Η απάντηση στο αίνιγμα της Σφίγγας ή Αυτό που μας άφησαν οι Έλληνες

Το ζήτημα της κληρονομιάς που έχει αφήσει η αρχαιότητα στον σύγχρονο κόσμο μάς απασχολεί στην Ευρώπη εδώ και αιώνες, επειδή συνδέεται στενά όχι μόνο με ό,τι αντιλαμβανόμαστε ως μορφωτική και γενικότερα πνευματική κληρονομιά μας από το παρελθόν, αλλά και με τον προσδιορισμό της πολιτισμικής ταυτότητάς μας στο παρόν τόσο ως ευρωπαϊκά έθνη όσο και ως ευρωπαϊκή συλλογικότητα. Καθώς το ζήτημα έχει βαθιές ιστορικές ρίζες και μπορεί να εξεταστεί από πολλές και διαφορετικές όψεις, θα σας μιλήσω με συντομία γι’ αυτό αρχικά από τη σκοπιά του γνωστικού αντικειμένου μου. Είμαι φιλόλογος νεοελληνιστής, εξειδικευμένος στη μελέτη της νεότερης ελληνικής λογοτεχνίας, ιδίως της ποίησης, δηλαδή της ελληνικής λογοτεχνίας που γράφεται από τις αρχές του 19ου αιώνα μέχρι σήμερα. Καθώς οι θεωρήσεις της αρχαιότητας υπόκεινται σε ιστορικές μεταβολές, διευκρινίζω ότι κάνοντας λόγο, στη συνέχεια, για αρχαιότητα θα περιοριστώ σε ό,τι ασαφώς ονομάζουμε ελληνική αρχαιότητα, μη συμπεριλαμβανομένης επομένως της ρωμαϊκής αρχαιότητας, ενώ θα προϋποθέσω μιαν επίσης ασαφώς ενοποιημένη εικόνα της ελληνικής αρχαιότητας, που περιλαμβάνει την αρχαϊκή, την κλασική και την ελληνιστική εποχή. Η πρώτη, λοιπόν, πληροφορία που θέλω να δώσω είναι τέτοια που νομίζω ότι μπορείτε να υποθέσετε ποια είναι. Οι σημαντικότεροι ποιητές της νεότερης ελληνικής ποίησης, σε όλη τη διάρκεια της εξέλιξής της, από τους ιταλόγλωσσους και ιταλούς στη νεότητά τους ποιητές των αρχών του 19ου αιώνα Διονύσιο Σολωμό και Ανδρέα Kάλβο, γραμματέα του συμπατριώτη του Ούγκο Φόσκολο, μέχρι τον παγκοσμίως γνωστό σήμερα Kαβάφη και τους μοντέρνους ποιητές του 20ού αιώνα που ίσως γνωρίζετε, όπως οι βραβευμένοι με το Βραβείο Νόμπελ της Λογοτεχνίας Γιώργος Σεφέρης και Οδυσσέας Eλύτης και ο γνωστός στην Ιταλία μέσω των πολλών μεταφράσεών του Γιάννης Ρίτσος, αξιοποίησαν υλικό της ελληνικής αρχαιότητας, ιδίως της γραμματειακής παράδοσής της, κατά τέτοιο τρόπο ώστε το υλικό αυτό να γίνει οργανικό στοιχείο του έργου τους και γνώρισμα της ταυτότητάς του. Το ίδιο, βέβαια, ισχύει και για τους περισσότερους Ιταλούς και γενικότερα τους ευρωπαίους ποιητές του 19ου και του 20ού αιώνα. Επίσης είναι γνωστό ότι η σχέση της νεότερης ελληνικής ποίησης, όπως και των εθνικών λογοτεχνιών της Ευρώπης, με την ελληνική αρχαιότητα και ιδίως με τη γραμματεία της εξετάστηκε συστηματικά από τη