαιτήσεις της πραγματικότητας. Τελικά, το 1941 εξασφάλισε βίζα ταξιδιού για την Αμερική –την απαιτούμενη πρόταση θέσης εργασίας τού είχε απευθύνει η New School for Social Research, ένας παράδεισος για Ευρωπαίους ακαδημαϊκούς μετανάστες–, και έπειτα από έναν κοπιαστικό διάπλου του Ατλαντικού, έφτασε στη Νέα Υόρκη. Στη Νέα Σχολή αναγκάστηκε να παραλλάξει το όνομά του σε «Claude L. Strauss», για να μην τον συγχέουν οι φοιτητές του με τον κατασκευαστή των τζιν. Κατόρθωσε επίσης να έρθει σε επαφή με ομάδες της εξόριστης γαλλικής κυβέρνησης και δήλωνε πίστη στον Στρατηγό Ντε Γκωλ. Αλλά η Νέα Υόρκη υπήρξε κάτι παραπάνω από καταφύγιο, γιατί εκεί ανέπτυξε μια φιλία που θα άλλαζε τη ζωή του, με έναν επίσης πρόσφυγα, ονόματι Ρομάν Γιακομπσόν – Ρώσο γλωσσολόγο, πολυμαθή και μπον βιβέρ. Ο Γιακομπσόν ήταν επίσης οπαδός του δομισμού: είχε αφομοιώσει πλήρως το έργο ενός Ελβετού γλωσσολόγου που τότε δεν ήταν πολύ γνωστός, του Φερντινάν ντε Σωσύρ (1857-1913), είχε αποσπάσει μερικές κεντρικές ιδέες και είχε σκεφθεί τρόπο να τις αξιοποιήσει. Μεταξύ των ιδεών αυτών ήταν η διάκριση της γλώσσας, θεωρούμενης ως αφηρημένου συστήματος, και της ομιλίας, θεωρούμενης ως των επιμέρους εκφορών του λόγου. Μια άλλη ιδέα αφορούσε τον τρόπο με τον οποίο σημαίνουν τα «[γλωσσικά] σημεία». Ας θεωρήσουμε το φώνημα, τη μικρότερη μονάδα γλωσσικού ήχου που έχει νόημα: ένα φώνημα είναι σημαντικό στο μέτρο μόνον που διαφοροποιεί μια λέξη που το έχει από μια άλλη που έχει ένα άλλο (ας πούμε, τη λέξη «coat» από τη λέξη «goat»). Μια τρίτη ιδέα αφορούσε στις σχέσεις μεταξύ αυτών των οντοτήτων: θα μπορούσαν να υποκαθιστούν η μια την άλλη. Το ηχηρό κλειστό «b» θα μπορούσε να αντικαθιστά το άηχο κλειστό «p» («bat», «pat») ή θα μπορούσαν να αντιπαραβάλλονται (όπως ένας ήχος «r» θα μπορούσε να μετατρέψει τη λέξη «bat» σε «brat»). Σχέσεις αντικατάστασης επονομάστηκαν «παραδειγματικές»· σχέσεις γειτνίασης «συνταγματικές». Η εφαρμογή του μοντέλου αυτού μπορούσε να επεκταθεί και σε άλλα πεδία. Καπέλο τζόκεϊ, πλατύγυρο γυναικείο, κράνος, ψαθάκι, ρεπούμπλικα: η μεταξύ τους σχέση είναι παραδειγματική, ενώ η σχέση τους με το κεφάλι σας συνταγματική. Το ίδιο ισχύει και για παπούτσια μπρογκ, σανδάλια, σαμπό και μπότες· η σχέση όλων αυτών με τα πόδια σας είναι συνταγματική. Μόλις οργάνωνες έτσι το ζήτημα, μπορούσες να σχετίζεις τις δύο κατηγορίες ένδυσης με άλλα αντιθετικά δίπολα (πάνω και κάτω, αέρας και γη) και άλλες συγκλίσεις (και οι δύο κατηγορίες προστατεύουν το σώμα από το περιβάλλον). Αξίζει να σημειωθούν και οι υπάρχουσες αντιστροφές: κατά την παρασκευή φαγητού, φιλέ μαλλιών και μαγειρικοί σκούφοι χρησιμοποιούνται για την προστασία του περιβάλλοντος από το σώμα, ακριβώς όπως οι Καγκό, μια περιφρονούμενη μειονότητα που ζούσε κάποτε στη δυτική Γαλλία, ήταν υποχρεωμένοι να φορούν παπούτσια για να προστατεύουν το έδαφος από τα πόδια τους. Σκοπεύοντας να γράψει ένα φιλόδοξο θεωρητικό έργο ανθρωπολογίας, ο Λεβί-Στρως εντόπισε το «άτομο της συγγένειας», το φώνημα της οικογένειας, και από εκεί προχώρησε προς την εφαρμογή των τεχνικών δομικής ανάλυσης στις τρέχουσες εμμονές των ανθρωπολόγων της εποχής: τη συγγένεια εξ αίματος και την ανταλλαγή δώρων. Για την ακρίβεια, κατάφερε να τις συνδυάσει, διατυπώνοντας τον ισχυρισμό ότι οι γυναίκες αποτελούσαν