Ο Αντώνης Σαμαράκης και η τεχνική του παραθέματος

Ο Αντώνης Σαμαράκης υπήρξε ένας από τους πιο αγαπημένους συγγραφείς της δεκαετίας του ’50 και του ’60. Οι δυο συλλογές διηγημάτων του, Ζητείται ελπίς και Αρνούμαι, απέδιδαν με ζωηρά χρώματα το αγωνιώδες τοπίο της μεταπολεμικής και ψυχροπολεμικής περιόδου. Η γραφή του είχε το σπάνιο προσόν της αμεσότητας. Τα θέματά του, που εστίαζαν στον άνθρωπο σε κρίσιμες καταστάσεις, στο τραύμα του πολέμου, στην απανθρωπία του ολοκληρωτισμού και της εξουσίας, έδιναν νέα πνοή στο νεοελληνικό διήγημα. Αυτά άλλωστε τα τόνισαν αρκούντως οι κριτικοί. Πολύ αργότερα διαπίστωσα ότι ο χαρακτήρας της αμεσότητας στον Σαμαράκη οφείλεται σε μεγάλο βαθμό σε μια αφηγηματική τεχνική που καλλιέργησε ίσως πρώτος στην Ελλάδα. Αναφέρομαι στην τεχνική του παραθέματος, ιδιαίτερα αγαπητή στους νεότερους. 1. Ειδήσεις και μικρές αγγελίες στο Ζητείται ελπίς Όλοι γνωρίζουμε ότι παράθεμα είναι κάθε κείμενο που παρεμβάλλεται στην κύρια αφήγηση, μέσα σε εισαγωγικά ή με πλάγια στοιχεία. Στη μυθοπλασία το παρένθετο κείμενο μπορεί να είναι απόσπασμα από άλλο βιβλίο, αλλά και από άρθρο εφημερίδας, από μια είδηση που ακούστηκε στο ραδιόφωνο· μπορεί ακόμη να είναι ένα δημόσιο έγγραφο ή μια επιστολή, αλλά και ένα μανιφέστο ή μια προκήρυξη. Τα παρένθετα κείμενα άλλοτε είναι αυθεντικά, αλλά ενίοτε είναι επινοημένα με τέχνη από τον συγγραφέα ώστε να μοιάζουν αυθεντικά, και σ’ αυτήν την περίπτωση μιμούνται τη γλώσσα του είδους, π.χ. της δημοσιογραφικής είδησης, του δημόσιου εγγράφου, της επιστολής κ.λπ. Συνήθως τα παραθέματα σε ένα λογοτεχνικό κείμενο χρησιμοποιούνται από τον συγγραφέα για να προσδώσουν αληθοφάνεια και αμεσότητα, να εντείνουν στον αναγνώστη την αίσθηση ότι ο συγγραφέας έχει συλλάβει τον σφυγμό της πραγματικότητας εν τω γίγνεσθαι και τον μεταφέρει πιστά. Εάν στόχος της μυθοπλασίας είναι η ψευδαίσθηση της πραγματικότητας, η επιτυχημένη χρήση του παραθέματος είναι κατεξοχήν μια τεχνική που τον επιτυγχάνει. Με τον Ιταλό συγγραφέα Ουμπέρτο Έκο στην Αθήνα, Ίδρυμα Λάτση, 14 Μαρτίου 1995. Ο Αντώνης Σαμαράκης χρησιμοποιεί παραθέματα από την πρώτη κιόλας συλλογή διηγημάτων του, Ζητείται ελπίς. Στο ομότιτλο διήγημα, το τελευταίο της συλλογής, ο αφηγητής, με εξαιρετική, σχεδόν τηλεγραφική λιτότητα, περιγράφει στιγμές από την ημέρα ενός ανθρώπου, τον οποίο παρακολουθούμε να μπαίνει στο καφενείο, να παραγγέλνει καφέ, να ανοίγει την εφημερίδα του. Από εκεί και πέρα διαβάζουμε μαζί του την εφημερίδα: «Αι απώλειαι εκατέρωθεν υπήρξαν βαρύταται», λέει η τηλεγραφική ανταπόκριση από την Ινδοκίνα. «Η σκιά ενός νέου πολέμου απλούται επάνω εις τον κόσμον μας», λέει μια άλλη. Διαβάζουμε ειδήσεις για μια απαγωγή, έναν βιασμό, τρεις αυτοκτονίες –οι δυο για οικονομικούς λόγους–, αλλά και τη στήλη για τη μόδα, για την κοσμική κίνηση: «Κοκταίηλ προχθές παρά τω κυρίω και τη κυρία Μ. Τ. Χάρμα ευμορφίας και κομψότητας η κυρία Β. Χ….». Έπειτα