λογοτεχνική και τη φιλολογική κριτική ήδη από τον 19ο αιώνα, και ακόμα πιο εντατικά στη διάρκεια του 20ού αιώνα, σε συνάρτηση με την ανάπτυξη και την πρόοδο της φιλολογικής επιστήμης. Για τη μελέτη της σχέσης της νεότερης ελληνικής ποίησης και ειδικότερα εκείνης του 20ού αιώνα με την ελληνική αρχαιότητα υπάρχουν τέσσερις βασικές παράμετροι. Θα τις αναφέρω και θα τις σχολιάσω, επειδή πιστεύω ότι αυτός είναι ένας έμμεσος τρόπος για να αντιληφθούμε τη σχέση μας με την κληρονομιά της αρχαιότητας. Η πρώτη παράμετρος έγκειται σε μια πρωταρχική δυσκολία. Συγκεκριμένα στο γεγονός ότι ένα νεότερο ποιητικό έργο μπορεί να χρησιμοποιεί στοιχεία προερχόμενα από διακριτές μεταξύ τους εκφάνσεις ή όψεις της αρχαιότητας. Έτσι η ποιητική πρόσληψή της μπορεί να σημαίνει χρήση της αρχαιοελληνικής γραμματείας, γλώσσας ή τέχνης, αλλά και εκμετάλλευση της ιστορίας και του μύθου, ακόμη και αξιοποίηση μιας παρακαταθήκης αρχετυπικών ονομάτων, συμβόλων και αξιών στα οποία αναγνωρίζουμε αρχαία καταγωγή. Αν, πάλι, η ρητή ή κρυπτική αναφορά ενός νεότερου ποιητικού έργου σε διαφορετική όψη της αρχαιότητας συνεπάγεται έναν διαφοροποιημένο τρόπο χρήσης της αρχαιότητας (κι αυτό συνήθως συμβαίνει), γίνεται αντιληπτό ότι οι τρόποι της ποιητικής πρόσληψης κάθε είδους αρχαιοελληνικού υλικού αλληλοδιαπλέκονται μέσα σ’ ένα σχεδόν λαβυρινθώδες δίκτυο. Γκλιν Φίλποτ, Οιδίποδας, 1932, Εθνική Πινακοθήκη της Βικτόριας, Μελβούρνη. Η δεύτερη βασική παράμετρος έγκειται στη λειτουργία που η αρχαιογνωσία ή η αρχαιομάθεια των νεότερων ελλήνων ποιητών είχε κατά εποχές. Γενικά ό,τι ονομάζουμε κλασική παιδεία λειτούργησε ως αναφαίρετος όρος ή ως σκελετός της μορφωτικής συγκρότησης των περισσότερων ποιητών, ενώ η αρχαιογνωσία τους συνδέθηκε με την ποιητική αξία τους και εμμέσως συνέβαλε στην τοποθέτησή τους σε υψηλές θέσεις του λογοτεχνικού κανόνα. Ανεξαρτήτως, δηλαδή, από τον τρόπο ή τους τρόπους με τους οποίους κάθε νεότερος έλληνας ποιητής προσέλαβε στοιχεία του αρχαίου ελληνικού κόσμου και ειδικότερα της γραμματείας του, η «δημιουργική αρχαιογνωσία», σύμφωνα με τον όρο ενός μελετητή, του Π.Δ. Μαστροδημήτρη, αναγόταν και ανάγεται σε αξιολογικό κριτήριο του ποιητικού έργου του. Γιατί, όπως έγραψε ο ίδιος μελετητής, «ένα από τα ασφαλέστερα κριτήρια για την αξιολόγηση του συνόλου των πολιτισμικών πεπραγμένων στη νεώτερη Ελλάδα είναι ο βαθμός της δημιουργικής επαφής της νεοελληνικής συνείδησης με το αρχαιοελληνικό παρελθόν».