τα κατεξοχήν αντικείμενα ανταλλαγής. Επιστρέφοντας στη Γαλλία, το 1947, υπέβαλε στη Σορβόνη τη διατριβή του για doctorat d’État, Les Structures élémentaires de la parenté (Οι στοιχειώδεις δομές της συγγένειας), με την οποία θα αποκτούσε τις αναγκαίες προϋποθέσεις για μια ακαδημαϊκή θέση. Η έκδοση αυτού του έργου το επόμενο έτος αποτέλεσε σημαντικό γεγονός. Αντλώντας στοιχεία από χιλιάδες εθνογραφικές καταγραφές, διέκρινε σχέσεις που δεν είχαν διακρίνει άλλοι. Αποκάλυψε ότι η πραγματική γαμήλια σχέση αμοιβαιότητας δεν ήταν η σχέση μεταξύ των δύο συζύγων, αλλά μεταξύ των ομάδων ανδρών που είχαν ανταλλάξει τις γυναίκες. (Οι άνδρες θα αντιμετωπίζονταν ως εκείνοι που «έπαιρναν συζύγους και έδιναν αδερφές»: χρεώστες και πιστωτές). Η Σιμόν ντε Μπωβουάρ έγραψε μια διθυραμβική κριτική για το έργο («Οπωσδήποτε να το διαβάσετε»)· ορισμένοι το συνέκριναν με το Κεφάλαιο (Das Kapital) ως προς το μέγεθος και τη σημασία του. Στην εκκλησία του δομισμού, ο κατηχούμενος είχε γίνει Πάπας. Το 1955, ο Λεβί-Στρως δημοσίευσε τη «Δομική μελέτη του μύθου» («The Structural Study of Myth»), μια εργασία που εγκαινίασε τη σημαντικότερη φάση της σταδιοδρομίας του ως διανοούμενου. Εδώ, ακολουθώντας την αρχή του Σωσύρ, να εντοπίζει το μικρότερο συστατικό τού υπό μελέτη αντικειμένου, οδηγήθηκε στο μύθημα (mythème) και διερεύνησε τις συνταγματικές και παραδειγματικές του μεταθέσεις. Ο Ετεοκλής σκοτώνει τον αδερφό του Πολυνείκη. Ο Οιδίποδας σκοτώνει τον πατέρα του Λάιο. Ο Οιδίποδας παντρεύεται την Ιοκάστη. Η Αντιγόνη, αψηφώντας ένα διάταγμα, θάβει τον αδερφό της. Όλα τα παραπάνω αποτελούν μυθήματα (mythèmes). Τα δύο πρώτα μπορούν να ομαδοποιηθούν καθέτως σε μια στήλη με επικεφαλίδα «Υποτίμηση των δεσμών αίματος», τα άλλα δυο σε στήλη με επικεφαλίδα «Υπερτίμηση των δεσμών αίματος». Ένα πλέγμα άρχισε να εμφανίζεται· πολλές ακόμα σχέσεις και θέματα εντάχθηκαν σε ένα τέτοιο διάγραμμα, σε μια ακολουθία από στήλες. Όπως το πεντάγραμμα παρτιτούρας ορχηστρικού έργου –μεταφορά που άρεσε στον Λεβί-Στρως–, έτσι και οι μυθικές δομές έπρεπε να διαβάζονται και καθέτως και οριζοντίως. Μαζί προέκυψε μια ακόμη διάσταση, ένα ευρύτερο θέμα ήρθε στην επιφάνεια: οι μύθοι αυτοί επιχειρούσαν να διαχειριστούν μια σύγκρουση μεταξύ της πεποίθησης ότι οι απαρχές της ανθρωπότητας ήταν αυτοχθονικές –πήγαζαν από τη γη– και της γνώσης ότι γεννιόμαστε από άνδρα και γυναίκα. Με μια κατοπινή, πιο στεγνή διατύπωση, αποτόλμησε την άποψη ότι όλοι οι μύθοι αφορούν το πέρασμα από τη φύση στον πολιτισμό. Την εποχή εκείνη δίδασκε στο ανιαρό τμήμα Θρησκειολογίας της École Pratique des Hautes Études· μολονότι οι υποστηρικτές του είχαν προσπαθήσει να του εξασφαλίσουν μια έδρα στο περίφημο Collège de France, οι προσπάθειές τους συνάντησαν εμπόδια. (Εύλογα ο Λεβί-Στρως θεώρησε ως αρνητικό παράγοντα τον αντισημιτισμό). Υπήρχε, όμως, και μια θετική πλευρά: αν δεν είχε ξεγράψει την προοπτική του Collège de France, σημείωνε αργότερα, δεν θα είχε ποτέ τολμήσει να δημοσιεύσει τους Θλιβερούς Τροπικούς (1955), ένα είδος αντι-οδοιπορικού οδοιπορικού μετά απομνημονευμάτων. Γραμμένο σε εξομολογητικό ύφος, που απέφευγε σε άλλα κείμενά του, το βιβλίο έγινε ευπώλητο. Περιλάμβανε στοχασμούς γύρω από το επάγγελμά του, παραστατικές αφηγήσεις των διάφορων ταξιδιών του και θρήνους για