Ο Μακρυγιάννης αυτοθαυμαζόμενος

Ο Μακρυγιάννης αρχίζει τα Απομνημονεύματά του απολογούμενος ότι μας βαρύνει με την αμάθειά του, απαριθμώντας τα πολλά δυστυχήματα «αναντίον της πατρίδoς και της θρησκείας, οπού της προξενήθηκαν από την ανοησίαν μας και ’διοτέλειά μας» (σ. 3). [Οι παραπομπές αναφέρονται στην έκδοση Απομνημονεύματα Μακρυγιάννη, πρόλογος - επιμέλεια Ιωάννου Βλαχογιάννη, Εκ του Τυπογραφείου Π. Κ. Βλαστού, Εν Αθήναις 1907]. Αυτή η επίμονη ταπεινοφροσύνη του αυτοδημιούργητου μπουλουκτζή από χωριό στο Λιδορίκι παραπέμπει στα καλοπιάσματα με τα οποία ο ραγιάς ελπίζει να εξασφαλίσει την ευαρέσκεια κάποιου Οθωμανού κυρίαρχου. Η αυτοσυνειδησία όμως του στρατηγού είναι πρόξενος ενός ηθικού ελέγχου χωρίς διέξοδο. Η οργή που του αποδίδει εύστοχα ο Βλαχογιάννης είναι αποτέλεσμα της προθυμίας του να αρκεστεί στην πρώιμη ελληνική υπαλληλία, αφού δεν διέθετε το μέγεθος για να διεκδικήσει αρματολίκι. Όταν πηγαίνει με τους ανθρώπους του να διαγουμίσει τον Μοριά κατ’ εντολή της Κυβέρνησης του Β΄ Εμφυλίου, βρίσκεται στην δούλεψη του Μαυροκορδάτου και του Κουντουριώτη και ας μην φείδεται κατηγοριών εναντίον τους αργότερα. Ο Βλαχογιάννης, ο οποίος ανακάλυψε το χειρόγραφο του Μακρυγιάννη και κατέστησε τη γραφή του αναγνώσιμη, δεν κατέληξε σε μια και μοναδική εκτίμηση της αξίας του έργου. Άλλοτε διατυπώνει «θαυμασμόν μέγαν προς τα φυσικά προτερήματα του στρατηγού, κατορθώσαντος να δημιουργήση τοιούτο ιστορικόν, γλωσσικόν και φιλολογικόν μνημείον» (σ. γ΄). Άλλοτε αναρωτιέται «οποίος συγγραφέας υπέροχος θ’ ανεδεικνύετο ο Μακρυγιάννης αν ηυτύχει και της δεούσης σχολικής μορφώσεως και καλλιεργείας του πνεύματος» (σ. γ΄). Και στη συνέχεια διαπιστώνει ο Βλαχογιάννης ότι το σύγγραμμα του αναδεξιμιού του μπορούσε να απελπίσει κάθε «απεξηραμμένον λογιώτατον». Τον συγκρίνει με τον επίσης αυτοδημιούργητο Ηρόδοτο και τον βρίσκει ανάλογο σε «επιστημονική» εγκυρότητα (σ. δ΄). Έχοντας προικίσει το εύρημά του με τόσες δάνειες αρετές αποφασίζει να υποδείξει και τα μειονεκτήματά του. Παραδέχεται έτσι ότι η μεροληπτική γραφή του Μακρυγιάννη δεν δημιουργεί την καλύτερη εντύπωση στον αντικειμενικό αναγνώστη. Είναι όμως σύμφωνος προς τον φυσικό και ηθικό χαρακτήρα του Μακρυγιάννη, «ούτινος το ελάττωμα ή το προτέρημα, κατά περίστασιν, εν πολέμω και εν ειρήνη, εν έργω και εν λόγω υπήρξεν η οργή» (σ. στ΄). Δοσμένος λοιπόν στην οργή που συνήθως προκαλούν οι εις βάρος του αδικίες, ο τιμητής αυτός των καλύτερων συγχρόνων του, «ουδέποτε όμως εν επιγνώσει ψεύδεται» (σ. στ΄), κατά τον Βλαχογιάννη. Είναι μάλλον ο Μακρυγιάννης θύμα της βλάβης που του προκάλεσαν τα τραύματα στη λειτουργία του εγκεφάλου του. Όταν βρέθηκε και το δεύτερο