To 1821 χωρίς Gala (Α΄Μέρος)

Α΄ ΜΕΡΟΣ «Το έθνος πρέπει να θεωρεί αληθινό ό,τι είναι εθνικό» Δ. Σολωμός (αντεστραμμένος) 1. Το 1971 το νεοελληνικό έθνος γιόρταζε τα 150χρονα της καχεκτικής ελευθερίας του. Τιμούσε και δόξαζε τον «πανεθνικό ξεσηκωμό» των ηρωικών μας προγόνων που «έχυσαν το αίμα τους για να ζούμε εμείς ελεύθεροι». Μόνο που τότε είχαμε μια ακόμη δικτατορία· των «Ελλήνων Χριστιανών» αυτή τη φορά. Οι περισσότεροι νέοι της γκρίζας εκείνης εποχής, μέσα στ’ άλλα ψαχνόμασταν να μάθουμε τι σήμαινε 1821. Ανάμεσα στα βιβλία της εποχής διατηρώ τρυφερή ανάμνηση από την τετράτομη ιστορία του Δημήτρη Φωτιάδη Η επανάσταση του 1821, μ’ εκείνο τον αρειμάνιο Αρβανίτη πολεμιστή στο εξώφυλλο. Ο Φωτιάδης ξεκινάει έτσι την ιστορία του: «Στις 5 του Απρίλη 1453 ένας νεαρός 21 χρόνων, ο Μεμέτ ή Μωάμεθ, έστησε το τσαντίρι του μπροστά στην Κωνσταντινούπολη. Δεν απόμεναν στη Βυζαντινή αυτοκρατορία παρά μονάχα 53 μέρες ζωής». Επίσης πολύ είχε αγοραστεί Το Εικοσιένα και η αλήθεια, του Γιάννη Σκαρίμπα, κούφια απειλητικό για τους «κατεστημένικους» ιστορικούς – που την έκρυβαν. Επίσης θυμάμαι πως στα σχολεία είχε μοιραστεί ως «Δωρεά Εθνικής Κυβερνήσεως» το βιβλίο του Απ. Β. Βακαλόπουλου Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821, συμπιλημένο από τα αντίστοιχα κεφάλαια της πολύτομης Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού του γνωστού καθηγητή. Το κύριο ενδιαφέρον εδώ ήταν πως το βιβλίο εκδόθηκε από τον κρατικό ΟΕΔΒ στη δημοτική, κόντρα στη βραχνή καθαρεύουσα των δικτατόρων. Εκεί γύρω είχε επίσης εκδοθεί σε 5η έκδοση Η κοινωνική σημασία της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821 του Κορδάτου (προοδευτική αστική τάξη ενάντια στους κοτζαμπάσηδες) που η πρώτη έκδοσή της το 1924 (δηλαδή την επαύριον της καταστροφής του 1922) προκάλεσε «θόρυβον μέγαν». Φυσικά δεν θα πρέπει να παραλείψουμε τον Εσωτερικό Αγώνα του Σταματόπουλου, για την εμφύλια πλευρά του Εικοσιένα. Τα ΕΛΤΑ επίσης είχαν εκδώσει ένα ενδιαφέρον βιβλίο για τα ταχυδρομεία στο Εικοσιένα. Κυκλοφόρησαν βέβαια και πολλά άλλα βιβλία, λευκώματα κ.λπ., και χρήσιμο θα ήταν κάτι να γραφόταν σχετικά. Ωστόσο, όπως έχει παρατηρηθεί από αρμοδιοτέρους μου, μετά τα μέσα της δεκαετίας του ’70 οι μελέτες για τον αγώνα της Ανεξαρτησίας ατόνησαν. Η αμέσως προηγούμενη στρογγυλή ευκαιρία για εορτασμούς του 1821 ήταν το 1921. Αλλά τότε το έθνος είχε άλλες προτεραιότητες: διχασμένο για μιαν ακόμη φορά, βρισκόταν σε νέες περιπέτειες, προσπαθώντας να υλοποιήσει στο μακρινό Εσκή Σεχίρ τη Μεγάλη Ιδέα (που είχαμε για τον εαυτό μας)[1]. Σύμφωνα με το Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος του ποιητή Γ. Δροσίνη (έκδοση με έμβλημα έναν αρπακτικό δικέφαλο) επρόκειτο περί «του εν τη Ανατολή διεξαγομένου εκπολιτιστικού [sic] αγώνος». Φαίνεται όμως πως οι Τούρκοι παρεξήγησαν τις προθέσεις μας, αφού ονομάζουν την περίοδο 1919-1922 Κατοχή. Ας είναι. 2. Μια τετριμμένη περικοπή των περί το Εικοσιένα δεκάρικων είναι ότι «Το έθνος σύσσωμο μετά από 400 χρόνια πικρής σκλαβιάς χειροπιαστό σκοτάδι σήκωσε το ιερό λάβαρο της ανεξαρτησίας, πήρε τα όπλα και ανέκτησε την ελευθερία του, με τροφό του την Ορθόδοξη Εκκλησία μας[2], που διέσωσε τα ζώπυρα…» και άλλα τέτοια. Όπως είναι γνωστό, σύμφωνα με την μεγάλη ιστορική μας συρραφή, το αειθαλές και φυλετικά άμικτον έθνος μας παρουσιάζει μία απαράμιλλη συνεχή, αδιάκοπη και αδιάσπαστη ιστορία 4.000 χρόνων από το 2.000 π.Χ. (ή, έστω, από τον Αγαμέμνονα) μέχρι σήμερα. (Για να μην αναφερθούμε σε «επιστημονικές» κατασκευές που ανάγουν την εμφάνιση των Ελλήνων στην εμφάνιση του ελλαδικού homo sapiens). Θα παρατηρούσα εδώ ότι μάλλον οι α-συνέχειες είναι εκείνες που κάνουν την ιστορία. Τα τετρακόσια χρόνια πικρής σκλαβιάς και η συμβολή της Ορθόδοξης Εκκλησίας (μας) είναι οι ακρογωνιαίοι αχυρόπλινθοι της ρωμέικης καλύβας μας, στην οποία σουρεαλιστικά προσθέσαμε μαρμάρινα αετώματα. Κάτι σαν τον γερο-Κολοκοτρώνη μ’ εκείνη την αρχαιοπρεπή περικεφαλαία· που μοιάζει με κράνος πυροσβέστη[3]. Δεν θα ήταν λοιπόν ανώφελο να εξετάσουμε την κατάσταση του Έθνους τόσο πριν όσο και μετά την Άλωση και μέχρι την «Εθνεγερσία». 