Το ελληνικό λαϊκό μυθιστόρημα του 19ου αιώνα

Henri Tonnet, Από το Ἀπόκρυφα Κωσταντινουπόλεως στο Οἱ Ἄθλιοι τῶν Ἀθηνῶν. Το ελληνικό «επιφυλλιδικό μυθιστόρημα» του 19ου αιώνα, μτφρ. Πέτρος Μαρτινίδης, Νεφέλη, Αθήνα 2020, σελ. 368 Η συζήτηση για τη σχέση της ελληνικής μυθοπλασίας του 19ου αιώνα με την αποκαλούμενη από τους Τέοντορ Αντόρνο και Μαξ Χορκχάιμερ «πολιτισμική βιομηχανία»[1] ή αλλιώς «μαζική» ή «λαϊκή κουλτούρα», ανοίγει συστηματικά στην ακαδημαϊκή κριτική, στο πλαίσιο της ερευνητικής ανακάλυψης της ελληνικής πεζογραφίας των ρομαντικών χρόνων,[2] με τη μελέτη του Παν. Μουλλά Ο χώρος του εφήμερου (2007).[3] Ο ερευνητής προτιμά τον καθιερωμένο στο συνέδριο του Cerisy (1967) όρο «παραλογοτεχνία / paralittérature» για την έκφραση της μαζικής κουλτούρας στο λογοτεχνικό πεδίο, που καλύπτει «όλες εκείνες τις περιοχές της λογοτεχνίας οι οποίες έχουν [...] μιαν ευρεία λαϊκή κατανάλωση, λειτουργούν συχνά σαν ψυχαναληπτικές φυγές, [...] και διακρίνονται κατά κανόνα από μια σχετική ευκολία παραγωγής», ενώ «τονίζει εξίσου και την πλευρά του τυποποιημένου –στηριγμένου σε φόρμουλες– θεματολογίου, δίπλα στο συνεχώς ανοιχτό και πολύμορφο θεματολόγιο της κυρίως λογοτεχνίας».[4] Ο Μουλλάς θεμελιώνει την εντυπωσιακή εισχώρηση της παραλογοτεχνίας στην ελληνική πεζογραφία του 19ου αιώνα στην αστικοποίηση των πληθυσμών της υπαίθρου, στην υποχώρηση του αναλφαβητισμού, στην εξόρμηση του Τύπου, στον ενθουσιώδη προσεταιρισμό της από τη μαθητική και τη φοιτητική νεολαία και στον ερασιτεχνισμό των συγγραφέων. Παράλληλα, υπάγει το μεγαλύτερο τμήμα της πρωτότυπης μυθιστοριογραφίας στη σφαίρα της εφήμερης παραλογοτεχνίας,[5] όπως φαίνεται και από τον κατάλογο που επισυνάπτει με 155 ελληνικά αφηγήματα του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα. Μολαταύτα, η ύπαρξη λαϊκής / δημοφιλούς μυθοπλασίας (popular fiction) εξακολουθεί να αποτελεί ζητούμενο της έρευνας για το ελληνικό μυθιστόρημα του 19ου αιώνα και τον αντίκτυπό του στο διαμορφούμενο κατά τη διάρκεια του αιώνα αστικό και υπό διαδικασία εξαστισμού γραμματισμένο ή ολιγογράμματο κοινό του ελλαδικού και του εξω-ελλαδικού χώρου. Πριν από τον Μουλλά,[6] από τη δεκαετία του 1990, ο Γάλλος νεοελληνιστής και σήμερα ομότιμος καθηγητής της νεοελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου της Σορβόννης Ανρί Τοννέ προσεγγίζει ενδελεχώς ποικίλα ελληνικά μυθιστορήματα με λαϊκό προσανατολισμό. Για τον λόγο αυτό το διεθνές επιστημονικό συνέδριο Το ελληνικό «λαϊκό» μυθιστόρημα του 19ου αιώνα: Θεωρητικά ζητήματα, που διοργάνωσε στην Κομοτηνή στις 25-27 Μαΐου 2018 το Εργαστήριο Λαογραφίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης, αφιερώνεται στον Τοννέ ως μικρή ανταπόδοση των μεγάλων επιστημονικών οφειλών της κοινότητας των νεοελληνιστών προς το διακεκριμένο μέλος της.