διαβάζουμε μαζί του τις «Μικρές αγγελίες»: «ΕΝΟΙΚΙΑΖΕΤΑΙ εις σοβαρόν κύριον δωμάτιον εις β΄ όροφον, ευάερον, ευήλιον», «…ΖΗΤΕΙΤΑΙ πιάνο προς αγοράν…». Μπροστά στα μάτια του, και στα δικά μας, χάρη στα παραθέματα ξετυλίγεται το πανόραμα της καθημερινότητας, με τη φρίκη του πολέμου, τις μικρές ατομικές τραγωδίες, τις έγνοιες, όσο και τη ματαιότητα. Σκέψεις ανήσυχες μας πολιορκούν για τον πόλεμο που τέλειωσε στην Ευρώπη αλλά συνεχίζεται αλλού, για την ειρήνη που δεν ήρθε, για την αθλιότητα, την ανεργία, τη φτώχεια, και αγανακτούμε με την «κοσμική κίνηση» που συνεχίζεται ερήμην της ανθρώπινης δυστυχίας, και τις μικρές ιστορίες που κρύβονται πίσω από τα κατεβατά με τα «Ζητείται». Η απελπισία κυριεύει τον άνθρωπό μας: Βρίσκει ένα κομμάτι χαρτί και γράφει τη δική του αγγελία «Ζητείται ελπίς», και ετοιμάζεται να πάει να την δώσει στην εφημερίδα. Την τεχνική των παραθεμάτων θα τη βρούμε πιο αναπτυγμένη στη δεύτερη συλλογή διηγημάτων του, Αρνούμαι (1962). Λεζάντες από φωτογραφίες, προγράμματα από συναυλίες, πινακίδες ενός ταχυδρομείου, ενός κομμωτηρίου, ενός γραφείου ταξιδίων, κείμενα που ακούγονται από μεγάφωνα, διαφημίσεις, φράσεις από ειδήσεις που υπενθυμίζουν τις τραγωδίες του πολέμου –«ούτε ένα δέντρο δεν έχει η Χιροσίμα… ούτε ένα δέντρο…»– μεταφέρουν αυτούσια στις σελίδες των διηγημάτων τα απτά πραγματολογικά στοιχεία της καθημερινότητας. Στο ομότιτλο διήγημα, το τελευταίο της συλλογής, η λέξη «Αρνούμαι» ήταν εκείνη που έγραφε στους τοίχους την Κατοχή ο πρωταγωνιστής του διηγήματος, άνθρωπος που έδωσε τα πάντα στην αντίσταση και έχασε τα πάντα, και τώρα είναι έτοιμος να πέσει στα νερά του ποταμού για να αυτοκτονήσει, και γράφει το σημείωμα: «…δεν έχω μια βεβαιότητα που να δικαιώνει τη ζωή μου και να μπορώ να πατήσω πάνω, ν’ ακουμπήσω και να πω στο θάνατο ΑΡΝΟΥΜΑΙ…». Όμως μια στιγμή πριν πηδήσει στα νερά βλέπει απέναντι να πέφτει από τη γέφυρα ένα άλλος άνθρωπος, και πέφτει όχι πλέον για να πεθάνει αλλά για να σώσει τον άλλο. Η ιδέα της αυτοκτονίας υποχωρεί μπροστά στην αυθόρμητη κίνηση για να σώσει μια ανθρώπινη ζωή. 2. Σήμα κινδύνου: ειδήσεις από την επαρχία Το Σήμα κινδύνου (1959) ήταν το δεύτερο βιβλίο του Σαμαράκη, και το πρώτο του μυθιστόρημα. Ο συγγραφέας μάς μεταφέρει στην ελληνική επαρχία. Αναπλάθει και αποτυπώνει τη ζοφερή ατμόσφαιρα μιας από τις πολλές εκδοχές της ελληνικής «μικρής μας πόλης» με τον ευφάνταστο τρόπο του παραθέματος, που εδώ αποτελεί δομικό στοιχείο της πλοκής. Ο τίτλος παραπέμπει στη γνωστή επιγραφή που βλέπουμε σε δρόμους ή στα μέσα μαζικής μεταφοράς πλάι στον μοχλό που πρέπει κανείς να τραβήξει όταν υπάρχει κίνδυνος. Το μυθιστόρημα αρχίζει απευθείας με παραθέματα ειδήσεων από την Φωνή των Φαρσάλων, τοπική εφημερίδα της πόλης όπου διαδραματίζεται η ιστορία. Από τις ειδήσεις μαθαίνουμε για την ύπαρξη ενός κακοποιού στοιχείου στα Φάρσαλα, που η εφημερίδα χαρακτηρίζει «δράκο». Σημειώνω