3. Όλοι γνωρίζουμε ότι με την Επανάσταση του 1821 απελευθερώθηκε ένα μικρό τμήμα του ελλαδικού χώρου· συγκεκριμένα ο Μοριάς, η Ρούμελη και η Εύβοια συν κάποια μικρά νησιά. «Η Ρούμελη και ο Μοριάς» είναι μια συνηθισμένη δημώδης φράση, αλλά η σύνδεση αυτή μας απομακρύνει από την αλήθεια της αμοιβαίας καχυποψίας ανάμεσα στους «φτωχούς» Ρουμελιώτες και τους «πλούσιους» Μοραΐτες. Βόρεια της Ρούμελης ήταν ακόμη Οθωμανική επικράτεια. Σε κάθε περίπτωση βέβαια στον Μοριά και τη Ρούμελη έλαβαν χώρα τα κύρια γεγονότα της Επανάστασης, πριν αυτή εκπνεύσει. Αν θέλουμε να είμαστε ρεαλιστές, η απελευθέρωση αυτού του ελλαδικού τμήματος επιτεύχθηκε με την ευνοϊκή υπέρ ημών παρέμβαση ισχυρών ξένων δυνάμεων· ιδίως της Αγγλίας (βλ. δάνεια, ναυτικές βάσεις κ.λπ.). Πρακτικά η επανάσταση είχε εκπνεύσει μέχρι τα μέσα του 1827 μετά από την ηρωική πτώση του Μεσολογγίου[4], την απώλεια ολόκληρης της Δυτικής Στερεάς[5], την ανελέητη δράση του Ιμπραήμ που ρήμαξε μεθοδικά τον Μοριά, την καταστροφή στο Φάληρο και τον θάνατο του Καραϊσκάκη. Στην γενική απόγνωση συνέβαλαν τα μαζικά προσκυνήματα (με ράι μπουγιουρντιά) των οπλαρχηγών της Ρούμελης, καθώς και τα φαινόμενα τύπου (Μπέη) Νενέκου στον Μοριά. Οι εμφύλιες διαμάχες –«έριδες ελεειναί» κατά τον Παπαρρηγόπουλο– βέβαια συνεχίζονταν αμείωτες, καθώς και η χρησιμοποίηση Τούρκων ισχυρών για προσωπικές αντεκδικήσεις. Όπως και η συνεργασία Ρουμελιωτών οπλαρχηγών από τους Τούρκους. Ο Παπαρρηγόπουλος κάνει λόγο για «πνέουσαν τα λοίσθια επανάστασιν». Μέσα στα πλαίσια του εμφύλιου σπαραγμού κάποιοι Πελοποννήσιοι πρόκριτοι είχαν συγκροτήσει μισθοφορικό στρατό από Ρουμελιώτες – που εγκατέλειψαν την υπόδουλη πατρίδα τους και διαβήκανε όχι τον Προύθο του Υψηλάντη, αλλά τον Ισθμό της Κορίνθου για να κατασφάξουν και ληστέψουν άλλους εν Χριστώ αδελφούς, τους αντιπάλους των εντολέων τους. Ευλόγως λοιπόν παρατηρείται μια γενικευμένη επιστροφή επαναστατημένων στο σουλτανικό ραγιαδιλίκι. Είναι πολύ γνωστή η απεγνωσμένη και φοβερή κραυγή του πρωτοκλέφτη Κολοκοτρώνη[6]: «Φωτιά και τσεκούρι στους προσκυνημένους. Στήστε φούρκα και παλούκι». Ο παλιός κλέφτης προειδοποιεί αμείλικτα: «Όποιο χωριό δεν γυρίσει πίσω, είναι τα σπίτια του καϊμένα, τα αμπέλια τους κομμένα, θα τους αφανίσω από το πρόσωπο της γης. Και αν επιστρέψει το έθνος θα τους συγχωρήσει, και άλλα περισσά, φοβέρες»[7]. Κάτι σαν επαναστατική τρομοκρατία. Η συνειδητή προσπάθεια των πρωταγωνιστών του Αγώνα ήταν να εξαναγκάσουν τους Ρωμιούς ραγιάδες να εκτεθούν όσο το δυνατό περισσότερο (και περισσότεροι) στα μάτια των Τούρκων, έτσι που η οδός επιστροφής στο ραγιαδιλίκι να κλείσει. Ο Σπ. Μελάς υμνώντας τον ακατάσχετο Παπαφλέσσα γράφει σχετικά: «Αυτός μονάχα τόλμησε το απίθανο: Ν’ ασκήσει βία ψυχολογική απάνω σ’ ολάκερο λαό. Με τη γοητεία των θρύλων, με το νταηλίκι και τη φοβέρα, με την πανουργία και το ψέμα –ναι, το ψέμα– και προ πάντων με το διαβολικό κι’ αλύπητο ξεκάμπισμα των αναβλητικών, με την τεχνητή τους ενοχοποίηση στα μάτια των Τούρκων […] έκοψε άγρια όλους τους δρόμους στην υποχώρηση»[8]. «Ποία Ελλάδα; Η Ελλάδα είναι προσκυνημένη. Ορίστε και τα προσκυνοχάρτια τους» έλεγε ο Σουλτάνος σε όποιον εκπρόσωπο κάποιας μεγάλης δύναμης πήγαινε να μεσολαβήσει υπέρ των Ελλήνων[9]. Δεν στερείται προφανώς σημασίας το ότι η Επανάσταση χαρακτηρίστηκε τόσο από την Υψηλή Πύλη όσο και από το υπηρετικό της Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως ως «αποστασία». Κάτι σαν υπαναχώρηση από τους δεσμούς υποταγής που είχαν συνομολογήσει οι Γραικοί ραγιάδες μέσω του μιλέτ-μπαση («εθνάρχη») τους. Αποστασία χαρακτηρίστηκαν επίσης από την Πύλη οι αυτονομιστικές κινήσεις του Αλή Πασά