[1] Στην παραπάνω άποψη λανθάνει η αξιολογική διάκριση ανάμεσα στους ποιητές που γνώριζαν καλά και σε βάθος την αρχαία ελληνική γλώσσα και τη γραμματεία της και σε εκείνους που την γνώριζαν ελλιπώς ή την αγνοούσαν. O ισχύων λογοτεχνικός κανόνας υποδεικνύει ότι οι ποιητές της πρώτης ομάδας θεωρούνται καλύτεροι από εκείνους της δεύτερης ομάδας. Γι’ αυτό πρέπει να αναρωτιόμαστε αν στην αρχαιότητα αναφέρεται όχι τόσο ο αρχαιογνώστης ποιητής, όσο ο ποιητής που επιλέγει να εκδηλώσει αρχαιογνωστική συμπεριφορά. Με άλλα λόγια, πρέπει να αναρωτιόμαστε αν μέσα στις συγγραφικές στρατηγικές των λεγόμενων μειζόνων ποιητών περιλαμβανόταν και η ποικίλη εκδήλωση της δημιουργικής αρχαιομάθειας ή ελληνομάθειάς τους. Με την ποίηση που γράφτηκε από τους έλληνες ποιητές της μεταπολεμικής εποχής και της μεταπολίτευσης μειώθηκε η ποσότητα των αναφορών όχι μόνο στο αρχαιοελληνικό γραμματειακό και λογοτεχνικό παρελθόν αλλά και γενικά στην αρχαιότητα, σε σύγκριση, εννοείται, με την ποίηση της γενιάς του 1930 και την, πριν από την εμφάνιση του μοντερνισμού, λεγόμενη παραδοσιακή ποίηση. Η ποσοτική μείωση των αναφορών στην αρχαιότητα καταδεικνύεται από τη φανερή ελάττωση του αρχαιοελληνικού κειμενικού-γλωσσικού υλικού που εγγράφεται, άμεσα ή κρυπτικά, στα κείμενα ή τα πλαισιώνει, με τη χρήση, π.χ., αρχαιοελληνικών τίτλων ή επιγραφών ποιημάτων. Oι αιτίες αυτής της μείωσης είναι πολλές, τόσο ενδολογοτεχνικές όσο και γενικότερα μορφωτικές, πνευματικές και κοινωνικές. Μία αιτία είναι η πανθομολογούμενη γενική μείωση της αρχαιομάθειας κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Μία, επίσης, πιθανόν πρωταρχική αιτία, μπορεί να διατυπωθεί με το ρητορικό ερώτημα: πώς να μιλήσεις για τους αρχαίους και με τους αρχαίους μετά από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, με κυρίαρχο το αίσθημα της μεταπολεμικότητας, το αίσθημα δηλαδή ότι οι αξίες επάνω στις οποίες στηρίχθηκε ο Δυτικός Πολιτισμός αποδείχθηκαν οικτρές πλάνες; H έννοια της ελληνομάθειας μας φέρνει στην τρίτη βασική παράμετρο. Πρόκειται για τη σύνδεση ανάμεσα στην αρχαιομάθεια ή ελληνομάθεια και την πολιτισμική ταυτότητα του νεοέλληνα ποιητή, όχι μόνο με την έννοια της επίγνωσης του πολιτιστικού δεσμού και της συνέχειάς του από το παρελθόν, αλλά και με την έννοια της συγκρότησης της εθνικής συνείδησής του, της αναγνώρισης των φυλετικών καταβολών του ή της ανεύρεσης των πνευματικών και συνάμα των φυσικών