την απομείωση της πολιτισμικής ποικιλότητας. «Επιθυμούσα να είχα ζήσει στις μέρες των πραγματικών ταξιδιών, όταν ήταν ακόμη δυνατό να δει κανείς σε όλο του το μεγαλείο ένα θέαμα που δεν είχε ακόμα φθαρεί, μολυνθεί, χαλάσει», έγραφε. Και όμως αναγνώριζε ότι είχε μπλεχτεί σε έναν φαύλο κύκλο από τον οποίο ήταν αδύνατο να ξεφύγει: όσο λιγότερο οι ανθρώπινες κοινωνίες ήταν σε θέση να επικοινωνούν μεταξύ τους, και επομένως να διαφθείρουν μέσω της επαφής η μια την άλλη, τόσο λιγότερο οι απεσταλμένοι καθεμιάς ήταν σε θέση να αντιληφθούν τον πλούτο και τη σημασία της ποικιλομορφίας τους. Ταυτόχρονα, μπορούσε να γράφει για τη Νότια Ασία με μισανθρωπία σαν εκείνη του Νάιπωλ: Βρομιά, χάος, ακολασία, κυκλοφοριακή συμφόρηση· ερείπια, παράγκες, λάσπη, ακαθαρσίες· περιττώματα, ούρα, πύον, σωματικά υγρά, εκκρίσεις και έλκη: στην Ινδία, όλα εκείνα από τα οποία προσδοκούμε ότι ο αστικός βίος θα μας προσφέρει οργανωμένη προστασία, όλα όσα απεχθανόμαστε και από τα οποία προφυλασσόμαστε με τόσο βαρύ τίμημα, όλα αυτά τα υποπροϊόντα της συγκατοίκησης δεν την περιορίζουν καθόλου. Αποτελούν μάλλον ένα είδος φυσικού περιβάλλοντος που έχει ανάγκη η ινδική πόλη ώστε να ευημερεί. Κάθε άτομο θεωρεί ότι κάθε δρόμος, μονοπάτι ή στενό μπορεί να γίνει σπίτι του, όπου μπορεί να κάθεται, να κοιμάται, ακόμη και να μαζεύει την τροφή του μέσα από αυτήν ακριβώς την κολλώδη βρομιά. Κάθε άλλο παρά απωθητική, η βρομιά αυτή αποκτά ένα χαρακτήρα οικειότητας, καθώς την αναδίδουν, εκκρίνουν, τσαλαπατούν και πασπατεύουν τόσο πολλοί άνθρωποι. Το Ισλάμ, έλεγε, ήταν μια ιδεώδης «σκαιά θρησκεία»· οι επιδείξεις αισθητικής λαμπρότητας ήταν το «προσωπείο» της «μισαλλοδοξίας που διαποτίζει την ισλαμική ηθική και θρησκευτική σκέψη». Όσον αφορά τον δυτικό πολιτισμό, ο Λεβί-Στρως θεωρούσε ότι είχε υποστεί παραμορφώσεις από τη σύγκρουσή του με το Ισλάμ κατά τον Μεσαίωνα («η Δύση, συμμετέχοντας στις Σταυροφορίες, ενεπλάκη σε αντιπαράθεση με το Ισλάμ και για τον λόγο αυτόν κατέληξε να του μοιάζει») και απειλούσε να επιβάλει μονοπολιτισμική ομοιομορφία σε έναν κόσμο του οποίου την ποικιλία ο Λεβί-Στρως επιδίωκε να διαφυλάξει. Εν τω μεταξύ, συνέχιζε ακάθεκτος τις περί μύθου αναλύσεις του. Όταν η Δομική Ανθρωπολογία (Anthropologie structurale) δημοσιεύθηκε το 1958, εμφανίστηκε σαν επανάσταση στη μελέτη της μυθολογίας – ίσως ακόμη και κάθε αφήγησης. Η ιδέα να απομονώνονται τα μοτίβα και τα πρωτόγονα στοιχεία των μύθων έχει μακρά ιστορία, εξ ου και η Τζωρτζ Έλιοτ βάζει τον μουντό σχολαστικό χαρακτήρα Έντουαρντ Καζωμπόν να ματαιοπονεί αναζητώντας ένα Κλειδί για όλες τις μυθολογίες. Ο λόρδος Ράγκλαν είχε δημοσιεύσει τον Ήρωα, ο Τζέιμς Φρέιζερ τον Χρυσό Κλώνο, ο Ρόμπερτ Γκρέιβς τη Λευκή Θεά. Αλλά κανείς δεν είχε αναλύσει τον μύθο με τέτοιο εγκυκλοπαιδικό εύρος και προφανή στιβαρότητα. Αυτό που σήμερα εντυπωσιάζει είναι ο θαρραλέος του επιστημονισμός: μια εκλαϊκευτική Μυθολογία του Μπούλφιντς μέσα από το φίλτρο των Principia Mathematica [των Ράσελ και Ουάιτχεντ]. Η Δομική Ανθρωπολογία και τα επόμενα βιβλία για το ίδιο θέμα που ακολούθησαν ήταν κατάσπαρτα από αναφορές με άρωμα μαθηματικών: περί μετασχηματισμών, διανυσματικών χώρων, αντιμεταθέσεων, ακόμα και «ομάδων Κλάιν» (που αφορούν στις περιστροφικές συμμετρίες των ορθογώνιων παραλληλόγραμμων). Είτε