ότι το 1958-59 η λέξη βρισκόταν στο προσκήνιο με αφορμή τον «δράκο του Σέιχ-Σου», βιαστή και δολοφόνο γυναικών στο ομώνυμο δάσος της Θεσσαλονίκης. Είχαν προϋπάρξει και άλλοι κακοποιοί που οι εφημερίδες αποκαλούσαν «δράκους», αλλά ο «δράκος» του Σέιχ Σου –ο Αριστείδης Παγκρατίδης–, ήταν επί χρόνια πρωτοσέλιδο θέμα στις εφημερίδες μέχρι τη σύλληψη και την καταδίκη του. Ο Αντώνης Σαμαράκης με τον Μίκη Θεοδωράκη στις Πρέσπες το 1999. Τα άρθρα στην Φωνή των Φαρσάλων διαθρυλούν τα φοβερά έκτροπα που διαδραματίστηκαν στη μικρή επαρχιακή πόλη και σχετίζονται με την παρουσία ενός αγνώστου. Ο άγνωστος πέταξε μια πέτρα και έσπασε τη βιτρίνα του καφε-ζαχαροπλαστείου «Η ωραία Θεσσαλία». Όσοι πρόφτασαν να τον δουν τον περιγράφουν ως σαραντάρη, «μετρίου αναστήματος, καλοενδεδυμένον». Συνεπώς δεν πρόκειται «περί νεαρού τεντυμπόυ, ως θα ήτο φυσικόν να υποθέση τις». Το μυστήριο παίρνει νέες διαστάσεις στις 12 Μαρτίου, όταν μια νοικοκυρά κατέθεσε στην Ασφάλεια ότι ένας καλοντυμένος σαραντάρης την πλησίασε απειλητικά. Αν και οι φόβοι υπήρχαν μόνο στην φαντασία της, το επεισόδιο ήταν αρκετό για να δώσει ο δημοσιογράφος τίτλο στο άρθρο του «“Δράκος” εις τα Φάρσαλα». Ο επονομαζόμενος κατά φαντασίαν «Δράκος» στο μυθιστόρημα ενσαρκώνει την γνώριμη απειλή ενός εσωτερικού εχθρού της δημόσιας τάξης, μια κατασκευή της εθνικόφρονος εξουσίας στις δεκαετίες του ’50 και ’60, που περιθωριοποιούσε και στιγμάτιζε διάφορες κατηγορίες πολιτών –αντιφρονούντες, ελευθερόφρονες, ανήσυχους νέους, “τέντυ μπόυς”, καλλιτέχνες, όλους εκείνους που θεωρούνταν ύποπτα πρόσωπα. Η πλοκή εξελίσσεται μέσα σε μια ατμόσφαιρα μυστηρίου, με αποκαλύψεις και ανατροπές που προσδίδουν ένταση και μυστήριο σε μια ιστορία υπαρξιακής αγωνίας ενός ανθρώπου χαμένου και παράταιρου σε έναν εχθρικό και αδιάφορο κόσμο. Υπαρξιακό θρίλερ χαρακτηρίστηκε αυτό το μυθιστόρημα του Σαμαράκη που είναι ένα από τα καλύτερά του. Τα παραθέματα από την εφημερίδα, γραμμένα στην ψευτοκαθαρεύουσα της εποχής, εισάγουν τον αναγνώστη στον χώρο της πολυφωνικότητας και φέρνουν έντονα στο προσκήνιο το καθεστώς της διγλωσσίας που κυριαρχούσε ακόμη στην χειμαζόμενη ελληνική επαρχία. Διαφορετικές γλώσσες, διαφορετικές κοινωνικές τάξεις, διαφορετικές ιδεολογίες, συνθέτουν καλειδοσκοπικά ένα τραχύ και άγονο τοπίο. Στα μετέπειτα βιβλία του τα είδη παραθέματος που επιλέγει ο Σαμαράκης είναι πολλά. Στο βραβευμένο μυθιστόρημά του Το λάθος (1965) βρίσκουμε πινακίδες σε χαρτόνι, επιστολές σε εφημερίδες, καταγγελίες για συνωμοσία κατά του καθεστώτος. Στη συλλογή διηγημάτων Το διαβατήριο (1973) διαβάζουμε παραθέματα από εφημερίδες και ανακοινώσεις στο έκτακτο δελτίο ειδήσεων του ραδιοφώνου. Στο διήγημα «31 Νοέμβρη» από τη συλλογή διηγημάτων Η κόντρα (1992), ο αφηγητής, ένας ηλικιωμένος δημοσιογράφος, που του έχουν βγάλει το παρατσούκλι «Αντωνάκης ο προκηρυξάκιας» λόγω της μανίας του να μαζεύει τις προκηρύξεις από τα