Τεπελενλή, στην αυλή του οποίου μαθήτευσαν αρκετοί μετέπειτα πρωταγωνιστές του Εικοσιένα· ιδίως στην τέχνη του καιροσκοπισμού, της εξαπάτησης και της μπαμπεσιάς. Ανάμεσα στους Ρωμιούς ραγιάδες ήταν πολύ διαδομένος ο όρος γένος, που συνήθως παραπέμπει στο γένος των ορθοδόξων Ρωμιών (ασχέτως φυλετικής καταγωγής), αφού πριν από το τελευταίο τέταρτο του 18ου αιώνα δύσκολα μπορούμε να μιλάμε για (ελληνική) εθνική συνείδηση. Το ημέτερο Γένος προσδιόριζε τους δυνάστες του ως «άπιστους» (όχι φανερά βέβαια), όπως και εκείνοι το δικό μας ως γκιαούρηδες ή κιαφίρηδες, φανερά. Άλλωστε το έθνος, όπως το εννοούμε σήμερα, είναι προϊόν τής γύρω από τη Γαλλική Επανάσταση εποχής, αφότου και μπορούμε να μιλάμε για εθνικά κράτη. Δοκιμαστικά θα μπορούσαμε να ορίσουμε το έθνος ως φαντασιακό συνδετικό κρίκο ανάμεσα σε μεγάλες ομάδες ανθρώπων με κοινή πατρίδα και κράτος. Στους Έλληνες του ’21 όμως η έννοια πατρίδα είχε κατά κανόνα το στενότερο δυνατόν τοπικό περιεχόμενο. Όπως αναφέρει ο Φίνλεϋ, αυτός ο σαρδόνιος Φιλέλληνας ιστορικός, «προτού περάσουν έξι μήνες έμοιαζε σαν η Επανάσταση να είχε πλημμυρίσει την Ελλάδα με πλήθος μικρών Αληπασάδων»[10]. 4. Ήταν ένα κολοβό εκβάν. Σύμφωνα με τον Παπαρρηγόπουλο, «η επανάστασις, η αρξαμένη επί ελπίσι μεγάλαις, περιέστη εις αποτελέσματα μικρά». Όμως έστω και αυτό το μικρό αποτέλεσμα προήλθε εντέλει από τη δραστική υπέρ των Ελλήνων παρέμβαση ξένων μεγάλων δυνάμεων, τις οποίες το Έθνος ευγνώμον αποκαλούσε προστάτιδες. (Και προστάτες ως γνωστόν έχουν τα προτεκτοράτα). Το σχήμα συνεπώς δεν είναι Επανάσταση > Απελευθέρωση, αλλά: Επανάσταση > Απογοήτευση > Παρέμβαση ξένων > Υποτυπώδης απελευθέρωση. Η Ελλάδα λοιπόν απελευθερώθηκε κατά ένα μικρό μέρος της γιατί αυτό συμβάδιζε με τα συμφέροντα των εν λόγω Δυνάμεων. Μάλιστα οι Νεοέλληνες απροκάλυπτα ονόμαζαν τα πρώτα κόμματά τους ελληνικότατα «γαλλικό», «αγγλικό», «ρωσικό». Ο Μέντελσον-Μπαρτόλντυ γράφει πως είναι ωραίο να λέγεται ότι ένας λαός κατέκτησε την ελευθερία του με τις δικές του δυνάμεις, αλλά η προσεκτική έρευνα δεν επικυρώνει συνήθως όσα διαλαλούν οι υπαίθριοι ρήτορες και οι ενθουσιώδεις διαδηλωτές. «Στους Έλληνες τονίστηκε από φιλελληνική υπερβολή ο ύμνος ότι μόνο στον εαυτό τους οφείλουν την πολιτική τους ανεξαρτησία. Αλλά ο ύμνος αυτός είναι κάλπικος»[11]. Πάνω σ’ αυτό το προηγούμενο, και στην κατά καιρούς ευνοϊκή επιλογή συμμάχων οφείλονται και οι εν συνεχεία θεαματικές επεκτάσεις της ελλαδικής επικράτειας, με κατακτήσεις, συγκατακτήσεις ή παραχωρήσεις σημαντικών περιοχών που διαμόρφωσαν τον σημερινό χάρτη της Ελλάδας. Άλλωστε από την εποχή στην οποία εδώ αναφερόμαστε και μετά, κυριαρχεί στην Ευρώπη η λογική των συμμαχιών. Οι δικές μας ήταν βέβαια συμμαχίες λεόντειες – με εμάς όχι στη θέση του λέοντα. Ο ξεσηκωμός των Ελλήνων και η σφαγή των Τούρκων στο κάστρο της Πάτρας. Χαρακτικό του Βιτσέντσο Γκαϊάσι, 1844. Wellcome Collection, Λονδίνο. Οι υπήκοοι του Βασιλείου της Ελλάδος, όπως ονομάστηκε το νεότευκτο κρατίδιο που «είχε συγκροτηθεί από τα ψιχία του ελέους των ισχυρών τού τότε κόσμου»,[12] ονομάζονταν πλέον Έλληνες. Ήδη στο πρωτόκολλο της Πετρούπολης (1826) προβλεπόταν ίδρυση κράτους υπό την επικυριαρχία του Σουλτάνου, το οποίο θα ονομαζόταν «Ελλάς». Ωστόσο αργότερα ο Βαυαρός βασιλιάς Όθων φορεί αρβανίτικη φουστανέλα σαν εθνική ενδυμασία και η Αμαλία την ομώνυμη στολή. Τα ονόματα Ελλάς και Έλληνες δεν ήταν αυτονόητα για το νέο κράτος και τους κατοίκους του. Θα μπορούσε να είναι Ρωμαίοι (>Ρωμιοί) και Ρωμανία ή Γραικοί και Γραικία. Με την επιλογή του ονόματος «Ελλάς», έχουμε την σπάνια περίπτωση όπου οι κάτοικοι ονομάζονται από το όνομα της χώρας και όχι η χώρα από το εθνικό όνομα των κατοίκων της. Όσο για το ποιοι ήταν Έλληνες, εδώ το φυλετικό κριτήριο ευνοήτως παρακάμπτεται και επιλέγεται το (μεσαιωνικό) θρησκευτικό. Στο Πολίτευμα (Σύνταγμα) της Επιδαύρου (Ιαν. 1822) προβλέπεται ότι «όσοι αυτόχθονες κάτοικοι της Επικρατείας της Ελλάδος πιστεύουσιν εις Χριστόν, εισίν Έλληνες». Εδώ παρατηρούμε: α) ότι απουσιάζει το κριτήριο της γλώσσας[13] (στο οποίο τόσα πολλά επενδύθηκαν κατόπιν), και β) ότι επίσης απουσιάζει η «τροφός του γένους» Ορθόδοξη Εκκλησία μας. Και πώς να γίνει και η παραμικρή μνεία στην «Τροφό» όταν το μελάνι των ανατριχιαστικών αφορισμών κατά των επαναστατημένων ήταν ακόμη στεγνό; Το Πολίτευμα λοιπόν επιλέγει τη συγκεκριμένη διατύπωση έτσι ώστε να συμπεριληφθούν και οι χριστιανοί άλλων ομολογιών (καθολικοί, προτεστάντες κ.