επρόκειτο για το αποκορύφωμα είτε για την εις άτοπον απαγωγή (reductio ad absurdum) της διανοητικής του φιλοδοξίας, ο Λεβί-Στρως, εφαρμόζοντας τη «λογικο-μαθηματική ανάλυσή» του, παρουσίασε μια συνάρτηση σύμφωνα με την οποία «κάθε μύθος (θεωρούμενος ως το σύνολο όλων του των παραλλαγών) αντιστοιχεί με», συγκεκριμένα: Fx(a): Fy(b) ≃ Fx(b): Fa-1(y). Η ισοδυναμία, έλεγε ο Λεβί-Στρως, σήμαινε ότι κάθε όρος μπορεί να αντικατασταθεί από τον αντίθετό του, ο «a» από τον «α-1»· και ότι η «τιμή της συνάρτησης» και η «τιμή του όρου» μπορούν να αντιστραφούν. Τι ήταν αυτές οι «τιμές συνάρτησης» και οι «τιμές όρου»; Το έργο τού Μωρίς Γκοντλιέ Κλωντ Λεβί-Στρως: Μια κριτική μελέτη της σκέψης του (Claude Lévi-Strauss: A critical Study of His Thought) έχει πολλά να πει γι’ αυτές, όπως και για άλλα πολλά. Ο Γκοντλιέ, καθηγητής Ανθρωπολογίας στην École des Hautes Études en Sciences Sociales τη δεκαετία του 1960, είχε διατελέσει βοηθός του Λεβί-Στρως, και, σύμφωνα με τη Λουαγιέ, «υπήρξε πάντως ένα σχετικώς ελεύθερο πνεύμα στο λεβιστρωσιανό στερέωμα», καθώς ήταν και μαρξιστής εκτός από δομιστής. Η μελέτη του Γκοντλιέ, παρέχει ένα εκτενές λήμμα για κάθε σημαντικό δημοσιευμένο έργο του Λεβί-Στρως, θυμίζοντας κατά κάποιον τρόπο εξαιρετικά λεπτομερή δισκογραφία. Θαυμάζει με θέρμη τον Λεβί-Στρως, αν και δεν συμφωνεί πάντα μαζί του· τον υπερασπίζεται στις επικρίσεις άλλων, ενώ παράλληλα προβάλλει κάποιες δικές του. Και αφιερώνει πολλές σελίδες (και έρευνα ουκ ολίγη) στην περιβόητη «κανονική συνάρτηση», αναγνωρίζοντας ότι «πολλοί ανθρωπολόγοι θεωρούσαν αυτή τη συνάρτηση ακατανόητη ή/και αχρείαστη». Ενώ, όμως, ο Γκοντλιέ παραδέχεται ότι η συνάρτηση είναι «αδιαφανής», εν μέρει «επειδή ο Λεβί-Στρως δεν είχε ποτέ υποδείξει συγκεκριμένα πώς μπορεί κανείς να τη χρησιμοποιεί», υποψιάζεται ότι θα μπορούσε να συνεισφέρει σε μια σύνθεση γνωσιακής επιστήμης και κοινωνικών επιστημών. Μια λιγότερο ευνοϊκή ανάγνωση είναι ότι ο Λεβί-Στρως –που παραδεχόταν ότι, ως μαθητής, στα μαθηματικά ήταν «απελπιστικά ανεπαρκής»– είχε υποκύψει σε ένα είδος (υπερ)φορτισμένης φετιχιστικής λατρείας του μαθηματικού φορμαλισμού. Ίσως να νόμιζε ότι είχαν υποκύψει και άλλοι. Στους Θλιβερούς Τροπικούς έγραφε ότι μοίρασε μολύβια και χαρτί σε μια ομάδα αγράμματων ιθαγενών Ναμπικουάρα, και τότε ο αρχηγός ζήτησε ένα κανονικό σημειωματάριο και άρχισε να σχεδιάζει κυματιστές γραμμές, «ακατανόητα ορνιθοσκαλίσματα», και παρίστανε ότι είχαν κάποιο νόημα. Ο αρχηγός συνέλαβε, έλεγε ο Λεβί-Στρως, ότι η γραφή σε τελική ανάλυση ήταν μέσο «ενίσχυσης της αυθεντίας και του κύρους» ενός προσώπου επί ενός άλλου. Η κανονική συνάρτηση, περί της οποίας ο Λεβί-Στρως έδινε την εντύπωση πως κατέβαλλε κάθε δυνατή προσπάθεια να μη μας διαφωτίσει, φαίνεται πως ίσως αποτελεί παρόμοια περίπτωση. Μια αξίωση επιστημονικής αυθεντίας και κύρους θα μπορούσε επίσης να εξηγήσει την ολοκληρωτική κριτική που άσκησε ο Λεβί-Στρως στον Ζαν-Πωλ Σαρτρ, τον τελευταίο ίσως αντίπαλό του στη μάχη για τα διανοητικά πρωτεία. Η κριτική αυτή διατυπώθηκε στο Η άγρια σκέψη (La Pensée Sauvage, 1962) και αποτελούσε το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου. (Ο τίτλος του βιβλίου εμπεριείχε ένα λογοπαίγνιο: pensée σημαίνει και «σκέψη» και «πανσές», και μια εικόνα του άνθους με τα πέντε πέταλα