χειρόγραφο του Μακρυγιάννη, ο Βλαχογιάννης προειδοποίησε τον Γιώργο Θεοτοκά ότι πρόκειται για «παραλήρημα τρελού». Αν και ο ανάδοχος του χειρογράφου δεν θα συμφωνούσε, το κείμενο κυκλοφόρησε από το Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τράπεζας (ΜΙΕΤ) το 1983 με επιμέλεια του Άγγελου Ν. Παπακώστα και τίτλο Οράματα και θάματα. Είναι δύσκολο να παρακολουθήσει κανείς τους μαιάνδρους της σκέψης του Βλαχογιάννη που επιμένει ότι ο Μακρυγιάννης υπήρξε ειλικρινής, αν και η αμεροληψία του ήταν εξαρτημένη εκ «των παθών, των συμφερόντων, των αναγκών και υποχρεώσεων αυτού» (σ. ζ΄). Παρατηρεί ακόμα ότι ο Μακρυγιάννης πολύ περιαυτολογούσε, όμως δεν φαίνεται να αντιλαμβάνεται αμέσως ότι η αποτίμηση του ίδιου και των αρετών του είναι προϊόν αυτοπαρατήρησης, αν και σημειώνει: «…πάντως όμως μέγα φρονεί περί εαυτού, λίαν ενδιατρίβει περί τας ιδίας πράξεις και τους ιδίους λόγους, όσον δε νομίζει ότι αυτός και πράττων και λέγων ευρίσκεται εν τω δικαίω, τόσον επιδεικνύει τους άλλους σφαλλομένους, και λέγοντας και πράττοντας» (σ. θ΄). Οι αδιάκοπες εξάλλου παλινδρομήσεις του Βλαχογιάννη οδηγούν στο τελικό του συμπέρασμα: «Είναι δε τούτο αναμφισβητήτως το γνησιώτατον και καθαρώτατον κάτοπτρον των χρόνων εις ους αναφέρεται» (σ. ιε΄). Αν λάβουμε υπόψη μας τις ατέλειωτες κατηγορίες εναντίον του Κολοκοτρώνη και του Παπαφλέσσα (τον οποίο «συγχωρεί» μετά τον ηρωικό του θάνατο στο Μανιάκι) και τα εύσημα τα οποία αποδίδει σε δυο από τις πιο προβληματικές φυσιογνωμίες του Αγώνα, τον Γεώργιο Βαρνακιώτη και τον Γώγο Μπακόλα, παρεπιδημούντες στα τουρκικά στρατόπεδα, θα πρέπει να τον θεωρήσουμε εξαιρετικά απλοϊκό ή πολύ πονηρό. Ο Μακρυγιάννης υπονομεύει διαρκώς με αβάσιμες κατηγορίες τον Κολοκοτρώνη ώστε να προετοιμάσει το πεδίο της Ιστορίας για τη δική του επικράτηση. Η αφέλειά του τον προδίδει γιατί δεν έχει βέβαια την ευχέρεια των λογίων να κρύβει την πρόθεσή του. Είναι φανερό ότι βγήκε στο κουρμπέτι της ιστοριογραφίας για να δικαιώσει τις πράξεις του. Η θετική του άποψη για τον Γώγο Μπακόλα αποτελεί ίσως εξόφληση παλαιών γραμματίων εξυπηρέτησης και προστασίας από εκείνο τον οπλαρχηγό. Και στα δύο ενδεχόμενα, το «γνησιότατον και καθαρότατον κάτοπτρον» αποτελεί υπερβολικό έπαινο για έναν τόσο μεροληπτικό υπέρ του εαυτού του απομνημονευματογράφο. Ο Βλαχογιάννης μας πληροφορεί ότι το πρώτο μέρος του έργου ολοκληρώθηκε ανάμεσα στο 1829 με 1832. Συνέχισε ο Μακρυγιάννης την συγγραφή ως το 1840, οπότε σταμάτησε, κρύβοντας το χειρόγραφο σε ένα τενεκέ. Ο συγγραφέας βρίσκεται διαρκώς διχασμένος ανάμεσα στα ήθη εποχών που μεταλλάσσονται πολύ γρήγορα· αυτή που περιγράφει και εκείνη μέσα στην οποία πραγματοποιείται η