[7] Ο Τοννέ σ’ ένα πρωτοπόρο συνθετικό μελέτημά του το 2004, έχοντας υπόψη οκτώ έργα από το 1855 έως το 1895, προκρίνει τον όρο «“λαϊκό” μυθιστόρημα» για τη συναφή ελληνική παραγωγή και κωδικοποιεί τα χαρακτηριστικά του (πολυσέλιδα ή/και πολύτομα κείμενα, έλλειψη αγροτικού κόσμου, λόγια γλώσσα, πολλαπλοί και πολυεθνικοί αστικοί τόποι δράσης, ασυνεχής αφήγηση με κεφάλαια-σκηνές, αναδρομές στο παρελθόν, μεγάλος αριθμός δρώντων προσώπων, οδηγίες του αφηγητή προς τον αναγνώστη, κοινωνικός προβληματισμός, μανιχαϊκή σύγκρουση του καλού με το κακό).[8] Διευκρινίζει πως η λαϊκότητά του έγκειται στην αφηγηματική συγγένειά του με το παραμύθι και στην κατασκευή μυθιστορηματικών ηρώων με υπόδειγμα ανθρώπους του λαού και όχι στην ανάγνωσή του από τον λαό. Το 2018 επανέρχεται στη γενική θεώρηση του ελληνικού περιπετειώδους μυθιστορήματος του 19ου αιώνα με μία σημαντική μονογραφία στα γαλλικά,[9] όπου πλέον κλίνει –με μία ευρύτερη σημασία– στην κατηγοριοποίησή του ως «επιφυλλιδικού μυθιστορήματος». Η μονογραφία αυτή μεταφράζεται επιτυχώς στα ελληνικά το 2020 από τον ειδήμονα στα ζητήματα της μαζικής κουλτούρας ομότιμο καθηγητή του Τμήματος Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ Πέτρο Μαρτινίδη με τον τίτλο: Από το Ἀπόκρυφα Κωσταντινουπόλεως στο Οἱ Ἄθλιοι τῶν Ἀθηνῶν. Το ελληνικό «επιφυλλιδικό μυθιστόρημα» του 19ου αιώνα. Καθώς ο υπόρρητα αξιολογικός όρος «παραλογοτεχνία» είναι συνδεδεμένος με τις συνθήκες τυποποίησης, κατανάλωσης και διακίνησης του ψυχαγωγικού εντύπου (π.χ. κόμικς) στον 20ό αιώνα, ο Τοννέ καταφεύγει στη δόκιμη ορολογία για το γαλλικό μυθιστόρημα συνέχειας του 19ου αιώνα (λαϊκό / επιφυλλιδικό μυθιστόρημα – roman populaire / roman-feuilleton). Εξάλλου, το γαλλικό μυθιστόρημα είναι το κατεξοχήν πρότυπο για το ημέτερο «πρωτότυπον κοινωνικόν μυθιστόρημα», όπως συνήθως ταξινομείται στους υπότιτλους, όπου το επίθετο «πρωτότυπο» σημαίνει την ελληνική και –υποτίθεται– ηθική συγγραφική πρόταση σε αντιδιαστολή με την πληθώρα των δήθεν επιζήμιων μεταφράσεων, ενώ το «κοινωνικό» σηματοδοτεί το περιεχόμενό του. Ωστόσο, το ερώτημα είναι ποιες πιθανές ομάδες συνιστούν το μη λόγιο αναγνωστικό κοινό αυτών των μυθιστορημάτων. Σύμφωνα με την απογραφή του 1879 οι εγγράμματοι πολίτες του νεοσύστατου ελληνικού βασιλείου ανέρχονταν σε 318.946 ή σε ποσοστό 19% του συνολικού πληθυσμού, ενώ ανάμεσά τους καταγράφονται μόλις 56.093 γυναίκες, δηλαδή λιγότερο από το 1/6 των εγγράμματων.