κοσμούσε τη γαλλική έκδοση· το έργο μεταφράστηκε τελικά στην αγγλική γλώσσα ως The Savage Mind, αν και η πρόταση του Λεβί-Στρως «Mind in the Wild» θα ήταν προτιμότερη). Η προσέγγιση του Σαρτρ, έλεγε ο Λεβί-Στρως, ευνοούσε απλοϊκά την Ιστορία –«στο σύστημα του Σαρτρ, η Ιστορία παίζει ακριβώς τον ρόλο του Μύθου»– και ήταν βαθύτατα εθνοκεντρική, προσκολλημένη σε μια άστοχη αντίθεση μοντέρνου και πρωτόγονου τρόπου σκέψης, και εγκλωβισμένη σε ένα γελοιωδώς στενόμυαλο εύρος φαινομένων. Πολλοί αναγνώστες βρήκαν λυτρωτική αυτή την επίθεση στον Σαρτρ: έβλεπαν τον δομισμό να υποσκελίζει τον υπαρξισμό και τον μαρξισμό ως κυρίαρχο λόγο, την υψηλή ακρίβεια να υπερνικά τον ομιχλώδη υποκειμενισμό του Σαρτρ. Αυτό που έδινε την αίσθηση επανάστασης στις ανθρωπιστικές επιστήμες είχε σαρώσει κάθε αντίπραξη. Στον Λεβί-Στρως απονεμήθηκε επιτέλους εκείνη η έδρα στο Collège de France, όπου θα ίδρυε ένα Εργαστήρι Κοινωνικής Ανθρωπολογίας. Εξέχοντες Βρετανοί ανθρωπολόγοι, π.χ. ο Έντμουντ Λητς και ο Ρόντνυ Νήνταμ, προωθούσαν το έργο του στον αγγλόφωνο κόσμο. Και εκείνος μόλις τότε ξεκινούσε την αναζήτηση του δικού του Κλειδιού για όλες τις μυθολογίες, το οποίο έλαβε τη μορφή τετράτομου έργου, που εκδόθηκε υπό τον τίτλο Mythologiques (Μυθολογικά). Ο Έντουαρντ Καζωμπόν είχε τις «Συνοπτικές Πινακοποιήσεις» του. Ο Λεβί-Στρως και οι βοηθοί του επιδίωξαν μια προσέγγιση πιο υψηλής τεχνολογίας· ονειρευόταν διάτρητες κάρτες υπολογιστών και δημιουργούσε κινητές συνθέσεις από ζεύγη Ταινιών Μέμπιους, επιχειρώντας να απεικονίσει τους μύθους τρισδιάστατους. Στο πρώτο μέρος της τετραλογίας του, Το Ωμό και το Μαγειρεμένο (Le Cru et le Cuit, 1964), εξετάζει τη μαγειρική ως διαπραγμάτευση μεταξύ φύσης και πολιτισμού. (Είχε προηγουμένως εισαγάγει τον όρο “gustème” [γεύσημα], το φώνημα της τροφής στη δομική ανθρωπολογία). Οι αναλύσεις του στον τόμο αυτόν θα αποτελούσαν τη βάση ενός ισόπλευρου τριγώνου –σύντομα βασικού συστατικού των εγχειριδίων ανθρωπολογίας– όπου το «Ωμό» καταλάμβανε τη γωνία στην κορυφή, το «Μαγειρεμένο» την κάτω αριστερά, και το «Σάπιο» την κάτω δεξιά. Τις σχέσεις τους διαμεσολαβεί, οριζόντια, η «φωτιά» και, κάθετα, η μετάβαση από τη φύση στον πολιτισμό. Η φύση είναι για τον πολιτισμό ό,τι το ωμό για το μαγειρεμένο. Τα ζώα τρώνε την τροφή τους ωμή και φοβούνται τη φωτιά. Η αποσύνθεση είναι ο τρόπος με τον οποίο η φύση μετασχηματίζει την τροφή· η μαγειρική είναι ο τρόπος με τον οποίο ο πολιτισμός μετασχηματίζει την τροφή. Μια σημαντική διάκριση γινόταν ανάμεσα στο ψήσιμο (που γινόταν από άνδρες, χωρίς δοχείο, επομένως μια διαδικασία πιο φυσική, που ωστόσο προκαλούσε μερική καταστροφή του κρέατος) και στο βράσιμο (που γινόταν από γυναίκες, με τη χρήση δοχείου, που δεν κατέστρεφε τόσο το κρέας). Το δεύτερο μέρος είχε τίτλο Από το μέλι στη στάχτη (Du miel aux cendres, 1966)· πολλά πλάστηκαν από την ιδέα ότι το μέλι είναι «πέρα από το ωμό» και η στάχτη (δηλαδή, ο καπνός του τσιγάρου) «πέρα από το μαγειρεμένο». Ο Λεβί-Στρως είχε το χάρισμα, όπου και αν κοίταζε, να βρίσκει συμμετρίες, ομολογίες και αντιστροφές. Αν «τα πουλιά είναι μεταφορικά ανθρώπινα όντα και τα σκυλιά μετωνυμικά ανθρώπινα όντα, τα βοοειδή μπορούν να θεωρηθούν ως μετωνυμικά μη-ανθρώπινα όντα και τα άλογα κούρσας ως μεταφορικά μη-ανθρώπινα όντα», είχε