Ο Μακρυγιάννης, οι λογοτέχνες και οι ιστορικοί

Ένα γεγονός που ουδέποτε προβλημάτισε σοβαρά όσους ανακάλυψαν στο πρόσωπο του Μακρυγιάννη την ενσάρκωση των παθών και των αρετών του ελληνισμού είναι ότι αλλιώς τον διάβασαν οι ιστορικοί και αλλιώς οι λογοτέχνες. Ορατή η μεταξύ τους διαφορά. Για τους πολλούς που τον γνώρισαν από τις Δοκιμές του Σεφέρη, τα Απομνημονεύματά του είναι μια κατάθεση ψυχής και ο ίδιος ένας αγράμματος αγωνιστής που αποτύπωσε την πολυτάραχη ζωή του σ’ αυτό το «απελέκητο» γραφτό, το οποίο διαβάστηκε με ερμηνευτικό κλειδί τον σεφερικό συνδυασμό του στοχαστικού λυρισμού με την ανίχνευση της διαχρονικής ελληνικότητας. Στις Ιστορίες της Επανάστασης η οπτική γωνία αλλάζει. Ο ρόλος που αποδίδεται στον Μακρυγιάννη δεν είναι ιδιαίτερα σημαντικός και σε εκείνες της οθωνικής περιόδου ξεχωρίζει η ανάμειξή του στο κίνημα που ανάγκασε τον βασιλιά να παραχωρήσει το πρώτο σύνταγμα. Αυτή η εξιστόρηση της δημόσιας δράσης του δεν αναιρεί την κολακευτική εικόνα που φιλοτέχνησαν οι λογοτέχνες. Μετά τον πόλεμο όμως, και ενώ ο κατά Σεφέρη Μακρυγιάννης είχε αρχίσει να αποκτά διαστάσεις εθνικού συμβόλου, ολοένα και περισσότεροι ιστορικοί, με πρώτο διδάξαντα τον Σπύρο Ασδραχά το 1957[1], τον βλέπουν με τα γυαλιά όχι της συμβατικής πολιτικής ιστορίας αλλά μιας ιστοριογραφίας που είναι μπολιασμένη από τις κοινωνικές επιστήμες. Έκτοτε οι δύο αυτές αναγνώσεις, η λογοτεχνική και η ιστορική, κινούνται παράλληλα χωρίς να συναντώνται. Από τη μια, ο Μακρυγιάννης ως κειμήλιο της φυλής, προσιτός για να τον επικαλεστεί οποιοσδήποτε με τη φράση «όπως λέει και ο Μακρυγιάννης…», ωσάν να ήταν η Αγία Γραφή που ένα παράθεμά της αρκούσε για να πιστοποιήσει του λόγου το αληθές. Και από την άλλη, ο αγωνιστής του ’21 ως ιστορικό υποκείμενο μέσω του οποίου μπορούμε να ανασύρουμε στην επιφάνεια τους αρμούς μιας παραδοσιακής κοινωνίας υπό την οθωμανική κυριαρχία, τις ανατροπές που επέφερε η Επανάσταση, τις ωδίνες από τη γέννηση του νεοελληνικού κράτους και γενικότερα να δούμε εκ των έσω τους τρόπους σκέψης και νοηματοδότησης που ίσχυαν εκείνη την εποχή. Με κορωνίδα αυτής της προσέγγισης το μνημειώδες σε εύρος και βάθος βιβλίο του Νίκου Θεοτοκά Ο βίος του στρατηγού Μακρυγιάννη, απομνημονεύματα και ιστορία[2]. Αν αναγκαζόμουν να συνοψίσω με μια φράση το βιβλίο του Ν. Θεοτοκά, όπως εγώ το διάβασα, θα ήταν η εξής: ότι ο Μακρυγιάννης βρίσκεται ακριβώς «στο σύνορο που χωρίζει το παραδοσιακό και το νεωτερικό».[3] Πριν όμως δούμε πώς το εννοεί και πού μπορεί να μας οδηγήσει αυτό, θα βοηθούσε ίσως να αρχίσουμε με μια βιαστική, επειδή ο περιορισμένος χώρος το επιβάλλει, ονομάτων επίσκεψη. Δηλαδή τι σημαίνει «παραδοσιακό» και «νεωτερικό» ως τρόποι σκέψης στην ανάλυση που ακολουθεί. Το ιδιάζον χαρακτηριστικό της νεωτερικότητας είναι η στροφή προς τον εσώτερο εαυτό, συνοδευόμενη από εντονότερη αυτοσυνειδησία και παράλληλα μεγαλύτερη έμφαση στον κριτικό αναστοχασμό. Αν αυτή η εσωστρέφεια είναι η κοινή αφετηρία, ο ιστορικός και ο λογοτέχνης ακολουθούν δύο διαφορετικές κατευθύνσεις. Ο ιστορικός περιεργάζεται τα γυαλιά που ξέρει ότι όλοι φοράμε