λπ.) που η εμφαντική επίκληση της «Ορθοδοξίας» τους έδιωχνε μακριά. (Καθόσον ορθοδοξία δεν σημαίνει ορθοφροσύνη). Σχετικά, τον Ιούνιο 1823 ο αρχιμανδρίτης Παπαφλέσσας ως υπουργός Εσωτερικών απηύθυνε μια προκήρυξη προς τους καθολικούς Έλληνες των Κυκλάδων όπου εξηγούσε ότι «μόνα τα βάρβαρα έθνη ταυτίζουν την θρησκείαν με τον εθνισμόν, και διά τούτο μικρά μόνον διαφορά θρησκευτική είναι ικανή να διαιρέση έν έθνος». Ξεκαθαρίζει δε ότι «άλλο εθνισμός, και άλλο θρησκεία»[14]. Στα παμβαλκανικά οράματα του βλαχικής καταγωγής Ρήγα Βελεστινλή[15] συναντάμε τους όρους Ρούμελη (χώρα των Ρουμ, Ρωμιών) και Βλαχομπογδανία. Επιλέγοντας το όνομα Έλληνες δεν φαίνεται να συνειδητοποιήσαμε τις βαριές υποχρεώσεις που συνεπαγόταν αυτή η επιλογή[16] και το συντριπτικό βάρος που παίρναμε στους ώμους μας. (Οι «μεγάλες πέτρες» του Σεφέρη, που μας βουλιάζουν). Μοιάζει να νομίζαμε πως αρκούσε το όλο πράγμα να μπαλωθεί με αρχαιοελληνικά σκηνικά, σαν εκείνα των χωριών τύπου Ποτέμκιν (potemkische Dörfer). Φυσικά αυτή η ανάπηρη ελευθερία δεν μας δόθηκε χωρίς υποχρεώσεις. Και εννοείται ότι δεν θα έπρεπε να περιμένουμε από τους ξένους περισσότερα απ’ όσα τους συνέφερε να μας δώσουν. Ή περισσότερα απ’ όσα θα μπορούσαμε να κερδίσουμε εμείς οι ίδιοι «με το σπαθί μας». 5. Η περίπτωση των Σέρβων και οι Έλληνες: Επίσης χρήσιμο είναι να θυμόμαστε ότι οι Σέρβοι ήταν οι πρώτοι που ξεκίνησαν απελευθερωτικό αγώνα (1804-1815), κόντρα στον μύθο μας –έναν ακόμη μύθο– ότι οι Έλληνες πρώτοι πήραν τα όπλα κατά των Τούρκων στα Βαλκάνια. Τελικά οι Σέρβοι δεν κέρδισαν την ελευθερία τους, διότι ο αγώνας τους δεν βρήκε διεθνή υποστήριξη. Η σερβική επανάσταση (όπως και εν μέρει η βουλγαρική), έδειξε τόσο στους Έλληνες όσο και στους άλλους βαλκανικούς λαούς τον δρόμο για την αποτίναξη του Οθωμανικού ζυγού. Συνεπώς θα πρέπει μάλλον να είμαστε –αλλά με μέτρο, αδέρφια!– ευγνώμονες γι’ αυτό τον αρχικό πυρήνα ελλαδικού κράτους που μας παραχωρήθηκε, αντί να καταγγέλλουμε εκ του ασφαλούς τους κακούς «ξένους με συμφέροντα πολλά». Που βάζουν τη μάνα Ελλάδα να δέρνει –και μάλιστα με μανία!– εμάς τα δύσμοιρα παιδιά της, όπως λέει εκείνο το αφελές τραγουδάκι του Γ. Μαρκόπουλου[17]. Στην περίπτωσή μας θετικό ρόλο έπαιξε σε μια πρώτη φάση και ο ρομαντικός Φιλελληνισμός. Αλλά οι Φιλέλληνες (προσοχή: Philhellenes και όχι Philogreeks), ιδίως αυτοί που κατέβηκαν αυτοπροσώπως στην Ελλάδα για να την βοηθήσουν, συνολικά απογοητεύτηκαν από την οικτρή εικόνα και συμπεριφορά τών υπό εκκόλαψη Ελλήνων, που αρχικά τους φαντάζονταν περίπου σαν ήρωες του Ομήρου[18]. Στη μάχη του Πέτα μάλιστα (4 Ιουλ. 1822) τους εγκαταλείψαμε σαν πρόβατα στη σφαγή. Αρκετοί Φιλέλληνες συνέχισαν με μισή καρδιά τη βοήθεια όχι τόσο πλέον για χάρη των αλληλοσπαρασσόμενων Γραικορωμιών, όσο για χάρη της Ελλάδας, ως χώρας έστω των αρχαίων Ελλήνων. Ελλήνων, οι οποίοι εδώ και αιώνες είχαν γίνει τέφρα και σποδός. Εξ ού και η επιλογή του αναγεννώμενου Φοίνικα ως πρώτου σύμβολου του νέου ελληνικού κράτους. Που γρήγορα αποδείχθηκε ρωμέικο ντοβλέτι. 