[10] Οι αριθμοί περιγράφουν τους εν δυνάμει μικροαστούς αναγνώστες του ελληνικού κράτους,[11] που προφανώς δεν ταυτίζονται με τη λογιοσύνη, αλλά δεν συμπίπτουν και με τις κατώτερες κοινωνικές τάξεις. Η καθαρεύουσα των μυθιστορημάτων δεν τους ενοχλεί ούτε τους δυσκολεύει ιδιαίτερα, διότι δεν διαφέρει από την καθαρεύουσα των εγχειριδίων στα σχολεία στα οποία μαθαίνουν στοιχειώδη γράμματα. Από τα μέσα του αιώνα και μετά οι γυναίκες αρχίζουν με αργούς ρυθμούς να συμμετέχουν στην εκπαίδευση και να συνθέτουν ένα χωριστό υποσύνολο του αναγνωστικού κοινού, με αποτέλεσμα το μυθιστόρημα, που υποκαθιστά την επαφή τους με τον δημόσιο χώρο, να εξελίσσεται σε «κατ’ εξοχήν γυναικείο ανάγνωσμα».[12] Ο Τοννέ αναλύει διεξοδικά στο βιβλίο του επτά μυθιστορήματα που εκδίδονται από το 1862 έως το 1895 στην Αθήνα, στην Κωνσταντινούπολη, στο Λονδίνο και στην Αλεξάνδρεια: Η Επτάλοφος ή Ήθη και έθιμα Κωνσταντινουπόλεως (1855-1862) του ψευδώνυμου Πέτρου Ιωαννίδη του Αγερώχου,[13] Ο Διάβολος εν Τουρκία ήτοι Σκηναί εν Κωνσταντινουπόλει (1862) του Στέφανου Θ. Ξένου, Η Κλεονίκη (1867) του κρυπτώνυμου Β.Ι.Α., Απόκρυφα Κωνσταντινουπόλεως (1867) του Χριστόφορου Σαμαρτσίδη, Ο Βασιλεύς του Άδου (1882) του Κωνσταντίνου Μεγαρέως, Η Γυφτοπούλα (1884) του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και Οι Άθλιοι των Αθηνών (1895) του Ιωάννη Δ. Κονδυλάκη. Τα προαναφερόμενα επτά μυθιστορήματα απαρτίζουν τη βάση για τη διατύπωση μιας θεωρίας του ελληνικού λαϊκού μυθιστορήματος του 19ου αιώνα, που αναπτύσσεται σε τρία μέρη: «Το είδος», «Χαρακτηριστικά της αφήγησης» και «Θεματική και ιδεολογίες». Στο πρώτο μέρος ο συγγραφέας εκθέτει τις απόψεις του για τις διαφορετικές πτυχές της υφιστάμενης ορολογίας, αναδιφά στην προέλευση, την εξέλιξη, τους τρόπους κυκλοφορίας και την υποδοχή του λαϊκού / επιφυλλιδικού μυθιστορήματος, επισημαίνει παρεμφερή είδη, παραθέτει την υπόθεση του κάθε έργου από το ερευνητικό σώμα των κειμένων και ασκεί κριτική. Η προτεινόμενη έννοια του επιφυλλιδικού μυθιστορήματος ανταποκρίνεται τόσο στο μυθιστόρημα που παρουσιάζεται σε «διαδοχικές συνέχειες» σε εφημερίδες ή φυλλάδια όσο και στο αυτοτελώς δημοσιευμένο μυθιστόρημα με ή χωρίς συνδρομητές, που είναι «ένα εκτενές κείμενο [...] συστηματικά τεμαχισμένο σε σκηνές που διαδραματίζονται σε διάφορους τόπους και χρόνους» (σσ. 30-31). Το δεύτερο μέρος συγκροτεί μία μεθοδική αφηγηματολογία του ελληνικού λαϊκού μυθιστορήματος, στην οποία επιχειρείται η άρθρωση των κανονικοτήτων που διέπουν την αφηγηματικότητα της συγκεκριμένης πεζογραφίας. Εξετάζονται οι συμβάσεις της πλοκής (θετική ή αρνητική έκβαση για το ζεύγος των ερωτευμένων), οι