υποχρεωτικά, ενώ ο λογοτέχνης θυμάται ή μάλλον ονειρεύεται την εποχή που οι άνθρωποι δεν φορούσαν γυαλιά και μπορούσαν να βρεθούν ενώπιοι ενωπίοις με την πραγματικότητα. Ζώντας απομονωμένος σε έναν κόσμο αφιλόξενο, απρόσωπο και περίπλοκο, o λογοτέχνης κατασκευάζει τον εκλιπόντα παραδοσιακό άνθρωπο για να τον νοσταλγήσει. Με το σκεπτικό αυτό, το ανεπεξέργαστο και το αυθόρμητο αναγορεύονται προτιμότερα από το επεξεργασμένο, το απλό βρίσκεται πιο κοντά στην αλήθεια από το σύνθετο, και γνήσιο είναι ό,τι έχει τοποθετήσει η φύση βαθιά μέσα μας. Τούτου δεδομένου, όλοι οι άλλοι διαμορφωτικοί παράγοντες –η κοινωνία, η ιστορία, η γνώση– υποβιβάζονται σε δευτερεύουσες προσθήκες, οι οποίες επικαλύπτουν ή διαστρεβλώνουν εκείνο που μόνο οι λογοτέχνες και οι απλοί άνθρωποι του λαού μπορούν να προσλάβουν άμεσα. Για να επιστρέψουμε στον Μακρυγιάννη, η υβριδική του υπόσταση, δηλαδή με το ένα πόδι στη νεωτερικότητα και το άλλο στην παράδοση σημαίνει, όπως λέει ο Νίκος Θεοτοκάς, ότι «παρά τις εμμονές, τις ιδιοτέλειες και τον υποκειμενισμό του, εξέφρασε εκείνο το νέου τύπου πολιτικό υποκείμενο που συγκροτήθηκε μέσα στην Επανάσταση, με τα υλικά του παραδοσιακού κόσμου αλλά και εντελώς καινοφανείς προσδοκίες».[4] Πιο συγκεκριμένα, ο Μακρυγιάννης δεν ήταν ένας άδολος και αγράμματος χωριάτης, ή ένας ξωμάχος που διαμαρτύρεται για την αδικία και την αγνωμοσύνη της ελεύθερης Ελλάδας προς εκείνους που την ελευθέρωσαν, όπως πολλοί θέλουν να τον φαντάζονται. Αντίθετα η στάση του θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σχεδόν εμβληματικά νεωτερική. Διότι όταν αρχίζει η Επανάσταση, ο «γιος τσοπάνηδων» έχει ήδη γίνει ένας αυτοδημιούργητος, δραστήριος και επιτυχημένος έμπορος και ταυτόχρονα δανειστής με όρους που αγγίζουν την τοκογλυφία («το κεμέρι μου γεμάτο»), ο οποίος εντάσσεται στην ελίτ των ενόπλων δημιουργώντας το δικό του μπουλούκι, και στην πορεία ελίσσεται ανάμεσα σε διάφορες ευκαιριακές συμμαχίες ή αντιδικίες. Όταν τελειώσει η Επανάσταση και με την έλευση Όθωνα, ο Μακρυγιάννης θα εμπλακεί στην πολιτική για να διαχειριστεί καταστάσεις χωρίς προηγούμενο, που αμφισβητούν την παράδοση, με την έννοια της νοηματοδότησης ρόλων και κοινωνικών θεσμών, καθ’ οδόν προς ένα υπό διαμόρφωση μέλλον που θέτει ερωτήσεις οι οποίες, όπως λέει ο Νίκος Θεοτοκάς, διατυπώνονται για πρώτη φορά. Στην ιστορική διαδρομή, κάθε ουσιαστική μετάβαση προκαλεί σύγχυση, γεννάει επαμφοτερίζουσες στάσεις, οδηγεί σε απρόβλεπτες αντιδράσεις και αντιφάσεις, στη δε περίπτωση του Μακρυγιάννη και των άλλων αγωνιστών έχει μια διάσταση σχεδόν τραγική θα λέγαμε: «Μέσα σε όσα γκρέμισε και σε όσα ρηξικέλευθα παρήγαγε η Επανάσταση, οι παραδοσιακές αυθεντίες και τα ανθρώπινα δίκτυα που συνδέονταν με την ισχύ και την αναπαραγωγή της εξουσίας τους οδηγήθηκαν τελικά να ανατρέψουν και να καταστρέψουν οριστικά –όπως το είπε κάποτε ο Σπύρος Ασδραχάς– το μόνο τόπο όπου μπορούσαν να σταθούν, δηλαδή τις πολιτικές δομές και τις οικονομίες που συνδέονταν οργανικά με το σύστημα της οθωμανικής κυριαρχίας και τη δική τους κυριαρχική ικανότητα στο εσωτερικό τους».