προγόνων του. Aν δεχτούμε τη γενική παρατήρηση του Γκίλμπερτ Χάιγκετ ότι γενικά οι δυτικοί άνθρωποι «στις περισσότερες πνευματικές και διανοητικές μας δραστηριότητες είμαστε εγγόνια των Pωμαίων και δισέγγονα των Eλλήνων»,[2] πολλοί νεότεροι έλληνες ποιητές εκδήλωσαν μια τέτοια αρχαιογνωστική συμπεριφορά που πρόβαλε έναν βαθμό συγγένειας με τους αρχαίους Έλληνες πολύ στενότερο από εκείνον των δισέγγονων, τον βαθμό συγγένειας των άμεσων κληρονόμων. Πηγή αυτής της στάσης είναι το πολιτισμικό στερεότυπο σύμφωνα με το οποίο ένας έλληνας ποιητής, λόγω της φυσικής καταγωγής του, της σχέσης του με τον τόπο και της γλώσσας του, έχει στενότερη σχέση με τον Όμηρο απ’ ό,τι ένας γερμανός ή ιταλός ποιητής, ανεξάρτητα από το αν ο Γερμανός και ο Ιταλός διαθέτουν ενδεχομένως –στην πλειονότητά τους διαθέτουν– καλύτερη κλασική παιδεία. Aν, όπως έγραψε πάλι ο Χάιγκετ, «στη ζωή του πνεύματος είμαστε ελεύθεροι να διαλέξουμε τους προγόνους μας, και να προτιμήσουμε τους καλύτερους»,[3] για τους νεότερους έλληνες ποιητές δεν υπήρξε δυνατότητα ελεύθερης επιλογής. Mε άλλα λόγια, για αρκετούς νεότερους έλληνες ποιητές η αρχαιογνωστική συγκρότηση του έργου τους εξαρτήθηκε όχι μόνο από καλλιτεχνικούς αλλά και από ιδεολογικούς στόχους, στόχους βεβαίως που αντανακλούσαν σε γενικές ιδεολογικές ροπές της εποχής τους. Η ιδεολογικοποίηση της χρήσης της αρχαιότητας είναι εξόφθαλμη στα ποιητικά και κριτικά κείμενα του 19ου αιώνα, ενώ η ιδεολογική χρήση της αρχαιότητας γενικώς λανθάνει στα ποιητικά έργα του 20ού αιώνα, χωρίς ωστόσο οι διαφορές μεταξύ των κειμένων, παλαιότερων και νεότερων, να είναι ριζικές. Σας διαβάζω μόνο μερικούς στίχους ενός από τα γνωστότερα ελληνικά ποιητικά έργα του 20ού αιώνα, του Άξιον Εστί (1959) του Οδυσσέα Ελύτη: Tη γλώσσα μού έδωσαν ελληνική∙ το σπίτι φτωχικό στις αμμουδιές του Ομήρου. Μονάχη έγνοια η γλώσσα μου στις αμμουδιές του Ομήρου.[4] Οι αμμουδιές του Αιγαίου, που σήμερα είναι εντελώς τουριστικοποιημένες, παραμένουν οι αμμουδιές του πατρικού Ομήρου. Αν βγούμε από τον περίκλειστο χώρο της λογοτεχνίας και αναφερθούμε στη λεγόμενη δημόσια σφαίρα, η διαπίστωση είναι περισσότερο εύκολη: το πολιτισμικό στερεότυπο της πάσης φύσεως καταγωγής των σύγχρονων Ελλήνων από την ελληνική αρχαιότητα ήταν και παραμένει ισχυρό μεταξύ πολλών ανθρώπων που έχουν υποτυπώδη μορφωτική σχέση με την αρχαία γλώσσα και γενικά την αρχαιότητα, από γραφικούς πολιτικούς μέχρι πολλά μέλη