γράψει στην Άγρια σκέψη. Παρατηρώντας ότι οι Γάλλοι αγρότες δίνουν ονόματα στις αγελάδες τους αναφερόμενοι στο τρίχωμα ή στην ιδιοσυγκρασία τους, ενώ αντίθετα τα ονόματα των σκύλων φέρνουν στον νου ανθρώπινα χαρακτηριστικά και ιεραρχία, κατάληξε στο συμπέρασμα ότι τέτοια ονόματα «διαφέρουν από τα ονόματα που δίνονται σε σκύλους, επειδή είναι επίθετα προερχόμενα από τη συνταγματική αλυσίδα, ενώ των σκύλων τα ονόματα προέρχονται από την παραδειγματική σειρά». (Ξέρω έναν σκύλο που τον λένε Ράστυ [Σκουριασμένο] και θα είχε παρεξηγηθεί ακούγοντας αυτά). Στην Καταγωγή των καλών τρόπων στο τραπέζι (L'Origine des manières de table), το τρίτο μέρος των Μυθολογικών, ισχυρίστηκε ότι ενώ εμείς φοράμε καπέλα και χρησιμοποιούμε πιρούνια για να κρατάμε το κεφάλι μας στεγνό και τα δάκτυλά μας καθαρά, στις κοινωνίες των αγρίων οι καλοί τρόποι χρησιμεύουν για να προστατεύουν την αγνότητα των αντικειμένων από τη ρυπαρότητα των ανθρώπων. Αυτές οι διατυπώσεις θύμιζαν ενοράσεις, αλλά ποιες απ’ αυτές θα μπορούσαν να αντέξουν σε διεξοδικό έλεγχο; Για πιο προσγειωμένους ανθρωπολόγους –όπως οι Λητς και Νήνταμ, που ήταν μαθητές του Μαλινόφσκι και του Έβανς-Πρίτσαρντ–, αυτές οι ανακοινώσεις της λαμπρής διάνοιας του Λεβί-Στρως άρχισαν να εξαντλούν τα όρια της ευπιστίας. Φαινόταν ότι το έργο του, όπως η Δωροθέα αντιλαμβάνεται τελικά το έργο του Καζωμπόν, «έπλεε σε πελάγη ελαστικών εικασιών». Το έργο του Λεβί-Στρως είχε ψηθεί και είχε βραστεί ποικιλοτρόπως από τους πρώην ενθουσιώδεις οπαδούς του. Ο Νήνταμ απεφάνθη ότι ο Λεβί-Στρως ήταν «ο μεγαλύτερος υπερρεαλιστής απ’ όλους», απελπιστικά αναξιόπιστος στις εθνογραφικές του αναφορές. Ο Λεβί-Στρως για τον μύθο ήταν ό,τι ο Φρόυντ για τα όνειρα, έγραφε ο Λητς: «Είναι όλα τόσο καλά τακτοποιημένα, που δεν μπορεί παρά να είναι σωστά. Έπειτα όμως αρχίζεις να αναρωτιέσαι».[1] Είχε φτάσει στο σημείο να σκέφτεται ότι ο Λεβί-Στρως θα έκανε δεκτό κάθε στοιχείο, όσο αναξιόπιστο και αν ήταν, αρκεί να ταίριαζε στη θεωρία του, και θα αγνοούσε ή θα έβρισκε τρόπους να αποκλείσει κάθε στοιχείο που θα την αναιρούσε. Αρνητικές αντιδράσεις προκαλούσε σε κάποιους άλλους αυτό που εξελάμβαναν στο έργο του ως ανιστορισμό. «Ο Λεβί-Στρως ζωγράφισε έναν τέλειο πίνακα όλων εκείνων που ταίριαζαν σε ένα γενικό σχήμα» έλεγε στον Πάτρικ Ουίλκεν ο Αλμπάν Μπενσά, εθνογράφος ειδικός στη Νέα Καληδονία. «Αλλά, όταν ξεκίνησα επιτόπια έρευνα, βλέποντας τις συνέπειες της αποικιοκρατίας, άρχισα να έχω τις αμφιβολίες μου». Καθώς εξέπνεε η δεκαετία του 1960, ο δομισμός άρχισε, ακόμα και στο Παρίσι, να χάνει τη λάμψη του. Μεγάλα έργα του μεταδομισμού εμφανίστηκαν, που αντιμετώπιζαν τον Λεβί-Στρως όχι ως αυθεντία που όφειλαν να συμβουλεύονται, αλλά ως κείμενο που έπρεπε να αποδομηθεί. Έχοντας, καθώς φαίνεται, αποδεχθεί τις εξελίξεις, χρησιμοποίησε αργότερα μια γαστρονομική μεταφορά: «Το μορφωμένο κοινό στην Γαλλία», είπε, είχε τραφεί για κάποιο διάστημα με δομισμό, αλλά ήταν «βουλιμικό». Εξάλλου, τον Λεβί-Στρως, που παρέμενε αφοσιωμένος γκωλικός, ένιωθε αποτροπιασμό με αυτό που έβλεπε ως αναβίωση της επιρροής του Σαρτρ στους νέους. Το 1967 είπε σε έναν ρεπόρτερ, «έχω ακόμα τα κότσια Αριστερού. Αλλά στην ηλικία μου γνωρίζω ότι είναι κότσια και όχι λογική τοποθέτηση». O Γάλλος οικονομολόγος και αρθρογράφος Γκυ Σορμάν