[5] Μέσα από αυτή την οπτική γωνία, μας παρακινεί ο Νίκος Θεοτοκάς να διαβάσουμε και την πολιτική δραστηριότητα του Μακρυγιάννη στα χρόνια της βαυαροκρατίας και του Όθωνα: «ενώ υποδέχεται τις εγνωσμένες προκλήσεις των αλλαγών και οδηγεί τις περισσότερες φορές σε λογικές προσαρμογές προς αυτές, είναι μια πολιτικότητα παραδοσιακού τύπου. Τελικά, στον πυρήνα της σκέψης του, οι άνθρωποι ακολουθούν εκόντες άκοντες το μεγάλο σχέδιο του Θεού. Καθένας εκεί όπου τάχθηκε. Έτσι όμως ο Μακρυγιάννης δεν εγγράφει στο λογισμό του παρά ό,τι του είναι γνώριμο και ενσωματώσιμο στους κληρονομημένους τρόπους που βλέπει τον κόσμο του».[6] Για να κατανοήσουμε πώς αντιλαμβάνονται οι λογοτέχνες την ιστορική διάσταση του Μακρυγιάννη θα πρέπει να ξεκινήσουμε με μια διευκρίνιση: όταν αναφέρονται στην ιστορία εννοούν μόνο την παράθεση πραγματολογικών στοιχείων, όπως λ.χ. τι ακριβώς συνέβη στη μάχη στους Μύλους, στην πολιορκία της Ακρόπολης ή ποιος έκανε τι την 3η Σεπτεμβρίου και ό,τι άλλο καταγράφουν «οι φυλλάδες της ιστορίας», για να θυμηθούμε τον σκωπτικό χαρακτηρισμό του Σεφέρη. Και ως τέτοια την παραβλέπουν. Στο άρθρο του Ο στρατηγός Μακρυγιάννης που δημοσιεύθηκε στη Νέα Εστία τον Οκτώβριο του 1941, ο Γιώργος Θεοτοκάς διατύπωσε τη στάση αυτή με αφοπλιστική ειλικρίνεια: «Αν δεν είμαστε ιστορικοί εξ επαγγέλματος, δεν θα προσφύγουμε, βέβαια, σε έρευνες πηγών για να εξακριβώσουμε κατά πόσο τούτοι ή εκείνοι οι ισχυρισμοί των Απομνημονευμάτων είναι σύμφωνοι με τα πραγματικά περιστατικά. Ωστόσο, για την “αλήθεια” του Στρατηγού Μακρυγιάννη δεν αμφιβάλλουμε ποτέ. Τη δεχόμαστε ολοκληρωτικά, παρά τις αντιφάσεις της ψυχής του, παρά τις φανερές προκαταλήψεις του και την οργή που συχνά τον τυφλώνει. Μας έχει πείσει από μιας αρχής ο τόνος της φωνής του, ο παλμός που νιώθουμε στα λόγια του, ο κρυφός ρυθμός που σέρνει τα γραφόμενά του, το μεγάλο μυστικό της λογοτεχνίας: το ύφος. Μας έχει πείσει διπλά, αισθητικά και ηθικά».[7] Εδώ βλέπουμε καθαρά την ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στους ιστορικούς και τους λογοτέχνες. Οι μεν διάβασαν τα Απομνημονεύματα ως αποτύπωση μιας συγκεκριμένης εποχής, η οποία, επειδή ήταν μεταβατική, μας δίνει τη δυνατότητα να διακρίνουμε καθαρότερα εν τη γενέσει τους διάφορες νοηματοδοτήσεις, συμπεριφορές και νοοτροπίες που προέκυψαν από τη σύγκρουση του παραδοσιακού με τον νεωτερικό τρόπο ζωής πριν καταστούν αυτονόητες και ως εκ τούτου αόρατες. Οι δε απορρίπτουν την ιστορική προσέγγιση, την οποία υποβιβάζουν σε απλή απαρίθμηση πραγματολογικών στοιχείων που δεν αγγίζουν την εκφραστικότητα του κειμένου. Αλλιώς διατυπωμένο, τα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη για τους λογοτέχνες δεν αποτελούν μια ιστορική μαρτυρία, διότι εκλαμβάνονται κυρίως ως αισθητικό αντικείμενο το οποίο καλούμαστε όχι μόνο να απολαύσουμε αλλά και να αποδεχθούμε την διδαχή του, όπως θα πει ο Σεφέρης. Σε τι συνίσταται και πώς λειτουργεί μια τέτοια συνύφανση ιστορίας και αισθητικής στην περίπτωση του Μακρυγιάννη; Απάντηση απλή και εύκολη δεν υπάρχει για τον εξής λόγο: η αισθητική και κατ’ επέκταση η ιδεολογική, όπως θα διαπιστώσουμε, ανάγνωση