του φασιστικού κόμματος της Χρυσής Αυγής, του οποίου η ηγετική ομάδα σήμερα βρίσκεται στην φυλακή καταδικασμένη ως εγκληματική οργάνωση. Αυτό που έχει κληροδοτήσει σε όλους αυτούς τους συμπολίτες μας η αρχαιότητα είναι σαν τα πλαστικά ξίφη και τις ψεύτικες ασπίδες των σύγχρονων Ρωμαίων λεγεωνάριων που ενοχλούν τους τουρίστες γύρω από το Κολοσσαίο. Και βέβαια, για μία τέτοια ολέθρια χρήση της αρχαιότητας ευθύνονται οι σύγχρονοι άνθρωποι και όχι η αρχαιότητα. Η τέταρτη βασική παράμετρος αφορά το είδος και το βάθος του διαλόγου με τη γραμματειακή και ειδικότερα λογοτεχνική παράδοση και έγκειται, συγκεκριμένα, στη διερεύνηση του ζητήματος αν η, κάθε φορά φανερή ή πιθανολογούμενη, σχέση είναι άμεση ή διαμεσολαβημένη, έχει δηλαδή ως πηγή απευθείας το αρχαίο κείμενο ή έχει ως πηγή νεότερες μεταφράσεις ή λογοτεχνικές επεξεργασίες της πρωταρχικής πηγής. Είναι πασίγνωστο ότι μετά την Αναγέννηση και την ανακάλυψη του κλασικού πολιτισμού, ολόκληρη η δυτική λογοτεχνία συγκροτήθηκε ως ένα τεράστιο μωσαϊκό ή παλίμψηστο με άπειρες ψηφίδες και διαδοχικές δυσδιάκριτες επιστρώσεις κειμένων τα οποία διαλέγονται με αρχαία, νεότερα και σύγχρονά τους κείμενα. Έτσι και η μεγάλη πλειονότητα των άξιων λόγου αναφορών της νεότερης ελληνικής ποίησης στην αρχαιοελληνική γραμματεία και ειδικότερα στη λογοτεχνία δεν οφείλονται σε πρωτογενή επαφή με τα αρχαία υπο-κείμενα, ενώ μέσα στο δυσεξιχνίαστο δίκτυο των διακειμενικών στόχων τους εξέχουσα θέση έχουν παλαιότερα ή σύγχρονά τους ομόγλωσσα ή ευρωπαϊκά λογοτεχνικά έργα. Συχνά στην Ελλάδα λησμονούμε ότι η νεότερη ελληνική αρχαιογνωστική λογοτεχνία εντάσσεται στην ευρωπαϊκή και γενικότερα στη δυτική ομοιόθεμή της λογοτεχνική παράδοση και, βέβαια, δεν συνιστά ούτε το κύριο ούτε το πιο πρωτότυπο μέρος αυτής της παράδοσης. Μόλις τις τελευταίες δεκαετίες αναπτύχθηκε η συνείδηση ότι η νεότερη ελληνική αρχαιογνωστική λογοτεχνία πρέπει να εξετάζεται από συγκριτολογική σκοπιά. Στο σημείο αυτό τερματίζεται η κατάθεση πληροφοριών και κρίσεών μου με την ιδιότητα του ειδικού και γι’ αυτό γύρω από το ζήτημα τι μας άφησε η αρχαιότητα θα έπρεπε να ακολουθήσω τη γνώμη του Αλμπέρτο Σαβίνιο, που ωστόσο γεννήθηκε στην Αθήνα και έζησε τα παιδικά χρόνια του στον Βόλο, ότι για το θέμα αυτό έχουν ειπωθεί τόσο πολλά, ώστε καλύτερα να μην πούμε τίποτα. Με άλλα λόγια, στη συνέχεια θα σας πω μάλλον κοινοτοπίες. Και ο μόνος λειτουργικός τρόπος να το κάνω είναι να ανατρέξω