6. Το πενιχρό αποτέλεσμα της προσπάθειας δημιουργίας ενός σύγχρονου νεοελληνικού κράτους απογοήτευσε πρώτιστα τους ίδιους τους χθεσινούς Ρωμιούς ραγιάδες, που βρίσκονταν «εν τω μέσω Σκύλλης και Χαρύβδεως». Αφενός λόγω της στενόχωρης επικράτειας του νέου κράτους, αφετέρου δε –και κυρίως– λόγω του στραβού δρόμου που πήρε η ελληνική διοίκηση. Η οποία σε πλείστα όσα συνέχισε την οθωμανική πεπατημένη. Εντύπωση κάνει επίσης η ομαλότητα της μετάβασης από την τουρκική εξουσία στην ελληνική, αφού δεν παρατηρήθηκε καμία άρδην μεταβολή των πραγμάτων. Σύμφωνα με τον Νικηφόρο Διαμαντούρο, στη σκέψη εκείνων που επιδίωκαν τη συγκρότηση κράτους πρυτάνευε η αρχή της ελαχιστοποίησης των αλλαγών στο υπάρχον σύστημα – πέρα βέβαια από την αποχώρηση των Οθωμανών[19]. Και σωστά, αφού οι νοοτροπίες αιώνων δεν αλλάζουν από τη μια μέρα στην άλλη· ιδίως όταν δεν υπάρχει θέληση αλλαγής. Θα είχε ενδιαφέρον μια μελέτη των παραλληλιών του εθνικού χαρακτήρα των Ρωμιών ραγιάδων και Νεοελλήνων με εκείνου των Τούρκων. Πολύ περισσότερο όταν ο κατεξοχήν ιστορικός του Νέου Ελληνισμού συμπεραίνει ότι «ανθρωπολογικά εξεταζόμενοι οι δύο λαοί, όπως έχουν διαμορφωθεί σήμερα, έχουν φυλετική συγγένεια»[20]. Όλα αυτά μαζί λοιπόν συγκροτούν το διαβόητο «Ρωμέικο ντοβλέτι», που αποτελεί σχολικό παράδειγμα κακορίζικου κράτους. Με τους δύστυχους υπηκόους να συμπεριφέρονται ανάλογα. Δεν διάλεξε λοιπόν τυχαία το ελληνικό θέατρο σκιών τον διαβόητο Χατζηαβάτη σαν αχώριστο σύντροφο του αξιολύπητου Καραγκιόζη[21]. Μέσα σε ένα τέτοιο απογοητευτικό σύνολο, σύντομα παρατηρήθηκαν εκούσιες φυγές ελλαδικών προς μέρη όπου ακόμη εξουσίαζαν οι Οθωμανοί. Γιατί; Διότι κανείς δεν προτιμάει την κακή ιμιτασιόν όταν δίπλα υπάρχει το αυθεντικό. Έτσι, όταν το Βασίλειον της Ελλάδος κάλεσε τους αλύτρωτους ομογενείς (χοντρικά γύρω στα 3/4 του συνόλου) να προσέλθουν στο νέο κράτος, λίγοι ανταποκρίθηκαν. Αντιθέτως, εκείνοι που έφυγαν ήταν πολύ περισσότεροι. Έχει γραφτεί ότι μεταξύ 1834 και 1836, εξήντα χιλιάδες Έλληνες (από ένα σύνολο 750.000 περίπου) «πήραν τα μπαγκάζια τους και μετοίκησαν στην οθωμανική αυτοκρατορία»[22] – που βρισκόταν σε απόσταση βολής πυροβόλου από το νεότευκτο κρατίδιο. Φράσεις όπως «Σιχάθηκα το Ρωμαίικο» ή «Τέτοια ελευθερία να τη χέσω» ανήκουν στον Μακρυγιάννη τον Έλληνα, ίνδαλμα της Γενιάς του ’30. Μπροστά σ’ αυτή τη γενικευμένη απογοήτευση, ο αληπασαδίζων Ιω. Κωλέττης υψώνει τυχοδιωκτικά τη σημαία της Μεγάλης Ιδέας, μια κούφια ιδέα που προσφέρθηκε ως αντίβαρο στους αποκαρδιωμένους υπηκόους του νεοστημένου βασιλείου· που σκεφτόταν να χτίσει στην Ακρόπολη του Περικλή το ανάκτορο του Βαυαρού βασιλιά. Και τι ακριβώς ήταν αυτή η Μεγάλη Ιδέα; Μάλλον ό,τι μεγαλομανές έκαστος κατά διάνοιαν είχε. Φερ’ ειπείν εκείνο το νοθευμένο «Πάλι με χρόνια με καιρούς πάλι δικά μας θα ’ναι». Στα 1843-1844 (Συνταγματική Μοναρχία) η μικρή Ελλάδα συγκλονίζεται από μια διαμάχη χωρίς αρχές μεταξύ αυτοχθόνων και ετεροχθόνων. Δηλαδή στην ουσία σχετικά με το ποιοι δικαιούνται θέσεις και πόστα στο νεοελληνικό κρατίδιο. Ένα κρατίδιο που είχε δομηθεί με στρεβλά υλικά και αντίστοιχες νοοτροπίες. Και το οποίο οι αυτόχθονες μάλλον θεώρησαν ως τρόπαιο, λεία ή λάφυρο[23]. Ιδού γιατί ακόμη και σήμερα ο μέσος Νεοέλληνας μισεί θανάσιμα το υποτιθέμενο κράτος του. (Ένα αγανακτισμένο «γ… τα υπουργεία σας!» είναι η κλασική φράση παντός εξερχομένου από δημόσια υπηρεσία). Ιδού γιατί στην Ελλάδα το να ζημιώνει κανείς το κράτος δεν ενοχλεί σχεδόν κανέναν. 7. Όλα αυτά όμως έχουν ένα πολύ βαθύτερο βάθος. Αυτό που μας υπενθυμίζει ότι τα 400 χρόνια της Τουρκοκρατίας αποτελούν απλώς έναν κρίκο της αλυσίδας των δουλειών της Ελλάδας και των αλλοτριωμένων κατοίκων της. Εκείνη που με τρόπο Φρυνίχειο («ότι υπεμνήσατο αυτοίς οικεία κακά…») μας υπομιμνήσκει –φρικτόν ειπείν!– ότι η Ελλάδα από τη ρωμαϊκή κατάκτηση, που συμβατικά τοποθετείται στο 146 π.Χ. μέχρι και το 1821, επί είκοσι αιώνες υπήρξε αδιάκοπα κατακτημένη και οι κάτοικοί της υπόδουλοι. Το μεγαλύτερο τμήμα της μάλιστα και μετά το Εικοσιένα. Αν μάλιστα στις κατακτήσεις συμπεριλάβουμε και τη μακεδονική κατάκτηση που προηγήθηκε (Χαιρώνεια, 338 π.