αφηγηματικές τεχνικές (πολυπρόσωπη αφήγηση, εγκιβωτισμένες ιστορίες, κατάτμηση σε αυτόνομες σκηνές, θεατρικού τύπου μονόλογοι και διάλογοι), ο αφηγηματικός χρόνος (γραμμική σειρά των επεισοδίων και αναλήψεις), η λειτουργία του αφηγητή (αφηγητής-παραμυθάς που καθοδηγεί τον αναγνώστη και σχολιάζει τα τελούμενα), η γλώσσα (λόγια στον αφηγηματοποιημένο και καθημερινή ή αργκό στον αναφερόμενο λόγο), ο χώρος της δράσης (κυριαρχεί η ελληνικού ενδιαφέροντος κοσμοπολίτικη Κωνσταντινούπολη και έπεται η Αθήνα και τα άλλα κέντρα της ελληνικής διασποράς) και οι στερεοτυπικοί χαρακτήρες (ερωτευμένο ζευγάρι, αγγελικές και διαβολικές κόρες, στρυφνές λαϊκές γυναίκες, ανήθικες μεγαλοαστές, μοιχαλίδες, διαπάλη του αγαθού ήρωα με τον δόλιο αντίμαχό του, υπέρτατος κακός, διώκτης της αδικίας, χαμίνια, κοινωνική διαστρωμάτωση). Στο τρίτο μέρος ακολουθείται η γαλλική συγκριτολογική παράδοση του τομέα της θεματολογίας και της θεματικής μεθόδου.[14] Εντοπίζονται και ερμηνεύονται τα δεσπόζοντα θέματα και μοτίβα και το ιδεολογικό / πολιτικό υπόβαθρο του ελληνικού επιφυλλιδικού μυθιστορήματος σε συνάρτηση με τα ανάλογα των ευρωπαϊκών και ιδίως των γαλλικών αφηγηματικών κειμένων: μυστικές εταιρείες, εκδίκηση και απονομή δικαιοσύνης, ερωτικές παρασπονδίες και αποπλανήσεις, μαγνητισμός, υπνωτισμός, εγκαταλειμμένα παιδιά και αναγνώρισή τους, φαινομενικός θάνατος, φυλάκιση του αθώου, απεικόνιση της Ιστορίας, της κοινωνικής και της εθιμικής συμπεριφοράς, επαφή με τα λογοτεχνικά ρεύματα του ρομαντισμού, του ρεαλισμού και του νατουραλισμού, αντικαθολικισμός, αντισημιτισμός, έλεγχος της πολιτικής κατάστασης, ουτοπικός σοσιαλισμός,[15] θεία πρόνοια. Η μονογραφία Από το Ἀπόκρυφα Κωνσταντινουπόλεως στο Οἱ Ἄθλιοι τῶν Ἀθηνῶν είναι αδιαμφισβήτητα ένα έργο υποδομής. Οι διαπιστώσεις μας από την ανάγνωσή της συμβαδίζουν με τις αντίστοιχες του πρόσφατου συλλογικού τόμου Το ελληνικό «λαϊκό» μυθιστόρημα του 19ου αιώνα (2021),[16] στον οποίο λαμβάνει μέρος και ο Ανρί Τοννέ. Οφείλουμε να παραδεχτούμε ότι στο δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα και κυρίως μετά το 1870 υφίσταται ελληνικό λαϊκό μυθιστόρημα, τόσο στο ελλαδικό αστικό περιβάλλον όσο και στον εξω-ελλαδικό χώρο της ομογένειας. Τα αφηγηματικά τεχνάσματά του αποβλέπουν εν πολλοίς στην «ψυχαγωγία των μαζών» ενισχύοντας «τα συστήματα προσδοκιών που διευθετεί και αφομοιώνει η τρέχουσα παιδεία» –κατά τον ορισμό του Ουμπέρτο Έκο–[17] και σ’ έναν μεσαίου μορφωτικού επιπέδου αναγνώστη που απορρέει από την ανάδυση της μικρομεσαίας τάξης τον 19ο αιώνα. Η πρόθεση των πεζογράφων και οι πρακτικές των εκδοτών είναι ομόλογες του