σε δύο κείμενα της δικής μου σημερινής γλώσσας και της λογοτεχνικής παράδοσής της. Ξεκινώ, λοιπόν, από την «Ομιλία στη Στοκχόλμη» του ποιητή Γιώργου Σεφέρη. Στις 10 Δεκεμβρίου 1963, λίγες εβδομάδες μετά τη δολοφονία του Τζον Φιτζέραλντ Κένεντι που προκάλεσε παγκόσμια ανησυχία, ο Σεφέρης μιλώντας στην τελετή απονομής του βραβείου Νόμπελ λογοτεχνίας θύμισε τις, προερχόμενες από την αρχαιότητα, μακραίωνες ελληνικές αξίες που στη συνείδησή του παραμένουν ζωντανές: την αγάπη για τον άνθρωπο, τη συνείδηση της δικαιοσύνης, την αναγκαιότητα της ποίησης. Αυτό που για τον Σεφέρη συμπυκνώνει το νόημα της αρχαιότητας στο παρόν μας συνοψίζεται στο τέλος του κειμένου του με τις εξής λιγοστές φράσεις: «Σ’ αυτό τον κόσμο, που ολοένα στενεύει, ο καθένας μας χρειάζεται όλους τους άλλους. Πρέπει να αναζητήσουμε τον άνθρωπο, όπου και να βρίσκεται. Όταν, στο δρόμο της Θήβας, ο Οιδίπους συνάντησε τη Σφίγγα, κι αυτή του έθεσε το αίνιγμά της, η απόκρισή του ήταν: ο άνθρωπος. Τούτη η απλή λέξη χάλασε το τέρας. Έχουμε πολλά τέρατα να καταστρέψουμε. Ας συλλογιστούμε την απόκριση του Οιδίποδα».[5] Θυμίζοντάς μας τον περίφημο μύθο του αινίγματος που έθεσε η Σφίγγα στον Οιδίποδα, ο Σεφέρης θέλει να μας πει ότι η βαριά κληρονομιά που μας έχει αφήσει η αρχαιότητα, ιδίως η ελληνική, είναι ο άνθρωπος∙ με άλλα λόγια, η παράδοση του ανθρωπισμού, που εξακολουθεί, όμως, να έρχεται αντιμέτωπη με τα τέρατα που εμείς οι ίδιοι οι άνθρωποι δημιουργούμε. Λίγα χρόνια ύστερα από τον Σεφέρη, το 1969, χρονολογείται το δεύτερο κείμενο που θα σας διαβάσω. Πρόκειται για το ποίημα «Μην το ξεχνάς πως Έλληνες είναι αυτοί» που γράφτηκε από τον τότε 29χρονο ποιητή, με καταγωγή από την Κύπρο, Κυριάκο Χαραλαμπίδη που σήμερα, 81 ετών, ζει στη Λευκωσία: ΔΑΝΤΕ, Κόλαση, Άσμα 26 Περήφανοι και αλαζόνες, με συνείδηση της αξίας τους, ξεκίνησαν οι Οδυσσέας και λίγοι απομείναντες σύντροφοι για να διαβούνε «το στενό κανάλι, που ο Ηρακλής έθεσε σύνορο στον άνθρωπο». Θέλησαν έτσι ν’ αντιπεράσουν τη μετάφραση της υπόνοιας και να δουν με τα μάτια τους την άγνωστη κίνηση, μη λησμονώντας τη φύτρα τους, ότι μοίρα τους ήταν η ανδρεία και η γνώση – η τόλμη για τη διάνοιξη του στενού. Έτσι καταποντίστηκαν λίγο πριν μάθουν. Μα εγώ θα έρθω μαζί με πιστούς συντρόφους προς τον Ατλαντικό που χαθήκανε οι άντρες εκείνοι, Έλληνες το γένος, γιατί κι εγώ Έλληνας είμαι και δεν αντέχω να είναι βουλιαγμένοι άλλο πια.