Χ.), οι αιώνες γίνονται είκοσι δύο. Η Εθνική συνέλευση της Πιάδας[24], περισσότερο γνωστή ως της Επιδαύρου (Δεκ. 1821 - Ιαν. 1822), μέσα σε κλίμα γενικού ενθουσιασμού χαιρετίστηκε ως «η πρώτη ελευθέρα Συνέλευσις, μετά είκοσι δύο αιώνας, των Ελλήνων ως Έθνους»·[25] αιώνες δουλείας, βεβαίως. Είναι δυνατόν οι εκεί και τότε Έλληνες (και μέχρι προ ολίγου Γραικοί και Ρωμιοί ραγιάδες[26]) να έκαναν λάθος στον υπολογισμό; Και αντί για 400 (μόνο!) χρόνια μίλησαν για 2200; Αν πιάσουμε την άκρη του νήματος και φθάσουμε στην αρχή του, στην πηγή των κακών, θα δούμε ότι η άποψη περί 22 αιώνων συνεχούς δουλείας –φευ!– ακριβολογεί. Θυμίζουμε εδώ ότι μιλάμε για την Ελλάδα συνολικά ως ιστορικό χώρο και όχι για τις επιμέρους υποδουλώσεις περιοχών της χώρας. Σημειωτέον ότι η Τουρκοκρατία σ’ όλη αυτή την απίστευτα μακρά διάρκεια δουλειών δεν λογαριαζόταν σαν ιντερμέδιο[27]. Δηλαδή οι τότε Έλληνες είχαν συνείδηση ότι ανακτούν την πολιτική τους ανεξαρτησία μετά από δύο χιλιάδες και πλέον χρόνια. Ας δούμε λοιπόν αν ο υπολογισμός ήταν σωστός. 8. Μετά τα μέσα του 4ου π.Χ. αιώνα οι Μακεδόνες υπέταξαν ολόκληρη την νοτίως του Ολύμπου Ελλάδα. Η καταστροφή των ενωμένων ελληνικών δυνάμεων στη Χαιρώνεια (338 π.Χ.) και το ανελέητο ξεθεμέλιωμα της Θήβας και ο γενική σφαγή και ο εξανδραποδισμός των κατοίκων της τρία χρόνια αργότερα, έδειξαν στους Έλληνες τι τους περίμενε σε περίπτωση που δεν θα υποτάσσονταν στον μακεδονικό ζυγό. Βεβαίως ποτέ μέχρι τότε η αρχαία Ελλάδα δεν είχε αποτελέσει ενιαία πολιτική οντότητα. Αποτελούνταν από διάφορες μικρές ή μεγάλες πόλεις-κράτη που συχνά, πολύ συχνά, με διάφορες αφορμές είχαν μίση και πολέμους μεταξύ τους. Οι περίοδοι ειρήνης αποτελούσαν μάλλον την εξαίρεση παρά τον κανόνα. Υπήρξαν περίοδοι ηγεμονιών και (λεόντειων) συμμαχιών ή συμπολιτειών, όποτε κάποια πόλη έπαιρνε το πάνω χέρι. Εκλεπτυσμένοι Αθηναίοι αποκαλούσαν άλλους Έλληνες βαρβάρους. (Ο βασιλόφρος Ψυχάρης στο Ταξίδι του (κεφ. κβ΄) διαπορεί με το μένος του Δημοσθένη κατά του Φιλίππου: «Ούτε Σλάβος να ήταν!», γράφει). Αντί λοιπόν για αρχαίο ελληνικό έθνος ίσως θα ήταν ορθότερο να μιλάμε για αρχαίο ελληνικό κόσμο (πβ. αραβικός κόσμος). Ωστόσο αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς και κυρίως ο Ηρόδοτος δίνουν κάποια στοιχεία για το πώς προσδιορίζεται το ελληνικόν (η λ. να διαβαστεί ως ουσιαστικό). Στοιχεία τα οποία σάρωσαν οι κατακτήσεις και ο κρατικός ιουδαιο-χριστιανισμός. Η Ελλάδα συνολικά ως ιστορικός χώρος μέχρι το 1821 μόνο υποταγμένη ενοποιήθηκε πολιτικά[28]. Στο λεγόμενο Συνέδριο της Κορίνθου (338 π.Χ.), οι υποταγμένες ελληνικές πόλεις (με εξαίρεση τη Σπάρτη) σύρθηκαν να ανακηρύξουν τον Αλέξανδρο Γ΄ περισσότερο γνωστό ως Μεγαλέξαντρο, ηγεμόνα και στρατηγό αυτοκράτορα[29], για να ξεκινήσει την εκστρατεία του κατά των Περσών. Φεύγοντας ο Αλέξανδρος για τη Μικρά (και τη Μεγάλη) Ασία άφησε στις πιο επίφοβες ελληνικές πόλεις μακεδονικές φρουρές για την καταστολή των ευλόγως αναμενομένων εξεγέρσεων. Στο ασκέρι του η συμμετοχή των νοτίως του Ολύμπου Ελλήνων ήταν υποτυπώδης. Δεν ήταν λίγες οι φορές που οι υποταγμένοι Έλληνες αναθάρρησαν πρόσκαιρα με κάποια φήμη περί θανάτου του Μακεδόνα κατακτητή, γεγονός που θα σήμαινε την απελευθέρωσή τους από τον μακεδονικό ζυγό. (Αργότερα κάποιοι Έλληνες είδαν τη ρωμαϊκή κατάκτηση σαν μια απελευθέρωση από τους Μακεδόνες). Σύμφωνα με τον ιστορικό του πολιτισμού Γουίλ Ντυράν, στις φλέβες του Αλέξανδρου έρεε το μεθυσμένο σφρίγος του Φιλίππου και η βαρβαρική σφοδρότητα της μάνας του Ολυμπιάδας. Η μάνα ασφαλώς, και ο αδημονών γιος πιθανώς, ενέχονται στη δολοφονία του 47χρονου Φιλίππου Β΄ (336 π.Χ.). Ο γιος έδρεψε αυθωρεί τους καρπούς της μιαροφονίας. Η εκστρατεία κατά των Περσών έχει μια ενδιαφέρουσα πρόφαση. Ο Αλέξανδρος ήθελε –λέει– να εκδικηθεί τους Πέρσες που στα 480 π.Χ. πυρπόλησαν την Ακρόπολη της Αθήνας (σε …εκδίκηση προηγούμενης πυρπόλησης των Σάρδεων εκ μέρους των Αθηναίων στα 499 π.