περιγραφή. Έτσι όταν μας λέει παραινετικά: «Είμαστε στο εμείς και όχι στο εγώ», αντλεί διδάγματα από το νεωτερικό κράτος του Καποδίστρια και του Όθωνα για να ερμηνεύσει την προ-νεωτερικότητα η οποία επικρατεί κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου ανάμεσα στην Ρούμελη και την Ύδρα εναντίον του Μοριά. Ο ίδιος είναι χωρίς περιστροφές απολογητής της Ρούμελης στον Εμφύλιο. Οι αναχρονισμοί ανάμεσα στην εποχή κατά την οποία διαδραματίζονται τα γεγονότα και της αποτίμησής τους με κατοπινά κριτήρια είναι μόνιμο πρόβλημα αυτού του έργου. Στα Οράματα και θάματα ο Μακρυγιάννης συνδιαλέγεται με τους αγίους και τους εμπιστεύεται τα παράπονά του. Ο Βλαχογιάννης επικαλείται βλάβες στη διάνοια λόγω τραυμάτων του συγγραφέα για να εξηγήσει το περίεργο αυτό κατασκεύασμα. Τι ήταν αυτό που έσπρωξε τον πιο ιδιωτικό από τους Έλληνες ποιητές και πιο οικονομικό σε θαυμαστικά επίθετα, τον Γιώργο Σεφέρη, να εκφωνήσει το 1943, στην Αλεξάνδρεια και μετά στο Κάιρο, έναν εξομολογητικό λόγο για τον «Έλληνα Μακρυγιάννη»; Τι κοινό είχε ο αγράμματος αγωνιστής με τον καλλιεργημένο θαυμαστή του, εκτός ίσως από τον θυμό που οδηγεί και τους δύο σε κριτική κατά των σύγχρονών τους πολιτικών; Ο Μακρυγιάννης ήταν ένας γενναίος άνθρωπος της πολεμικής δράσης, με ωραία εμφάνιση, όπως δείχνουν τα πορτρέτα που σώζονται, και της μόνιμης προσπάθειας να βρει το δίκιο του, που αποτελεί και τον κύριο λόγο για τον οποίο έγινε συγγραφέας. Ο Σεφέρης ως διπλωμάτης είναι υπάλληλος που εκτελεί τις εντολές της κυβέρνησής του, αλλά εναποθέτει και αυτός στο ημερολόγιό του (ιδιαίτερα το πολιτικό) τα παράπονα για όσους εξουσίαζαν την χώρα του. Από την αλληλογραφία του με τον φίλο του Ζήσιμο Λορεντζάτο φαίνεται να τον ζήλευε για την απήχηση που είχε στο ωραίο φύλο. Η σύντομη προσωπική μου γνωριμία με τον Σεφέρη μού άφησε την εντύπωση ενός κλειστού ατόμου που δεν μοιραζόταν εύκολα με τους άλλους τον εσωτερικό του πλούτο, παρά μόνο μέσα από το ποιητικό του έργο. Εκεί, στην εξομολογητική του μόνωση τον βρίσκει και «το φρικτό κεφάλι του Πομπήιου, … για να ταράξει την ταχτοποιημένη ζωή [του]»[1]. Ο Λορεντζάτος αντίθετα ήταν μεγαλόψυχος σαν, ή μάλλον ως, άρχοντας από τη φύση του. Είναι ενδιαφέρον ότι ο Σεφέρης στο εξαιρετικό του δοκίμιο «Κ.Π. Καβάφης, Θ.Σ. Έλιοτ: Παράλληλοι», αποδίδει τον Αλεξανδρινό σαν «ποιητή του γήρατος» και ανακαλύπτει σ’ αυτόν έναν δημιουργό της σωφροσύνης των τελευταίων χρόνων του ανθρώπου. Ίσως αναγνωρίζει στον Καβάφη κάτι από τη δική του ιδιοσυγκρασία. Η τέχνη της Ιστορίας ανήκει στους γέροντες που μπορούν να ανακαλούν το παρελθόν χωρίς πάθος. Αντίθετα οι ποιητές είναι ευκολόπιστοι σαν παιδιά και εύκολα τους παρασύρει ο