επιτυχημένου ευρωπαϊκού λαϊκού μυθιστορήματος και των μεταφράσεών του που μονοπωλούν την ελληνική αγορά. Προφανώς, οι εμπορικοί στόχοι του, απ’ όσο μας επιτρέπουν να συμπεράνουμε τα υπάρχοντα ερευνητικά δεδομένα, δεν έχουν αίσια έκβαση· το ελληνικό μυθιστόρημα δεν καταφέρνει να ανταγωνιστεί και να υποσκελίσει το μεταφρασμένο, ούτε στο πεδίο της προσέλκυσης αγοραστών-αναγνωστών ούτε στο επίπεδο της διάδοσης μιας ηθικοπλαστικής ιδεολογίας, προσαρμοσμένης στη συντηρητική νοοτροπία της ελληνικής αστικής τάξης. Παρά ταύτα, η αποτυχία προσοδοφόρας επικράτησης του ελληνικού λαϊκού μυθιστορήματος δεν ακυρώνει τη φιλόδοξη εμφάνισή του τον 19ο αιώνα. Δεδομένου όμως ότι κάθε όρος συναρτάται από τα ιστορικά συμφραζόμενά του, η μελλοντική έρευνα οπωσδήποτε πρέπει να διασαφηνίσει περαιτέρω την ακριβή σύνθεση του λαού / μεσοαστικού κοινού και τις προτιμήσεις του στο ελληνικό συγκείμενο του 19ου αιώνα. [1] John Storey, Πολιτισμική Θεωρία και Λαϊκή Κουλτούρα. Εισαγωγή, μετάφραση Βασίλης Ντζούνης, Πλέθρον, Αθήνα 2015, σ. 104. [2] Βλ. αναλυτικά: Θανάσης Β. Κούγκουλος, «Εισαγωγή. Από τη έρευνα της ελληνικής πεζογραφίας των ρομαντικών χρόνων στη μελέτη του “λαϊκού” μυθιστορήματος του 19ου αιώνα», στο Θ. Β. Κούγκουλος (επιμ.), Το ελληνικό «λαϊκό» μυθιστόρημα του 19ου αιώνα, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης - Σχολή Κλασικών και Ανθρωπιστικών Σπουδών - Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας - Εργαστήριο Λαογραφίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας - Gutenberg, Αθήνα 2021, σσ. 17-29. [3] Παν. Μουλλάς, Ο χώρος του εφήμερου. Στοιχεία για την παραλογοτεχνία του 19ου αιώνα, Σοκόλης, Αθήνα 2007. [4] Πέτρος Μαρτινίδης, Συνηγορία της παραλογοτεχνίας, Υποδομή, Αθήνα 1994, σ. 142. [5] Βλ. και Σοφία Ντενίση, «Εκτυλίσσοντας τον μίτο του ελληνικού μυθιστορήματος του 19ου αιώνα: ζητήματα όρων και ορισμών στο διεθνές και εθνικό τους πλαίσιο», στο Θ. Β. Κούγκουλος (επιμ.), Το ελληνικό «λαϊκό» μυθιστόρημα του 19ου αιώνα, ό.π., σσ. 50-53. [6] Για τις πρώτες δημοσιεύσεις διαφόρων κεφαλαίων του βιβλίου του Μουλλά από το 1999 βλ. «Εργογραφία Παν. Μουλλά», στο Μαίρη Μικέ, Μίλτος Πεχλιβάνος, Λίζυ Τσιριμώκου (επιμ.), Ο λόγος της παρουσίας. Τιμητικός τόμος για τον Παν. Μουλλά, Σοκόλης, Αθήνα 2005, σσ. 21-23. [7] Βλ. και Μ. Γ. Βαρβούνης, «Πρόλογος. Η έρευνα του ελληνικού “λαϊκού” μυθιστορήματος του 19ου αιώνα», στο Θανάσης Β. Κούγκουλος (επιμ.), Το ελληνικό «λαϊκό» μυθιστόρημα του 19ου αιώνα, ό.