[6] Νομίζω ότι αναγνωρίσατε από τον τίτλο, την επιγραφή αλλά και το περιεχόμενο του ποιήματος ότι ο Χαραλαμπίδης μάς αφηγείται ξανά, με συμπυκνωμένο τρόπο, την ιστορία της τύχης του Οδυσσέα, ύστερα από την επιστροφή του στην Ιθάκη, και του θανάτου του, σύμφωνα με την, διαφορετική από την Οδύσσεια, εκδοχή τους στο περίφημο για τη δυτική λογοτεχνική παράδοση 26ο άσμα της Κόλασης του Δάντη.[7] Συγκεκριμένα, για να μας μιλήσει για την ανάγκη του να αναζητήσει την ταυτότητά του ως Έλληνας ο νεότερος ποιητής, που γνωρίζει πολύ καλά την αρχαία ελληνική γλώσσα, γράφει ένα αρχαιόθεμο ποίημα που βασίζεται στον διάλογό του με τον Δάντη ο οποίος, όπως είναι γνωστό, δεν γνώριζε αρχαία ελληνικά. Ακριβέστερα ακόμη, ο Χαραλαμπίδης, επιθυμώντας και αναλαμβάνοντας την ευθύνη στο μέλλον να ταξιδέψει προς τον Ατλαντικό ωκεανό για να ανασύρει από τον βυθό εκείνους τους παλαιούς βουλιαγμένους Έλληνες προγόνους του, τους Έλληνες της ανδρείας και της γνώσης, διαλέγει ως οδηγό στο ταξίδι του τον Ιταλό και παγκόσμιο Δάντη. Αυτό που μας άφησε ως κληρονομιά η ελληνική αρχαιότητα είναι η αλήθεια ότι στον κόσμο του πνεύματος αλλά και του καθημερινού βίου ο κάθε άνθρωπος έχει ανάγκη όλους τους άλλους, για να συνεχίσουμε τη διαδρομή μας προς το γνωστό και το άγνωστο, έτσι όπως νομίζω ότι πολύ ωραία μας το λέει ο ισπανόφωνος Χόρχε Λουίς Μπόρχες μέσα από την ελληνική μετάφραση, από τον Δημήτρη Καλοκύρη, του αρχαιογνωστικού ποιήματός του, «Ο Οιδίποδας και το αίνιγμα» (1964): Στα τέσσερα πρωί πρωί, όρθιος στη διάρκεια της μέρας και να σέρνεται το βραδάκι, κατάκοπος, με τρία πόδια, ο θνητός αδελφός της, ο άνθρωπος, έβλεπε η Σφίγγα, το αθάνατο τέρας. Μα να που με το απόβραδο κάποιος ζυγώνει στην αντανάκλαση∙ το τερατώδες αίνιγμα της μοίρας του και της καταστροφής του έντρομος μέσα στον καθρέφτη ξεκλειδώνει. Είμαστε ο Οιδίποδας αυτή την ώρα, το μέγα τρισυπόστατο θηρίο που επεμβαίνει σ’ ό,τι θα γίνουμε κι ό,τι υπήρξαμε ως τώρα. Θα εκμηδενιστούμε αν φανεί κάποια στιγμή η τερατώδης εκδοχή μας∙ απομένει, δόξα σου, κύριε, ακόμα η λήθη και η διαδρομή.[8] Ας κρατήσουμε από το ποίημα του Μπόρχες ότι εμείς οι άνθρωποι είμαστε ο θνητός αδελφός της Σφίγγας. Αλλά κυρίως θέλησα με το ποίημα του Μπόρχες να σας ξαναθυμίσω τις φράσεις του Σεφέρη: «Έχουμε πολλά τέρατα να καταστρέψουμε. Ας συλλογιστούμε την απόκριση του Οιδίποδα». Σημ. ARB: Κείμενο ομιλίας στην ιταλική γλώσσα στην εκδήλωση «Giornata mondiale del greco» [Παγκόσμια ημέρα των ελληνικών] (8-10 Φεβρουαρίου 2021). Την εκδήλωση παρακολούθησαν διαδικτυακά οι μαθητές περισσότερων από 100 λυκείων της Ιταλίας. ( Βλ. https://bit.ly/3ed9ndp ). Το γενικό πλαίσιό της ήταν η απάντηση στο ερώτημα τι μας άφησαν οι αρχαίοι Έλληνες. Διατηρήθηκε ο προφορικός χαρακτήρας της ομιλίας, αλλά προστέθηκαν οι υποσημειώσεις. [1] Π.