πιο ζωηρός της παρέας σε αταξίες της νόησης. Έτσι ο Σεφέρης, ο καλός μαθητής της τάξης, παρασύρεται από τον κατά πολύ πιο πονηρό Μακρυγιάννη και από όσα εκείνος αραδιάζει σ’ αυτόν και τους αφελείς «συμμαθητές» του για τα κατορθώματά του και τις αδικίες που θα διαπράξουν πάντοτε οι ισχυροί σε βάρος του. Δεν είναι μόνο οι κατηγορίες που εξυφαίνει διαρκώς ο Μακρυγιάννης για τους συγχρόνους του ώστε να καθορίζει το πεδίο της υστεροφημίας υπέρ αυτού, είναι και η έλλειψη κρίσης όταν προβαίνει στην αποτίμηση των συναγωνιστών του. Κανένας επώνυμος δεν γλιτώνει από το δηλητήριο της γραφίδας του, ενώ πολλοί δεύτερης επιλογής προβάλλουν σαν ήρωες που τους οφείλει χάριτες το Γένος. «Ο ταπεινός αγωνιστής από τις πιο μορφωμένες ψυχές του νέου Ελληνισμού», κατά τον Σεφέρη, απορρίπτει ως αγωνιστές τους Κολοκοτρωναίους και επαινεί την οικογένεια Γώγου Μπακόλα που προσχώρησε στο τουρκικό στρατόπεδο αφού εμήδισε στη μάχη του Πέτα. Τι είναι αυτό που κάνει τον κατοπινό βραβευμένο με το Νόμπελ να ταυτίζεται με τον «απελέκητο» ήρωα του Αγώνα; Ο Σεφέρης μας εξηγεί ότι ο Ρουμελιώτης ένοπλος εκπροσωπεί τη λαϊκή σοφία, την Επανάσταση και τη συνείδηση του έθνους.[2] Τίποτα από αυτό το αξίωμα δεν επαληθεύεται από τα γεγονότα. Ούτε η ιδιότητα του Μακρυγιάννη ως εκπροσώπου του λαού, ούτε καν η βεβαιότητα του Σεφέρη ότι η Επανάσταση υπήρξε λαϊκή κατάκτηση. Είναι εντυπωσιακή η μεταμόρφωση του ποιητή και δοκιμιογράφου, που διατύπωσε με ιδιαίτερη λιτότητα το κείμενο για τον Καβάφη, σε αφελή οπαδό της μεγαλοστομίας του αυτοθαυμαζόμενου Μακρυγιάννη. Την εισαγωγή στην έκδοση του 1907 από τον Βλαχογιάννη ακολουθεί η εισαγωγή του Μακρυγιάννη που γράφτηκε το 1829 για τη συγγραφή των Απομνημονευμάτων. Ο απομνημονευματογράφος φροντίζει αμέσως να καταδείξει τα άνομα μεγάλα πλούτη του Κολοκοτρώνη, του Γκούρα, του Μαμούρη, του Κριεζώτη, των Γριβαίων, των Τζαβελαίων και άλλων. «Όσα έπαθε η πατρίς διά τους “νόμους” και το καλό αυτεινών και όσα παληκάρια σκοτώθηκαν, δεν τάπαθε η πατρίς εις τον αγώνα των Τούρκων. Κατοικίσαμεν τους κατοίκους μέσα στα σπήλαια και ζούνε με τα θεριά και ρημώσαμε τους τόπους και εγίναμε η παραλυσία του κόσμου» (σ. 10). Ποιο το φταίξιμο για την κατάντια της πατρίδας και ποιοι οι φταίχτες είναι πάντοτε μία από ασάφειες του διαμαρτυρόμενου καταπατητή της περιοχής που έλαβε το όνομά του γύρω από την ανατολική πλευρά της Ακρόπολης. Όμως ο ίδιος τελειώνει την εισαγωγή του με τη βεβαίωση ότι έζησε «χωρίς να γυμνώσ[η] κανέναν ούτε μίαν πιθαμή γης». Με λεπτομέρειες περιγράφει την επιχειρηματική του δραστηριότητα όταν ενηλικιώθηκε. «Είχα και εγώ ως τότε καπετάλι εικοσιτέσσερα γρόσια, τα προστοίχησα [προστοιχίζω· ενταύθα