των Απομνημονευμάτων είναι η συνισταμένη μιας σειράς από διαφορετικά πολιτιστικά στοιχεία, στερεότυπα, μύθους, θεωρίες και ευρύτερα ρεύματα σκέψης, τα οποία όμως μπορούμε να εξετάσουμε χωριστά και στη συνέχεια να δούμε πώς τα νήματα αυτά συγκλίνουν και συμπλέκονται. Κατ’ αρχάς, ο Μακρυγιάννης των λογοτεχνών, ως απλός και άδολος αγράμματος που λέει πάντα την αλήθεια γυμνή, παραπέμπει έμμεσα στο πρότυπο της πολιτισμικής νοσταλγίας, όπως το διαμόρφωσε η νεωτερικότητα: δηλαδή γίνεται ένα είδος bon sauvage, και μας προδιαθέτει να τον προσλάβουμε θετικά επειδή υποτίθεται ότι δείχνει πόσο έχουμε απομακρυνθεί από την αρχική και συνεπώς αυθεντική φύση μας. Είναι μια υπόμνηση της οξείδωσης που καταστρέφει ό,τι αγγίζει ο σύγχρονος απρόσωπος, αναιμικός και αφηρημένος πολιτισμός. Κι αυτό παραπέμπει σε ένα δεύτερο συστατικό, ιδιαίτερα σημαντικό για τους λογοτέχνες: την αμεσότητα και την εκφραστικότητα του λόγου του. Είναι προφανές ότι έχουμε περάσει στην επικράτεια του ρομαντισμού. Ως γνωστόν, το ερώτημα τι εστί ρομαντισμός απασχολεί τους επαΐοντες επί δυόμισι αιώνες χωρίς να βρεθεί μια αποδεκτή από όλους απάντηση. Σίγουρα όμως, ένα από τα βασικά στοιχεία του είναι η πεποίθηση ότι η συναισθηματική και εκ των έσω διαισθητική έκφραση υπερτερεί της εξωτερικής εκ των υστέρων νόησης και γνώσης. Τούτου δεδομένου, ο ρομαντικός συγγραφέας ή καλλιτέχνης δεν προσπαθεί να μιμηθεί ή να αναπαραστήσει την πραγματικότητα, αλλά να την εκφράσει, γιατί, ως άλλος θεός, τη δημιουργεί. Για τον Χέρντερ, ο καλλιτέχνης έχει γίνει ο δημιουργός θεός, ο οποίος, όπως παραδέχεται ο Σατωμπριάν, μιλάει πάντα για τον εαυτό του. Αυτή είναι η «αλήθεια» του Μακρυγιάννη, την οποία αποδέχεται ανεπιφύλακτα ο Γιώργος Θεοτοκάς. Η αλήθεια ενός ανθρώπου που έζησε έντονα την Επανάσταση, ενώ οι ιστορικοί απλώς θέλουν να την καταγράψουν και να την κατανοήσουν. Όχι ως ωμό και άμεσα εκφρασμένο βίωμα, αλλά ως διαμεσολαβημένη από επινοημένα σχήματα κατασκευή. Σύμφωνα με τον νεορθόδοξο και υμνητή του Μακρυγιάννη Ζήσιμο Λορεντζάτο, «Ο Μακρυγιάννης δε μελετούσε το ’21 –την πατρίδα– όπως οι σημερινοί επιστήμονες, το ζούσε».[8] Η νοσταλγία του αμόρφωτου που αισθάνονται μόνο όσοι έχουν μορφωθεί και η αναζήτηση της αυθεντικότητας ως ύψιστης αρετής που μας χαρίζει η εκφραστική αμεσότητα είναι μια νεωτερική στάση ευρύτατα διαδεδομένη. Στην περίπτωση του Μακρυγιάννη όμως θα επιστρατευτεί για να υποστηρίξει δύο κοινούς τόπους της δικής μας εθνικής ιδεολογίας. Ο πρώτος είναι το περιβόητο γλωσσικό ζήτημα, όπου η αισθητική ανακαλύπτει την αρετή της λαϊκής αμεσότητας. Αυτό ακριβώς θέλει να πει και ο Σεφέρης συνδυάζοντας τη ρομαντική αποθέωση του καλλιτέχνη-δημιουργού με την εξύμνηση του απλού και αγράμματου προνεωτερικού ανθρώπου: «Ο ποιητής δε μεταχειρίζεται τη γλώσσα όπως οι λεξικογράφοι και οι γραμματικοί, αλλά όπως το παιδί και ο λαός».