π., σσ. 11-15. [8] Henri Tonnet, «Για μια καινούργια ανάγνωση του ελληνικού “λαϊκού” μυθιστορήματος του 19ου αι.», στο Moschos Morfakidis (επιμ.), Φιλόπατρις. Αφιέρωμα στον Αλέξη Eudald Solá, Centro de Estudios Bizantinos, Neogriegos y Chipriotas ˗ Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών, Γρανάδα 2004, σσ. 159-170. Μια πρώτη εκδοχή των θέσεων του Τοννέ περιλαμβάνεται στο άρθρο του: «À propos du roman “populaire” grec au xixe siècle», Revue des études néo-helléniques 8 (1999), σσ. 27-44. [9] Henri Tonnet, Des Mystères de Constantinople aux Misérables d'Athènes. Le «roman-feuilleton» grec au XIXe siècle, Classiques Garnier, Paris 2018. [10] Υπουργείον Εσωτερικών, Στατιστική της Ελλάδος. Πληθυσμός 1879, Εκ του Τυπογραφείου Σ. Κ. Βλαστού, Εν Αθήναις 1881, σ. 33. [11] Για το δύσκολα ανιχνεύσιμο αναγνωστικό τοπίο του ελληνικού 19ου αιώνα πολύ χρήσιμη είναι η σύνθεση του Αλέξη Πολίτη, Η ρομαντική λογοτεχνία στο εθνικό κράτος 1830-1880. Ποίηση, πεζογραφία, θέατρο, πνευματική κίνηση, αναγνώστες, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2017. [12] Βλ. Ειρήνη Ριζάκη, Οι «γράφουσες» Ελληνίδες. Σημειώσεις για τη γυναικεία λογιοσύνη του 19ου αιώνα, Κατάρτι, Αθήνα 2007, σσ. 27-54. Η εντός εισαγωγικών φράση στη σ. 31. [13] Κατά την εφημερίδα Ανατολικός Αστήρ της Κωνσταντινούπολης το μυθιστόρημα προγραμματιζόταν να είναι δεκάτομο. Η έκδοση του πρώτου και μοναδικού σωζόμενου τόμου ξεκίνησε το 1855 αλλά ολοκληρώθηκε το 1862. Βλ. «Βιβλιογραφία», εφ. Ανατολικός Αστήρ (5 Ιουνίου 1862), σ. 4: «[...] Μυθιστόρημα πρωτότυπον [...] εις τόμους 10. Τόμ. Α΄. εν Κωνσταντινουπόλει, [...] 1862. [...] Του παρόντος Μυθιστορήματος, [...] αρξαμένη η έκδοσις κατά το 1855 έτος, ανεβλήθη μέχρι σήμερον, ένεκα καιρικών περιστάσεων. Οι άλλοι τόμοι θέλουν είναι συντομώτεροι, [...] εκδιδόμενοι αδιακόπως». [14] Βλ. Pierre Brunel, Claude Pichois, André -Michel Rousseau, Τι είναι η συγκριτική γραμματολογία;, μετάφραση - πρόλογος - σημειώσεις Δημήτρης Αγγελάτος, Πατάκης, Αθήνα 1998, σσ. 184-214. [15] Ειδικά για τον ουτοπικό σοσιαλισμό στο λαϊκό μυθιστόρημα του 19ου αιώνα μόλις έχει ολοκληρωθεί υπό την επίβλεψή μου η μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία: Θεοδώρα Μπαγανά, Στοιχεία Ουτοπικού Σοσιαλισμού στο λαϊκό μυθιστόρημα Απόκρυφα Κωνσταντινουπόλεως (1868) του Χριστόφορου Σαμαρτσίδη, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο - Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας - Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών «Δημιουργική Γραφή» (ΔΓΡ), Πάτρα 2021. [16] Βλ. σημ. 2. [17] Umberto Eco, Ο Υπεράνθρωπος των Μαζών. Ρητορική και ιδεολογία του λαϊκού μυθιστορήματος, μετάφραση Έφη Καλλιφατίδη, Γνώση, Αθήνα 21989, σσ. 97-98.

Το ελληνικό λαϊκό μυθιστόρημα του 19ου αιώνα

Σύνδεση