δανείζω επί απολήψει του κεφαλαίου μετά του τόκου εις είδος – σημ. Βλαχογιάννη] εις τους χωργιάτες και έπιασα [κέρδισα] βρώμη τον χειμώνα (…)». Μας διηγείται πώς έφτιαξε εκεί σπίτι: «και έφκιασα εκεί σπίτι, υποστατικά και είχα και μετρητά και ομολογίες πλήθος και της έχω ως σήμερον περίπου σαράντα χιλιάδες γρόσια. Και το κιμέρι μου γιομάτο» (σ. 15). Το επεισόδιο από την πολιορκία της Άρτας διηγείται με τον δικό του δυσνόητο τρόπο: «Και γυµνώσαµεν όλους τους καϊµένους και τους αφήσαµεν δυστυχείς. Μά την πατρίδα, δεν πήρα εγώ από αυτά µίαν τρίχα. Οι συντρόφοι µου άνοιξαν µίαν κρυψιώνα και µόδωσαν εις το µερίδιόν µου, ως κεφαλή, δυο µερδικά. Τα ξετιµήσαµεν τα δυο µερδικά πεντακόσια γρόσια, κι’ αυτά όποτε αρρώσταινα τ’ άφινα εις την διαθήκη µου να τα δώσουνε ’σ εκκλησιές. Και χάθηκαν αυτείνοι όλοι οπού τάχαν, οι καϊμένοι, από την ταλαιπωρίαν.» (σ. 42) Οι περιγραφές του Εμφυλίου στον Μοριά από τον Μακρυγιάννη δίνουν την εντύπωση ενός ακόμα αγώνα που έπρεπε να κερδηθεί από τους Ρουμελιώτες. Ο λόγος που βγάζει στους ηττημένους αντιπάλους είναι λόγος επηρμένου και είναι απορίας άξιο ότι ούτε ο Σεφέρης ούτε ο Θεοτοκάς τον πρόσεξαν. «– Είναι η Πελοπόννησο, µου λένε όλη αναντίον σας και θα κάµωµε [οι Ρουμελιώτες] δική µας Διοίκηση. – Στοχάζεστε; τους λέγω. Σας κουβεντιάζω ως χριστιανός, ότι θα πάθετε· ότι η Κυβέρνηση έχει τόσα στρατέµατα, Καρατασσαίους, Καραϊσκάκη, Σουλιώτες κι’ άλλους πολλούς κι’ από τ’ άλλα μέρη τα έξω. Ότι δεν κάψαν τα σπίτια τους εκείνοι κι’ όλη η Ρούμελη διά να σκοτώσετε εσείς δυο ψωρότουρκους ντόπιους και να µας κάνετε κάθε στιγμή νόμους κ’ εφύλιους πολέμους και φατρίες δικές σας. Και θα µπούνε μέσα όλοι αυτείνοι· κι’ αν δεν βαίνετε εσείς γνώση, θα σας βάλωµε εµείς.» (σ. 129-130). Και λίγο παρακάτω μας πληροφορεί: «(...) εις τα Καλύβια της Τροπολιτζάς. Εκεί άφησα τους ανθρώπους µου· ήταν ο Βάσιος [Μαυροβουνιώτης] εκεί. Θέλησε να τους πολεµήση ο Πάνος ο Κολοκοτρώνης και τον σκότωσαν. Αυτό είναι το αίμα οπού χύθηκε Κολοκοτρωναίικον διά την λευτεριά της Ελλάδος.» (σ. 132). Ουδέν σχόλιο από τον Βλαχογιάννη για τους ισχυρισμούς του Μακρυγιάννη περί αίματος των Κολοκοτρωναίων. Πρόκειται για την χειρότερη στιγμή κομπορρημοσύνης του Μακρυγιάννη, αλλά όχι και μοναδική. Αφού διαρκώς μέμφεται κάποιους υπεύθυνους για τους εμφυλίους που είναι και δικοί του εντολοδόχοι, Μαυροκορδάτο και Κωλέττη και τον ελάχιστο «εις τας φρένας» Γεώργιο Κουντουριώτη, τους παραλαμβάνει αργότερα στο κείμενό του και αυτούς με ύβρεις (σ. 145-146). Ποιον επιτέλους υποστήριζε και για ποιον δούλευε ο Μακρυγιάννης; Λίγο πριν ξεκινήσει ο Παπαφλέσσας για το Μανιάκι πρότεινε στον Μακρυγιάννη να πάει μαζί του. Εκείνος