[9] Ας δούμε τα πράγματα από πιο κοντά. Tο αίτημα του δημοτικισμού, να μιλάμε και να γράφουμε τη γλώσσα που μάθαμε «μητρόθεν και ασυνειδήτως»[10], υπερίσχυσε τελικά και το γλωσσικό ζήτημα έπαψε να υπάρχει. Μερικές φορές, όμως, τα αιτήματα που γίνονται δεκτά εμπεριέχουν κάποιες γενικής χρήσεως έννοιες, ερμηνευτικές αρχές και τρόπους σκέψης που μπορούν να μετοικήσουν και να ενσωματωθούν σε διαφορετικούς λόγους για να εξυπηρετήσουν διαφορετικές σκοπιμότητες. Αυτό ακριβώς συνέβη με την έννοια της αμεσότητας που επικαλέστηκαν οι δημοτικιστές. Το κύριο επιχείρημά τους ήταν απλό και ακαταμάχητο: πρώτα μαθαίνουμε ότι το όνομα ενός συγκεκριμένου δέντρου είναι «μηλιά», και όποτε το ακούμε στο νου μας έρχεται αβίαστα η αισθητηριακή του παράσταση. Όταν όμως χρησιμοποιήσει κάποιος τη λέξη «μηλέα», αυτή η αυθόρμητη μετάβαση από τη λέξη που ονομάζει το αντικείμενο στα συναισθήματα που μας προκαλεί η εικόνα του δεν λειτουργεί. Άρα, για να αποκατασταθεί η αρχική αμεσότητα του λόγου μας, πρέπει να αφαιρεθεί η παραμορφωτική παρεμβολή της καθαρεύουσας ανάμεσα στο αντικείμενο και το «φυσιολογικό» όνομά του.[11] Αυτή η κατά τα άλλα ορθή παρατήρηση γίνεται η δίοδος μέσω της οποίας θα περάσει η αισθητική αποτίμηση των Απομνημονευμάτων του Μακρυγιάννη για να υποσκελίσει την ιστορική τους ανάγνωση, στο όνομα της δικής της υπέρτερης και κυρίως άμεσης «αλήθειας» που ανακαλύπτει στο κείμενο ο Γιώργος Θεοτοκάς. Είχε προηγηθεί ο Ψυχάρης όταν έπλεξε το εγκώμιο της αγραμματοσύνης επειδή μας επιτρέπει να συλλάβουμε άμεσα το αληθές: «αν δεν ξέραμε τίποτα, πόσο πιο εύθυμοι θα ήμασταν … η επαφή μας με τον εξωτερικό κόσμο θα ήταν άμεση· θα πηγαίναμε να δρέψουμε την παρθένα πραγματικότητα, θα την είχαμε από πρώτο χέρι».[12] Η «αλήθεια» του Μακρυγιάννη, με άλλα λόγια, πιστοποιείται από την εκφραστική αμεσότητα του λόγου του. Δηλαδή χωρίς τη διαμεσολάβηση των σχημάτων που χρησιμοποιούν οι ιστορικοί σαν τον Σπύρο Ασδραχά και τον Νίκο Θεοτοκά για να ερμηνεύσουν το πώς έβλεπε ο Μακρυγιάννης τον κόσμο. Εκτός από τη ρομαντική αισθητική της εκφραστικότητας, ο τύπος του προνεωτερικού αγράμματου που διατηρεί αμόλυντη την αμεσότητα του λόγου του, συμβάλλει και στην προσπάθεια να συγκροτηθεί και ο δεύτερος κοινός τόπος της νεοελληνικής εθνικής ιδεολογίας: η διαχρονική συνέχεια του ελληνισμού. Διότι αν η ελληνικότητα είναι μια ιδρυτική ιδιότητα, το υπόστρωμα που άντεξε αυτούσιο στο χρόνο και όχι κάτι που προέκυψε επειδή το απαιτούσε το νεωτερικό έθνος-κράτος, τότε οι αγράμματοι γίνονται οι ιδανικοί φορείς του, επειδή η ελληνικότητα είναι κάτι που σκίρτησε μέσα τους, όχι κάτι που το έμαθαν από τα βιβλία και τους δασκάλους. Αυτή ακριβώς την ανάγνωση μας προτείνει ο Σεφέρης σχολιάζοντας το εξής περιστατικό που καταγράφει ο Μακρυγιάννης: όταν κάποιοι θέλησαν να πουλήσουν σε ξένους δυο αρχαία αγάλματα, προσπάθησε να τους αποτρέψει λέγοντας: «Αυτά, και δέκα χιλιάδες τάλαρα και να σας δώσουνε, να μην καταδεχθείτε να βγουν από την πατρίδα μας. Γι’ αυτά πολεμήσαμε». Και το σχόλιο του Σεφέρη: «καταλαβαίνετε. Δε μιλά ο Λόρδος Μπάυρον, μήτε ο λογιότατος, μήτε ο αρχαιολόγος· μιλά ένας γιος τσοπάνηδων της Ρούμελης με το σώμα γεμάτο πληγές. “Γι’ αυτά πολεμήσαμε”. Δεκαπέντε χρυσοποίκιλτες ακαδημίες δεν αξίζουν την κουβέντα αυτού του ανθρώπου».