έγραψε ότι «ο Λεβί-Στρως ποτέ δεν έκρυψε το γεγονός ότι ήταν συντηρητικός (αν και κάποιοι προτιμούσαν να παριστάνουν πως δεν το ήξεραν)» και «ένιωθε πάντα μεγάλη χαρά όταν οι συντηρητικοί κέρδιζαν στις εκλογές, είτε στη Γαλλία είτε στην αγαπημένη του Νέα Υόρκη». Ο Λεβί-Στρως αρνήθηκε να εκφράσει την αντίθεσή του για τον Πόλεμο του Βιετνάμ· η άποψή του για την αποαποικιοποίηση ηχούσε ευδιάκριτα επιφυλακτική. (Πίστευε ότι τα νέα κράτη, αποφασισμένα να εκσυγχρονιστούν, συνιστούσαν μεγαλύτερη απειλή για τις «απολίτιστες κοινωνίες» του από ό,τι είχαν υπάρξει τα αποικιακά κράτη). Κατά τη διάρκεια των ταραχών του Μάη του 1968, ένας φοιτητής έγραψε με κιμωλία σ’ έναν πίνακα ένα καυστικό μήνυμα απόρριψης: «Οι δομές δεν κατεβαίνουν στους δρόμους». Το 1980, ένας άνδρας του οποίου η θεωρία της συγγένειας περιστρεφόταν γύρω από την έννοια της «γυναίκας ως δώρου» επιδίωκε να εμποδίσει την εκλογή της Μαργκερίτ Γιουρσενάρ ως της πρώτης γυναίκας μέλους της Γαλλικής Ακαδημίας, των αθανάτων (les immortels)· ο Λεβί-Στρως, που είχε εκλεγεί μέλος μόλις επτά χρόνια νωρίτερα, μίλησε σε έναν φίλο του διατυπώνοντας δυσοίωνες προβλέψεις για ορισμένες φυλές Αμερινδιάνων· ότι θα εξαφανίζονταν οποτεδήποτε «άλλαζαν κάτι θεμελιώδες στην οργάνωσή τους». Το δώρο αυτό έπρεπε, λοιπόν, να το αρνηθούν· ήταν ζήτημα επιβίωσης. Όταν κλήθηκε να βοηθήσει στην οργάνωση του Musée du Quai Branly, την ανασυγκρότηση του Musée de l’Homme που είχε αποφασίσει ο Γάλλος Πρόεδρος Zακ Σιράκ, ο Λεβί-Στρως παραμέρισε όσους του ασκούσαν κριτική με την αιτιολογία ότι εξέθετε εκτός πολιτισμικού περιβάλλοντος κλεμμένα αντικείμενα ιθαγενών: Και με τα θρησκευτικά έργα τέχνης του Λούβρου, τότε, τι έπρεπε να γίνει; Ως δημοφιλής διασημότητα, ο Λεβί-Στρως, κινήθηκε σε ποικίλες τροχιές. Η παρουσία του στη γαλλική τηλεόραση και στο ραδιόφωνο είχε ξεκινήσει νωρίς, αλλά προς το τέλος της δεκαετίας του 1960 εμφανίστηκε σε μια εκπομπή διαλόγου (talk-show) του NBC, σε αφιέρωμα του Vogue και σε άρθρο του Playboy. Σε δημοσκόπηση του περιοδικού Lire το 1980 με θέμα ποιος σύγχρονος στοχαστής εθεωρείτο ότι ασκούσε τη μεγαλύτερη επιρροή, την πρώτη θέση κατέλαβε ο Λεβί-Στρως. Στα τελευταία χρόνια της ζωής του, όμως, δεν κατόρθωνε να διατηρεί την αταραξία του αντιμετωπίζοντας το γεγονός ότι οι δυνάμεις του τον εγκατέλειπαν. «Σε αυτή τη μεγάλη ηλικία, στην οποία δεν φανταζόμουν ποτέ ότι θα έφτανα και η οποία αποτελεί μια από τις πιο παράξενες εκπλήξεις της ζωής μου, αισθάνομαι σαν θρυμματισμένο ολόγραμμα», έλεγε το 1999, μια δεκαετία πριν από τον θάνατό του. «Υπάρχει ένας πραγματικός εαυτός μου, που δεν είναι παρά το ένα τέταρτο ή το μισό ενός ανθρώπου, και ένας εικονικός εαυτός μου, που κρατά ακόμη ζωντανή μια ιδέα του όλου». Δεν άργησε να έχει την τιμή να είναι ο γηραιότερος που υπήρξε ποτέ μέλος των αθανάτων. Όταν έκλεισε τα εκατό –θα ζούσε ακόμη σχεδόν έναν χρόνο–, ο Πρόεδρος Νικολά Σαρκοζί τον επισκέφθηκε, να του ευχηθεί για τα γενέθλιά του, εορτασμοί οργανώθηκαν σε ολόκληρο τον κόσμο και το μεγάλο αμφιθέατρο του Quai Branly πήρε το όνομά του. Το θρυμματισμένο ολόγραμμα είχε περάσει στην Ιστορία και είχε επανασυναρμολογηθεί, καθώς η ιστορία της ζωής του είχε προσλάβει κάποια απ’ τα χαρακτηριστικά του μύθου. Η βιογραφία της Λουαγιέ, προϊόν βαθιάς μελέτης, που