Χ.). Κάπως αργά μάλλον, αφού ήδη βρισκόμαστε ενάμιση αιώνα μετά. (Πβ. Αρριανός, Ανάβ. 3.19). Άλλωστε γιατί να θέλουν να εκδικηθούν τους Πέρσες οι Μακεδόνες όταν ήταν από τους πρώτους και μάλλον εκούσια μηδίσαντες; Όταν υπήρξαν σύμμαχοι, συνεργάτες και διευκολυντές των Περσών στα κατά της Ελλάδας σχέδιά τους; Είναι χαρακτηριστικό ότι ο τότε βασιλιάς της Μακεδονίας Αλέξανδρος Α΄–«τύραννος εών τυράννω συγκατεργάζεται», γράφει ο Ηρόδοτος (9.142)– όχι μόνο εμήδισε, όχι μόνο συμπεθέρεψε με τους Πέρσες, αλλά εκτελώντας εντολή του Μαρδόνιου κατέβηκε στην Αθήνα για να πείσει τους Αθηναίους να τον μιμηθούν. Οι Αθηναίοι τον έδιωξαν κακήν κακώς. Φυσικά όλοι έχουμε ακούσει το ιδεολόγημα ότι ο ημέτερος Μεγαλέξανδρος πήγε να εκπολιτίσει την Ασία. Στον Παπαρρηγόπουλο όμως διαβάζουμε ότι «η Μακεδονία ηδύνατο να κατακτήση την Ανατολήν, αλλ’ ουχί να την εκπολιτίση»[30]. Μια συναφής άποψη λέει ότι το πολίτευμα του Αλέξανδρου «έτεινεν όχι εις το να εξελληνίση την Ασίαν, αλλά μάλλον εις το να εξασιανίση την Ελλάδα»[31]. Η απαίτησή του από τους υπόδουλους Έλληνες να τον προσκυνάνε είναι χαρακτηριστική. 9. Οι Έλληνες της γενιάς του Εικοσιένα ήσαν μνήμονες της δουλείας στους Μακεδόνες. Ο Π. Κοδρικάς στα 1794 κάνει λόγο για τη δύστυχη Ελλάδα που κατά καιρούς δοκιμάστηκε από διάφορα έθνη, πότε Μακεδόνων, πότε Ρωμαίων, Γότθων, κ.λπ. Ο Κοραής (1803) εγκαλεί τους αρχαίους Έλληνες διότι αφέθηκαν να διαφθαρούν από το χρυσάφι των Μακεδόνων. Ο Αθ. Χριστόπουλος (1808) γράφει ότι ο Φίλιππος και ο γιος του Αλέξανδρος «εκαταδάμασαν […] όλην την Ελλάδα και την υπέταξαν εις το Μακεδονικόν κράτος». Ο Γρηγ. Σαράφης σε λόγο στο Αϊβαλί (1818) θύμισε ότι οι Αθηναίοι και οι Λακεδαιμόνιοι πολεμώντας μεταξύ τους «τοσούτον αδυνάτησαν ώστε κατεδουλώθησαν πρώτον μεν υπό των Μακεδόνων, έπειτα δε υπό των Ρωμαίων […] καταστάντες δούλοι». Στο φυλλάδιο με τίτλο Στοχασμοί του Κρίτωνος (1819) διαβάζουμε: «Ιδού η ζωγραφία μας, αφ’ ότου μας επάτησεν ο Φίλιππος, έως εις το έτος 1453. Αλλάξαμε δεσπότας διαφόρους, άλαλοι και ανόητοι». Το περιοδικό Μέλισσα στα 1821 παρομοιάζει τον Φίλιππο Β΄ με τον Οθωμανό Σουλτάνο. Ο Κοραής (1824) γράφει ότι οι Έλληνες «μετά την Μακεδονικήν δεσποτείαν έπεσαν υποκάτω εις των Ρωμαίων την εξουσίαν»· και τέλος στων Τούρκων. Στα εγκαίνια του Πανεπιστημίου της Αθήνας (1837) οι ομιλητές αναφέρονται συχνά στους «κατακτητές Μακεδόνες». Ο Ιάκωβος Ρίζος Νερουλός της Αρχαιολογικής Εταιρείας, πάνω στην Ακρόπολη (1841) ανέφερε ότι ο Φίλιππος Β΄, πέρα από τον όλεθρο της Χαιρώνειας «έπραξεν άλλον της νίκης [του] εκείνης ολεθριότερον, εγέννησεν τον Αλέξανδρον»[32]. Εντελώς σχηματικά η υποταγή της Ελλάδας στους Μακεδόνες αρχίζει το 386 π.Χ. (Χαιρώνεια) και λήγει με τη ρωμαϊκή κατάκτηση (146 π.Χ., δήωση Κορίνθου). Η Χαιρώνεια λοιπόν είναι η απαρχή των μεγάλων δουλειών της Ελλάδας. Ωστόσο ένας θαυμαστής των κατακτήσεων του Φιλίππου δυσφορεί με «τον υπερδισχιλιετή κλαυθμηρισμόν διά την εν Χαιρωνεία ήτταν του ελληνικού κόσμου»[33]. 10. Ρωμαϊκή κατάκτηση > Βυζάντιο. Και ο τελευταίος απόφοιτος δημοτικού στην Ελλάδα γνωρίζει εκείνο το περίφημο Οράτιου ότι «Η κατακτημένη Ελλάδα κατέκτησε τον νικητή και εισήγαγε τις τέχνες στο αγροίκο Λάτιο» («Graecia capta ferum victorem cepit et artes intulit agresti Latio» (Epist. 2.1, 156-157)). Η αλήθεια όμως είναι ότι οι Ρωμαίοι της εποχής της ρωμαϊκής κατάκτησης της Ελλάδας (146 π.