[13] Η ανάγνωση του Σεφέρη παραβλέπει το γεγονός ότι τα περί αγαλμάτων και αρχαίων ημών προγόνων ο γιος του τσοπάνη δεν τα έμαθε από τον πατέρα του αλλά από τον εθνεγερτικό λόγο που εισήγαγαν οι δυτικότροποι και συχνά καθαρευουσιάνοι λογιότατοι. Διότι τα περί συνέχειας του ελληνισμού δεν ήταν μια ιδέα που γεννήθηκε στα απάτητα βουνά της Ρούμελης αλλά στα Παρίσια του Κοραή και στους κύκλους των λίγων μορφωμένων. Αυτό που ο δημοτικιστής Σεφέρης αδυνατεί να δει είναι η εξής ειρωνική διάσταση: οι αναφορές του Μακρυγιάννη στα αρχαία αγάλματα λειτουργούν όπως η καθαρεύουσα. Δηλαδή δεν εκφράζουν άμεσα και εκ βαθέων το πραγματικό και το ουσιώδες, αλλά αποτελούν καινοτόμα για την εποχή τους σχήματα, μέσα από τα οποία οι νεοέλληνες μαθαίνουν να διαβάζουν τον εαυτό τους. Κάτι ανάλογο ισχύει και για ορισμένες έννοιες που σύμφωνα με τους λογοτέχνες είναι διαχρονικά ελληνικές, και ως τέτοιες υποτίθεται ότι αναβρύζουν αβίαστα από την ψυχή του Μακρυγιάννη. Ο Ζήσιμος Λορεντζάτος, για παράδειγμα, ισχυρίζεται ότι αυτό έχει να κάνει με τη «φύση της γλώσσας μας» και πιο συγκεκριμένα με τα «σκοτεινά έγκατα όπου καλουπώνονται τα διάφορα σχήματα λέξεως και τα σχήματα διανοίας μέσα στις μήτρες … στις κλειδώσεις και στις αρθρώσεις της καθεμιανής γλώσσας … φαίνεται πως οι διάφορες γλώσσες αρθρώνουν, καμιά φορά, ορισμένες σκέψεις καταδικές τους που βγαίνουν και ξαναβγαίνουν, θα νόμιζε κανένας στην επιφάνεια μέσα από τα σπλάχνα τους … σε διαστήματα χρόνου απόμακρα μεταξύ τους, πολλές φορές χωρισμένα αιώνες».[14] Με αυτό το σκεπτικό ο Λορεντζάτος ανακαλύπτει συνάφειες μεταξύ του Μακρυγιάννη και του Σωκράτη: «Μυρίζομαι να υπάρχουν παράξενες αντιστοιχίες ανάμεσα στον αγράμματο Μακρυγιάννη (γενικά στον άνθρωπο του λαού) και στο σοφό Σωκράτη».[15] Το ίδιο ισχύει και για τον Σεφέρη όταν διατείνεται ότι κάποιες έννοιες επιβίωσαν επί χιλιάδες χρόνια στο γλωσσικό υποσυνείδητο του Έλληνα. Με πρώτη και κύρια την έννοια της δικαιοσύνης, την οποία επικαλείται και ο Μακρυγιάννης, σε συνδυασμό με την έννοια του ανθρώπου: «Ο ελεύθερος άνθρωπος, ο δίκαιος άνθρωπος, ο άνθρωπος ζυγαριά της ζωής – αν υπάρχει μια ιδέα βασικά ελληνική, δεν είναι άλλη».[16] Αλλά, όπως πολύ σωστά μας υπενθυμίζει ο Νίκος Θεοτοκάς, «δεν υπάρχει διαχρονική σημασία των λέξεων, ούτε διαχρονική αξιολόγηση των σημασιών στις οποίες κάθε φορά παραπέμπουν».[17] Για τον Σεφέρη όμως, η έννοια της δικαιοσύνης «γεννιέται στα χαράματα της ελληνικής σκέψης· έπειτα τη διατυπώνει μια για πάντα ο Αισχύλος».[18] Ο ισχυρισμός του Σεφέρη δεν ευσταθεί για τον εξής λόγο: η κατά Αισχύλο δικαιοσύνη είναι έννοια ιστορικά προσδιορισμένη και προϋποθέτει μια πάγια τάξη που διέπει τα πάντα, δηλαδή ένα αρμονικό Όλον, το οποίο κινείται κυκλικά και συνεπώς αέναα. Με αυτή τη λογική, η αδικία ορίζεται ως παράβαση του μέτρου. Πρόκειται για μια αντίληψη του χρόνου που κυριάρχησε στην αρχαιότητα και δεν είναι κατ’ αποκλειστικότητα ελληνική. Επιπλέον ο Μακρυγιάννης υιοθετεί όχι την αισχύλεια αλλά την προνοιακή αντίληψη της ιστορίας, σύμφωνα με την οποία ο χρόνος κινείται γραμμικά από την αρχή μέχρι τη συντέλεια και κάθε ξεστράτημα από το δρόμο που χάραξε ο Θεός θεωρείται αμαρτία