καλάθια των αχρήστων, θα γράψει και ο ίδιος μια προκήρυξη γεμάτη μελαγχολικό σαρκασμό κηρύσσοντας την επανάσταση του έρωτα. Το τελευταίο μυθιστόρημα του Σαμαράκη, Εν ονόματι (1998), είναι κυριολεκτικά ένα μυθιστόρημα προκηρύξεων που υπογράφουν τα μέλη της οργάνωσης «Άνεμος Σωτηρίας από τα ΕΝ ΟΝΟΜΑΤΙ», αλλά στην ουσία τις γράφει ένας έφηβος αγανακτισμένος με τις κοινωνικές συμβάσεις των «εν ονόματι» που τορπιλίζουν την ελεύθερη σκέψη. Στην οργάνωση απαντά μια άλλη οργάνωση, «Η Συντονιστική Επιτροπή Αγανακτισμένων, Φιλήσυχων και Νομοταγών Πολιτών», που καλεί τον κόσμο σε συλλαλητήριο. Η σύγκρουση ανάμεσα στους εξεγερμένους και τους «φιλήσυχους» πολίτες θα προκαλέσει αιματηρά επεισόδια κι ένα θύμα. 3. Τα παραθέματα και το «μυθιστόρημα-ντοκουμέντο» Στην τεχνική των παραθεμάτων του Σαμαράκη αναγνωρίζουμε βασικές αρχές του είδους που είναι γνωστό ως «μυθιστόρημα-ντοκουμέντο». Το είδος αυτό εμφανίστηκε στον μεσοπόλεμο, με τα μυθιστορήματα του Άλφρεντ Ντέμπλιν και του Τζον Ντος Πάσος· μετά τον πόλεμο το καλλιέργησαν ο Τρούμαν Καπότε, ο Νόρμαν Μέιλερ και πολλοί άλλοι. Στην Ελλάδα το είδος απέκτησε την δική του παράδοση χάρη στα μυθιστορήματα του Θανάση Βαλτινού, που διερεύνησε μεθοδικά τις δυνατότητες της λογοτεχνίας του ντοκουμέντου στις ποικίλες μορφές της. Νεότεροι συγγραφείς, όπως ο Μισέλ Φάις, ο Χρήστος Χρυσόπουλος, ο Κώστας Ακρίβος και άλλοι, δοκιμάστηκαν επίσης με επιτυχία σ’ αυτήν την γοητευτική πρόσμιξη ιστορίας και μυθοπλασίας. Όμως εκείνος που συνδέει αυτήν την μοντέρνα παράδοση με τις παλιότερες ρίζες της είναι ο Αντώνης Σαμαράκης. Το «μυθιστόρημα-ντοκουμέντο», ένα αναμφίβολα μοντέρνο είδος, έχει κάποια συγγένεια με το επιστολικό μυθιστόρημα και, ακόμη περισσότερο, με τις παρένθετες αφηγήσεις που συνήθιζαν οι Ρώσοι συγγραφείς, ιδιαίτερα ο Γκόγκολ και ο Ντοστογιέφσκι. Για τον Γκόγκολ η παράθεση άρθρων, δικογράφων και άλλων παρεμφερών κειμένων ήταν ένα μέσο για να συνδαυλίζει το ανατρεπτικό χιούμορ του. Για τον συγγραφέα των Αδελφών Καραμάζωφ οι παρένθετες επιστολές –αρκεί να θυμηθούμε την περίφημη επιστολή του Ιππόλυτου στον Ηλίθιο– και οι ιστορίες από την επικαιρότητα που δημοσίευσε και στο Ημερολόγιό του– αποτελούν τεχνικές της πολυφωνίας του. Αν θέλαμε να αναζητήσουμε μια πρώιμη μορφή του είδους στην Ελλάδα θα μπορούσαμε να σκεφτούμε τις επιστολές του λοχία Κωστούλα στο Ζωή εν τάφω (1924) του Μυριβήλη. Θεωρώ ότι ο Σαμαράκης επινόησε τη δική του τεχνική ως μέσο διαμαρτυρίας και ανατροπής όταν το «μοντέρνο» ταυτίστηκε με την τεχνολογία της καταστροφής των ανθρώπων και των ελπίδων τους. Ο Αντώνης Σαμαράκης, κήρυκας ανθρωπιάς, στο έργο του τις παρένθετες φωνές των ισχυρών, των ταπεινών, των απελπισμένων και των εξεγερμένων, φωνές άχρωμες ή παλλόμενες, φωνές της αδιαφορίας ή της απόγνωσης, που γυμνάζουν την ακοή μας και την ευαισθητοποιούν στη φωνή του Άλλου.

Ο Αντώνης Σαμαράκης και η τεχνική του παραθέματος

Σύνδεση