αρνήθηκε λέγοντας ότι με τα ραβδιά δεν πολεμούν. «Πέρασε [ο Δικαίος] από το Λιοντάρι και ήταν ενθουσιασμένος. Πήγε [στο Μανιάκι] και χάθηκε.» (σ. 165) Η κατάργηση από την αντιβασιλεία 378 μοναστηριών από τα 524 και η εκποίηση της περιουσίας τους για να αποκτήσει πόρους το κράτος, προκάλεσε αντιδράσεις από παραδοσιακά στρώματα της κοινωνίας. Από τους σκληρούς επικριτές των «Μπαυαρέζων» και ο Μακρυγιάννης έγραφε: «Αφάνισαν όλως διόλου τα µοναστήρια και οι καϊµένοι οι καλογέροι, οπού αφανίστηκαν εις τον αγώνα, πεθαίνουν της πείνας µέσα τους δρόµους, οπού αυτά τα µοναστήρια ήταν τα πρώτα προπύργια της απανάστασής µας.» (σ. 317) Αντιλαμβανόμαστε ότι όσο μειώνεται η χρονική απόσταση γεγονότων και εξιστόρησης, ο Μακρυγιάννης καθίσταται μόνιμα αντιπολιτευόμενος στις περισσότερες αποφάσεις, της αντιβασιλείας πρώτα και μετά την ενηλικίωση του Όθωνα στον ίδιο τον βασιλιά. Επικαλείται την ιδιότητά του ως κουμπάρου του Μεταξά, του Κωλέττη και του Μαυροκορδάτου, ενώ τους κατηγορεί με βαρύτατους χαρακτηρισμούς. Αναρωτιέται ο αναγνώστης αν ο Μακρυγιάννης σκόπευε να κοινοποιήσει το περιεχόμενο των απομνημονευμάτων όσο οι πολλοί κατηγορούμενοί του βρίσκονταν ακόμα στη ζωή ή αν θα τα χρησιμοποιούσε σαν μέσο εκβιασμού. Το βέβαιο είναι ότι οι περισσότερες κατηγορίες του είναι χαρακτηρισμοί μάλλον παρά τεκμηριωμένες καταγγελίες. Εξαίρεση στον κανόνα αυτό αποτελούν οι εμπεριστατωμένες κατηγορίες του εναντίον του Κωλέττη: «Ο Κωλέτης, συνειθισµένος από τ’ Ανάπλι – ήθελε την Κυβέρνηση εκεί, ότι έκαµεν τόσα σπίτια κι’ αργαστήρια σε αλλουνού όνοµα κι’ αυτός έπαιρνε τα νοίκια και παίρνει από αυτά· δι’ αυτό είχε νιτερέσιον πρώτο. (...) » Ήταν και εις τον Περαιά ’σ την άκρη εις την θάλασσαν κι’ ολόγυρα ’διοχτησίες· πήγε ο κύριος Κωλέτης και τη µέρασε των συντρόφωνέ του µυστικά· κι’ όποιος ’διοχτήτης είχε δέκα στρέμματα, του άφιναν µόνον τρακόσες πήχες, ένα πέφτο του στρεμμάτου, και τ’ άλλα τα µέραζε ο κύριος Κωλέτης – την ’διοχτησίαν των ανθρώπων την µέραζε των φίλωνέ του διά να χτιστή ο τόπος.» (σ. 317-318) Είναι απορίας άξιο πως μετά από τόσες κατηγορίες εις βάρος του κουμπάρου του διατηρούσε φιλικές σχέσεις ο Μακρυγιάννης με τον Κωλέττη. «Μίαν ηµέρα πήγα εις τον Κωλέτη να τον ιδώ, ότι ήρθε εις το σπίτι µου και δεν είχα πάγη. Εκεί ήταν πολλοί φίλοι του· ήταν κι’ ο Κουντουργιώτης. Μιλήσαµεν πολλά. Μου είπε ο κύριος Κωλέτης να ενωθούµεν. Του είπα· “Πολλές φορές αυτό το κάµαµεν και δεν τελεσφόρησε. Ξέρω την καρδιά σου διατί θέλεις την ένωσή µας.”