και τιμωρείται. (Ακριβώς το ίδιο πιστεύουν και οι Οθωμανοί· το περίφημο «Θα χαθούμε γιατί αδικήσαμε» δεν το λέει ο Μακρυγιάννης αλλά ένας Τούρκος μπέης). Με την έλευση της νεωτερικότητας ο παραδοσιακός άνθρωπος γίνεται το σύγχρονο άτομο, ενώ η έννοια της δικαιοσύνης εδράζεται σε κάποιες οικουμενικές αρχές, αξίες και δικαιώματα που ισχύουν για όλους και ο ορισμός της αδικίας είναι η μη τήρησή τους. Το πρόσθετο λάθος του Σεφέρη συνίσταται στο ότι διαβάζει τα Απομνημονεύματα κυριολεκτικά, κατασκευάζοντας ένα Μακρυγιάννη εντελώς διαφανή, χωρίς σκιές, αντιφάσεις και κυρίως χωρίς ιδιοτέλειες, εφόσον λέει πάντα την αλήθεια γυμνή, και δεν εξετάζει καν το ενδεχόμενο η δικαιοσύνη που επικαλείται συνεχώς να είναι η δική του δικαίωση. Τι σημαίνει όμως και ποια προβλήματα ανακύπτουν όταν ένας παραδοσιακός άνθρωπος επιδιώκει τη δικαίωσή του ως νεωτερικό άτομο; Για να απαντήσουμε στο ερώτημα πρέπει να ξεκινήσουμε επιστρέφοντας στην αρχική θέση του Νίκου Θεοτοκά, ότι ο Μακρυγιάννης βρίσκεται «στο σύνορο που χωρίζει το παραδοσιακό και το νεωτερικό», και να δούμε τη ζωή του σαν το νερό ενός ποταμού που κυλάει ορμητικά ανάμεσα σε δύο ευδιάκριτες και αντίθετες όχθες. Στη νεωτερική όχθη είναι ο αυτοδημιούργητος έμπορος πρώτα και μετά ο πολέμαρχος που αμφισβητεί τα παραδοσιακά «καπετανλίκια», τείνει να συντάσσεται με την εκάστοτε κυβέρνηση, ενώ επί Όθωνα γίνεται ο πολιτικός που, σύμφωνα με τον Γάλλο πρεσβευτή Πισκατορύ, «πιστεύει ότι είναι ο πιο ικανός άνθρωπος της Ελλάδας».[19] Πάνω απ’ όλα όμως, ο Μακρυγιάννης βαδίζει στην όχθη της νεωτερικότητας επειδή έκανε κάτι υποδειγματικά νεωτερικό: έγραψε την ιστορία της ζωής του. Η οποία, ως είδος και ως πράξη αυτοσυνειδησίας και αναστοχασμού, δικαιώνει εξ ορισμού τον συγγραφέα, είτε επειδή παρουσιάζει μια κολακευτική εικόνα του εαυτού του, είτε, όπως στην περίπτωση του Ρουσσώ, επειδή προσπαθεί να πείσει τον αναγνώστη ότι μπορεί να διαβάσει σωστά ακόμα και τα λάθη του. Το παράδοξο στην περίπτωση του Μακρυγιάννη και ταυτόχρονα αυτό που επιβεβαιώνει τη διάγνωση του Νίκου Θεοτοκά, ότι βρίσκεται «στο σύνορο που χωρίζει το παραδοσιακό και το νεωτερικό», συνίσταται στο ότι η πρόθεσή του ήταν νεωτερική, αλλά τα επιχειρήματα που χρησιμοποίησε ήταν παραδοσιακά –αυτή είναι η αντίπερα όχθη– χωρίς όμως να το αντιλαμβάνεται. «Ο έντονος εγωκεντρισμός, η απόφαση να αφηγηθεί τη ζωή του βλέποντας τα πάντα μέσα από το πρίσμα της ατομικής δικαίωσης, οι προσπάθειές του να αναδειχθεί κοινωνικά, όλα αυτά είναι πράξεις που αμφισβητούν την παραδοσιακή τάξη πραγμάτων. Συνεπώς ο Μακρυγιάννης δεν είναι ο γνήσιος εκπρόσωπος της παράδοσης που συγκρούεται με τη νεωτερικότητα … αντίθετα, εκμεταλλεύεται, ως άτομο, τις ευκαιρίες που του παρέχει η κοινωνική κινητικότητα –φαινόμενο κατεξοχήν μη παραδοσιακό– για να επικρατήσει στον καινούργιο κόσμο. Αλλά, και εδώ βρίσκεται η πηγή της σύγχυσης, θέλει να επικρατήσει σαν εκπρόσωπος του παλιού. Και γι’ αυτό δεν πρέπει να τον διαβάζουμε όπως ο ίδιος διάβαζε τον εαυτό του. Εκείνο που ο Μακρυγιάννης δεν μπορεί να αντιληφθεί είναι ότι ο ίδιος είχε ήδη υπερβεί τον παραδοσιακό τρόπο ζωής, στο όνομα του οποίου αγωνιζόταν».