οπωσδήποτε βοηθά «να διατηρεί ζωντανή μια ιδέα του όλου», έχει αποδοθεί στην αγγλική γλώσσα με υπερβολική ίσως σχολαστικότητα· σπάνια ξεχνά κανείς ότι διαβάζει μετάφραση. Δεν εμβαθύνει επίσης στα μοντέλα και στις μεθόδους που τόσο πολύ απασχόλησαν τον βιογραφούμενο. Οι περισσότεροι αγγλόφωνοι αναγνώστες θα ικανοποιηθούν από τη βιογραφία που με χάρη και διανοητικό σφρίγος παρουσίασε ο Ουίλκεν το 2010. Το βιβλίο της Λουαγιέ, πάντως, είναι καθηλωτικό, αλλά και καθηλωμένο – καθηλωμένο, ίσως, σε ένα σφάλμα. Αποπνέει κάποιες φορές μια αίσθηση υπομνήματος συνηγόρου υπεράσπισης. Όταν ο Λεβί-Στρως δείχνει αμφίθυμος σχετικά με την αποαποικιοποίηση, η Λουαγιέ σπεύδει να σχολιάσει ότι οι απόψεις του είναι σύμφωνες με αναλύσεις που έχουν διατυπωθεί στο πλαίσιο των μετααποικιακών σπουδών. Όταν γράφει για την αποτυχημένη προσπάθειά του να κρατήσει τη Γιουρσενάρ εκτός Ακαδημίας, αντιπαραθέτει αμέσως το γεγονός ότι, την επόμενη χρονιά, φρόντισε να τον διαδεχθεί στο Collége de France μια γυναίκα, η μαθήτριά του Φρανσουάζ Εριτιέ, επιλογή για την ορθότητα της οποίας ο Γκοντλιέ, ο πιο γνωστός πιθανότατα ανθρωπολόγος στη Γαλλία μετά τον Λεβί-Στρως, θα είχε ίσως αμφιβολίες. Σύμφωνα με τη Λουαγιέ, εκείνο που ο Λεβί-Στρως αντιλαμβανόταν ήταν απλώς ότι η Ακαδημία «όφειλε το κύρος και το σφρίγος της στον ευλαβικό σεβασμό της παράδοσης». Άλλωστε, προσθέτει, την εποχή εκείνη η Γιουρσενάρ κατοικούσε στο Μέιν [των ΗΠΑ]. Ορισμένοι πάντως από τους αυστηρότερους επικριτές του Λεβί-Στρως είναι εκείνοι που μας δείχνουν ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος να αποθησαυρίζουμε την κληρονομιά του. Ο Λητς συνόψισε τη μυθο-λογική του Λεβί-Στρως στην εξής κρίση: «Αυτή είναι η χώρα ενός ποιητή». Τοποθετώντας τον, όμως, πλάι, λόγου χάριν, στον ποιητή και κριτικό Γουίλιαμ Έμπσον, εξέφρασε ευαρέσκεια, αλλά και δυσαρέσκεια: a και a-1. Ο Λεβί-Στρως, όσο και αν του προκαλούσε αποστροφή η άποψη του Έβανς-Πρίτσαρντ ότι η ανθρωπολογία ήταν τελικά ανθρωπιστική και ερμηνευτική, υπήρξε, ακριβώς, ένας εμπνευσμένος ερμηνευτής, ένας ευφυέστατος αναγνώστης. Και η αποτίμηση του ακαδημαϊκού του έργου όχι ως άσκησης στο πεδίο της επιστημονικής έρευνας, αλλά ως έργου πολιτισμικού –ενός προϊόντος τόσο της εποχής του όσο και μιας διάνοιας μοναδικής– συνιστά λιγότερο υποβάθμιση και περισσότερο εξύψωση. Όταν οι άνθρωποι που το έργο τους αποτέλεσε ορόσημο για την επιστήμη κατορθώνουν και προάγουν το αντικείμενό τους, δεν είναι πια ανάγκη να τους συμβουλεύεται κανείς: οι φυσικοί δεν μελετούν τον Νεύτωνα· οι χημικοί δεν εγκύπτουν στον Λαβουαζιέ. Τα βιβλία εκείνων ενσωματώνονται και υποσκελίζονται από τα επόμενα επεισόδια της επιστημονικής έρευνας. Αντίθετα, τα πολιτισμικά αντικείμενα –ενεργοποιούμενα από τη λογοτεχνική ή τη μουσική φαντασία– ζητούν να βιωθούν ως εμπειρίες αυτά τα ίδια και χάρη των ιδίων. Γι’ αυτό, όπως παρατήρησε ο Χάζλιτ, «οι τέχνες δεν προοδεύουν». Κάθε Καζωμπόν είναι μοιραίο να ξεθωριάζει· αλλά η Τζωρτζ Έλιοτ αντέχει. Αν κάποιο μέρος του ακαδημαϊκού έργου του Λεβί-Στρως επιβιώσει, αυτό θα συμβεί επειδή δεν έχουν επιβιώσει οι επιστημονικές φιλοδοξίες του. © The New York Review of Books 2021— Μετάφραση: Μάνος Βασιλάκης [1] Edmund Leach, Claude Lévi-Strauss, Viking, 1970, σ. 57.

Ένα κλειδί για όλες τις μυθολογίες

Σύνδεση