Δ. Mαστροδημήτρης, «Aναφορά στους αρχαίους. Σταθμοί δημιουργικής αρχαιογνωσίας στη νεοελληνική ποίηση και φιλολογική σκέψη», στο βιβλίο του Ανάλεκτα νεοελληνικής φιλολογίας, Nεφέλη, Αθήνα 1995, σ. 17-79: 17. [2] Gilbert Highet, H κλασική παράδοση. Ελληνικές και ρωμαϊκές επιδράσεις στη λογοτεχνία της Δύσης, μτφρ. Tζένη Mαστοράκη, Mορφωτικό Ίδρυμα Eθνικής Tραπέζης, Αθήνα 1988, σ. 41. [3] Ό.π., σ. 43. [4] Οδυσσέας Ελύτης, «Tα πάθη, Ψαλμός B΄», Το Άξιον Eστί, Αθήνα, Ίκαρος 131980, σ. 28. Αναδημοσίευση: Οδυσσέας Ελύτης, Ποίηση, Ίκαρος, Αθήνα 2002, σ. 135. [5] Γιώργος Σεφέρης, «Ομιλία στη Στοκχόλμη», Δοκιμές. Δεύτερος τόμος (1948-1971), Ίκαρος, Αθήνα 51984, σ. 161. [6] Πρώτη έκδοση του ποιήματος: Κυριάκος Χαραλαμπίδης, Το αγγείο με τα σχήματα, Λευκωσία 1973, σ. 84. Αναδημοσίευση: Κυριάκος Χαραλαμπίδης, Ποιήματα 1961-2017, Ίκαρος, Αθήνα 2019, σ. 119. Η χρονολογία γραφής, το 1969, παρατίθεται μετά το τέλος του ποιήματος. [7] Για την ακρίβεια, το ποίημα του Χαραλαμπίδη διαλέγεται με το 26ο άσμα της Κόλασης του Δάντη διαμέσου των δοκιμίων του ποιητή Τ.Κ. Παπατσώνη, «Ένα τρίπτυχο από τον Παράδεισο του Δάντη» (1963) και «Δάντης Αλιγκέρης – 1265-1965» (1965). Βλ. σχετικά την ανακοίνωσή μου, «Ο Δάντης του Κυριάκου Χαραλαμπίδη», στο Διεθνές Συνέδριο «Κυριάκου Χαραλαμπίδη Επίσκεψις. Ο ποιητής των ευρέων ελληνικών οριζόντων», Λευκωσία, 31 Ιανουαρίου - 2 Φεβρουαρίου 2019 (διοργάνωση: Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου), υπό δημοσίευση στα Πρακτικά του συνεδρίου, Εκδόσεις Ηρόδοτος, Αθήνα 2021. [8] Σοφοκλής, [Ο θηβαϊκός κύκλος] Ο Οιδίποδας τύραννος, Ο Οιδίποδας στον Κολωνό, Αντιγόνη, απόδοση Δημήτρης Καλοκύρης, Πατάκη, Αθήνα 2020, σ. 17. Από το βιβλίο του Μπόρχες, El orto, el mismo [Ο άλλος, ο ίδιος] (1964). Στο κείμενο που αναγνώστηκε στα ιταλικά ενσωματώθηκε η ιταλική μετάφραση του ποιήματος από τον Francesco Tentori Moltalto: Jorge Luis Borges, Tutte le opere, a cura di Domenico Porzio, Vol. 2, Mondadori (I meridian), Μιλάνο 1984, 92002, σ. 161.

Η απάντηση στο αίνιγμα της Σφίγγας ή Αυτό που μας άφησαν οι Έλληνες

Σύνδεση