[20] Αυτή η επιβεβαίωση της ατομικής δικαίωσης που αξιώνει ως εκλεκτός του Θεού κορυφώνεται στον παραληρηματικό λόγο του, όπως αποτυπώνεται στα Οράματα και θάματα: «βλέπω και τον Μακρυγιάννη εις τον θρόνον εις τα δεξιά του αφεντός μας κι ανάμεσα εις τον Χριστόν, και γράμματα εις το στήθος μου εκεί λαμπυρά και λένε “Tέκνο μου εδικό μου και τέκνο της συναίστησής μου και αδελφός του μονογενή μου Χριστού, η αρετή σου και ο ’πέρτατός σου αγώνας νύχτα και ημέρα, ετρύπησαν το σώμα σου και περικαλώντας εμέ και την βασιλείαν μου διά την πατρίδα σου και θρησκείας σου … βλέπω τον ίδιον τον Μακρυγιάννη εκεί να βλογάει τον άλλον εδώ, με την κορόνα εις το κεφάλι του και με τον λαμπρόν σταυρόν εις το χέρι με το φ, και με βλογάει. Πώς σας φαίνονται αυτά, αδελφοί, αξιότιμοι αναγνώστες; Όνειρα;”»[21] Όσο για τους νεωτερικούς λογοτέχνες που θαύμασαν στο πρόσωπό του τον παραδοσιακό άνθρωπο που δεν έχει μολυνθεί από τη νεωτερικότητα, για να το κάνουν έπρεπε να ξεχάσουν ότι ο Μακρυγιάννης, όπως τον καθιέρωσαν, αποτελεί δικό τους δημιούργημα, το οποίο εκφράζει την ιδέα που μας έμαθαν και θέλουμε να έχουμε για τον εαυτό μας σήμερα. Αυτό συνοψίζει ο τίτλος που διάλεξε ο Σεφέρης: Ένας Έλληνας – ο Μακρυγιάννης. [1] Σπύρος Ασδραχάς, «Εισαγωγή, σχόλια, απόσωμα» στο Μακρυγιάννης Απομνημονεύματα, 1957. [2] Νίκος Θεοτοκάς, Ο βίος του στρατηγού Μακρυγιάννη. Απομνημονεύματα και ιστορία, Βιβλιόραμα, Αθήνα 2012. [3] Ν. Θεοτοκάς, ό.π., σ.146. [4] Ό.π., σ. 277. [5] Ό.π., σ. 290. [6] Ό.π., σ. 239. [7] Γιώργος Θεοτοκάς, «Ο Στρατηγός Μακρυγιάννης», Νέα Εστία, Οκτώβριος 1941, στο Πνευματική πορεία, 1994, σ. 159. [8] Ζήσιμος Λορεντζάτος, «Το τετράδιο του Μακρυγιάννη», Μελέτες τόμος Α΄, σ. 507. [9] Γιώργος Σεφέρης, Δοκιμές, Πρώτος τόμος, 1984, σ. 189. [10] Η φράση είναι του Παλαμά. «Επί τη ευκαιρία του Φιλαδελφείου κρίσις κρίσεως», στο Κωστή Παλαμά Άπαντα, τόμος 2, σ. 247. [11] Ο Γεώργιος Βιζυηνός διατύπωσε το επιχείρημα αυτό σε άρθρο που γράφτηκε το 1885 και δημοσιεύτηκε το 1913 στο Δελτίο του Εκπαιδευτικού Ομίλου, τόμ. 3, 1913, σ. 274. [12] Γιάννης Ψυχάρης, Κριτικά κείμενα, τόμος δεύτερος, 1997, σ. 718. [13] Γιώργος Σεφέρης, Δοκιμές, πρώτος τόμος, σ. 241-2. [14] Ζήσιμος Λορεντζάτος, ό.π., σ. 518-9. [15] Ζήσιμος Λορεντζάτος, ό.π., σ. 516. [16] Γιώργος Σεφέρης, ό.π., σ. 256. [17] Νίκος Θεοτοκάς, «Το αποτύπωμα του ζωντανού και του ονείρου στα κείμενα του Μακρυγιάννη», Τα Ιστορικά, 2, 1985. Για την προνοιακή αντίληψη της ιστορίας βλ. επίσης του ίδιου «Παράδοση και νεοτερικότητα: σχόλια για το Εικοσιένα», Τα Ιστορικά, 17, 1992. [18] Γιώργος Σεφέρης, ό.π., σ. 256. [19] Σπύρος Ι. Ασδραχάς, «Μακρυγιάννης και Παναγιώτης Ζωγράφος: Το ιστορικό της εικονογραφίας του αγώνα» Ελληνική κοινωνία και οικονομία, ιη΄ και ιθ΄ αιώνες, 1982, σ. 412. [20] Γιώργος Γιαννουλόπουλος, Διαβάζοντας τον Μακρυγιάννη: Η κατασκευή ενός μύθου από τον Βλαχογιάννη, τον Θεοτοκά, τον Σεφέρη και τον Λορεντζάτο, 2003, σ. 202-3. [21] Στρατηγού Μακρυγιάννη, Οράματα και θάματα, 1983, σ. 211-2.

Ο Μακρυγιάννης, οι λογοτέχνες και οι ιστορικοί

Σύνδεση