…» (σ. 404). Είναι φανερό ότι το περιεχόμενο των απομνημονευμάτων ήταν μόνο σημείο εκτόνωσης του ίδιου του συγγραφέα του. Στο κίνημα της 3ης Σεπτεμβρίου 1843, ο Μακρυγιάννης μόνο κατ’ όνομα συμμετείχε. Ο αυτόπτης Νικόλαος Δραγούμης γράφει: «…επορεύθην εις του Μακρυγιάννη, όστις, καθ’ α με είχαν βεβαιώσει, έμελλεν, άγων υπερηφάνως πυκνάς φάλαγγας πολιτών, να περικυκλώση εν θριάμβω το παλάτιον. Αλλά τι είδον; Είδον αυτόν φορούντα αντί περικεφαλαίας νυκτικήν σκούφιαν».[3] Στη συζήτηση στη Βουλή του 1843-44 για την αποβολή των ετεροχθόνων, όσων δηλαδή γεννήθηκαν έξω από τα όρια της Ελλάδας, ο Μακρυγιάννης υπεραμύνθηκε με φανατισμό την αποκλειστική νομή του κράτους από τους αυτόχθονες, στους οποίους ανήκε και ο ίδιος. Ο αποκλεισμός των ετεροχθόνων περιέλαβε ανθρώπους σαν τον Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο, τον Νικόλαο Δραγούμη και πολλούς ακόμα επιφανείς. Ο Σκότος φιλέλληνας Ρίτσαρντ Τσωρτς, που είχε πολεμήσει ως ηγετικό στέλεχος του Αγώνα και στη συνέχεια έγινε Έλληνας πολίτης και μέλος της Γερουσίας, επιτίμησε τις ακραίες αυτοχθονικές κορόνες του Μακρυγιάννη μιλώντας για γκαϊντούρια. Η απήχηση του Μακρυγιάννη στον μεταπολεμικό Ελληνισμό υπήρξε σχεδόν καθολική. Για τους δεξιούς είναι ο προνεωτερικός πατριώτης που φορτώνει στους ξένους και τους ετερόχθονες όλα τα λάθη των Ελλήνων. Για τους αριστερούς είχε ήδη αγωνιστεί για την δικαιοσύνη της Ρούμελης στον δεύτερο εμφύλιο πόλεμο. Σήμερα αγγίζει περισσότερο όσους προκρίνουν έναν απομονωτισμό του Γένους από ξένες επιρροές και τον Διαφωτισμό του Αγώνα. Όσους θεωρούν τους Βρετανούς σίγουρους υπεύθυνους για την δολοφονία του Καποδίστρια, αν και ο ίδιος ο Ρουμελιώτης αγωνιστής τον κατακρίνει για τη μεροληψία του. Συγκινεί ακόμα και τους εχθρούς της πεφωτισμένης ηγεσίας του έθνους-κράτους που για πρώτη φορά αποκτά την ονομασία «Ελλάς». Κερδίζει έτσι παρά τη θέλησή του τον τίτλο του αντεπαναστάτη νοσταλγού του προνεωτερικού οθωμανικού συστήματος: «Αν µας έλεγε κανένας αυτείνη την λευτεριά οπού θα γευόµαστε, θα περικαλούσαµε τον Θεόν να µας αφήση εις τους Τούρκους άλλα τόσα χρόνια, όσο να γνωρίσουν οι άνθρωποι τι θα ειπή πατρίδα, τι θα ειπή θρησκεία, τι θα ειπή φιλοτιµία, αρετή και τιµιότη.»[4] (σ. 446). [1] Γιώργος Σεφέρης, «Κ.Π. Καβάφης, Θ.Σ. Έλιοτ: Παράλληλοι», Δοκιμές, τόμ. 1, 31974, σ. 149. [2] Γιώργος Σεφέρης, «Ένας Έλληνας – ο Μακρυγιάννης», Δοκιμές, Φέξης, 21962, σ. 184. [3] Νικόλαος Δραγούμης, Ιστορικαί αναμνήσεις, τόμος Β΄, Ερμής-Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 1973, σ. 70. [4] Κάθε τόσο το επικαλείται ο Γιανναράς χωρίς όμως να το μεταφέρει όπως ακριβώς το έγραψε ο Μακρυγιάννης, κάνοντας 5-6 λάθη σε μια φράση. Βλ. λ.χ. την πιο πρόσφατη επανάληψη: Χρήστος Γιανναράς, «Τι θα πη πατρίδα, τι θα ειπή φιλοτιμία», Καθημερινή, 3 Ιανουαρίου 2021.

Ο Μακρυγιάννης αυτοθαυμαζόμενος

Σύνδεση