Χ.) δεν εκτιμούσαν ποσώς τους συγχρόνους τους Έλληνες. Τότε μάλιστα χρησιμοποιείται ευρέως ο περιφρονητικός όρος Γραικύλος (Graeculus = Ελληνίσκος, μικρός, μηδαμινός Έλληνας) σε αντίθεση προς τους μεγάλους Έλληνες της κλασικής εποχής. Ρητέον ότι οι Έλληνες δεν πήραν εκείνοι την πρωτοβουλία για να μεταδώσουν τον πολιτισμό τους στους Ρωμαίους. Απλώς οι Ρωμαίοι, λαός φύσει πρακτικός, από την Ελλάδα πήραν ό,τι θεωρούσαν χρήσιμο. Εδώ βρίσκει δικαίωση η παρατήρηση ότι ο πολιτισμός δεν πεθαίνει αλλά μεταναστεύει. Έτσι την παρακμή της κλασικής Ελλάδας, μετά τους Ελληνιστικούς χρόνους, διαδέχεται η άνοδος και ακμή της Ρώμης[34]. Οι αρνητικές κρίσεις κατά των συγχρόνων τους Ελλήνων έχουν, από ρωμαϊκής πλευράς, χαρακτήρα οιονεί εθνικών στερεοτύπων. Εμείς όμως απ’ όλα αυτά κρατάμε τη διάσημη φράση του Οράτιου[35] που «ακούγεται ευχάριστα στ’ αυτιά μας». Αφού όπου (αρχαίοι) Έλληνες = Εμείς! Η ρωμαϊκή και στη συνέχεια ρωμαιο-βυζαντινή φάση των υποταγών της Ελλάδας λήγει στα 1453. Ο Κων. Σχινάς, σε λόγο που εκφώνησε ως πρώτος πρύτανης κατά την έναρξη λειτουργίας του Πανεπιστημίου Αθηνών στις 3 Μαΐου 1837, παρουσιάζει την εικόνα μιας δέσμιας Ελλάδας που παραδίδεται «ως κληροδότημα, τρόπον τινά» από τους Ρωμαίους στους Βυζαντινούς. Έτσι σχηματίζεται μια ευθεία γραμμή που συνδέει τον Γραικύλο, τον κόλακα, τον μηχανορράφο, τον ψιλολόγο, τον φιλόνεικο, τον φλύαρο, τον δεισιδαίμονα, τον ειδωλολάτρη βυζαντινό χριστιανό, με τον μετέπειτα Ρωμιό ραγιά της Τουρκοκρατίας. Η δουλεία άλλαξε χέρια, αλλά εμείς το όνομα «Ρωμαίοι» το κρατάμε. Όσο για τους Έλληνες – μα για Έλληνες να μιλάμε τώρα! Πότε τελειώνει η ρωμαϊκή δουλεία της Ελλάδας και πότε αρχίζει η λεγόμενη βυζαντινή; Η επισήμως πλέον επικρατήσασα Ζαμπελιοπαπαρρηγοπούλειος (Στ. Κουμανούδης) εθνική μας αφήγηση μάλλον παραβλέπει τη βυζαντινή μας δουλεία. Πώς είναι δυνατόν να ήμασταν (εμείς!) υπόδουλοι του «δικού μας» Βυζαντίου; Ωστόσο σε κείμενο του 1846 ο μετέπειτα εθνικός μας ιστορικός κάνει διάκριση ανάμεσα στη βυζαντινή ιστορία και τη μεσαιωνική ελληνική ιστορία λέγοντας ότι: «Αύτη λοιπόν η μέση Ελληνική Ιστορία πρέπει να διδάσκεται εκτενώς παρ’ ημίν, και όχι η Βυζαντινή»[36]. Αργότερα όμως διαπίστωσε ότι χωρίς την ενσωμάτωση της Ανατολικής Ρωμαϊκής ιστορίας στο φαντασιακό συνεχές της ελληνικής ιστορίας, το όλο κατασκεύασμα περί αδιάκοπης ιστορίας του ελληνικού έθνους καταρρέει. Σχετικά με τη Ρωμαιο-βυζαντινή εξουσία πάνω στην Ελλάδα σήμερα μάλλον επικρατεί η άποψη ότι από τον 6ο ή 7ο αιώνα η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία εξελληνίζεται. Εντούτοις αυθεντικές μαρτυρίες από την εποχή εκείνη καταρρίπτουν αυτόν τον όψιμο ισχυρισμό. Δηλαδή, αν όπως γράφει ο Αριστοτέλης το παρελθόν ούτε οι θεοί δεν μπορούν να το αλλάξουν ([Αγάθων σε] Ηθικά Νικομάχεια 1139b), εντούτοις οι ιστορικοί φαίνεται να νομίζουν πως μπορούν. Παραδόξως όμως αυτή η φανταστική ελληνική ή εξελληνισμένη Ρωμαιο-βυζαντινή αυτοκρατορία κανέναν Έλληνα αυτοκράτορα δεν ανέδειξε. Αυτοί οι παθολογικά φιλόπρωτοι Έλληνες σε μια απίστευτη εκδήλωση αλτρουισμού άφησαν την αυτοκρατορία «τους» σε ξένα χέρια; Και πώς να τους εντοπίσει κανείς μέσα στη Ρωμαιο-βυζαντινή χοάνη όταν έντρομοι απαρνήθηκαν ακόμη και το εθνικό τους όνομα και χάθηκαν μέσα στην παμφυλία των «Ρωμαίων πολιτών»; Σε ό,τι αφορά αυτό το τελευταίο, εδώ πρόκειται για την εξαιρετικά θλιβερή περίπτωση όπου ένας κατακτημένος λαός παίρνει το εθνικό όνομα του κατακτητή του. Το ερώτημα λοιπόν είναι: πότε οι Έλληνες έπαψαν να είναι υπόδουλοι και ανέλαβαν τα ηνία της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας; Η απάντηση είναι: Ποτέ. Β΄ ΜΕΡΟΣ [1] Από τον 19ο αιώνα οι μεγαλοϊδεατικοί εθνικισμοί για τα υπαρκτά ή νομιζόμενα «απαράγραπτα» εθνικά δίκαια παίρνουν και δίνουν στα Βαλκάνια: Μεγάλη Βουλγαρία, Μεγάλη Ρουμανία, Μεγάλη Σερβία, Μεγάλη Κροατία, (ελληνική) Μεγάλη Ιδέα. Εν τούτοις ο διατυπωτής «της μεγάλης ταύτης ιδέας» Ιω. Κωλέττης, αληπασάδιζε αγρίως. [2] Το ειρωνικό εδώ είναι ότι, όπως θα δούμε στην οικεία θέση, την έκφραση «ευεργέτις και τροφός του Γένους» χρησιμοποιούσε σταθερά η επίσημη Εκκλησία (μας) για τη σουλτανική εξουσία. [3] Τελικά ούτε της πυροσβεστικής ήταν. Όπως γράφει ο καθηγητής Κοριζής, ήταν εξάρτημα της στολής λοχαγού του συντάγματος ελαφρού πεζικού του δούκα της Υόρκης στα Επτάνησα. (Χ. Κοριζής, Η πολιτική ζωή εις την Ελλάδα, Αθήνα 21976, σ. 36). [4] Η ηρωική αντίσταση των Μεσολογγιτών συγκίνησε όλο τον κόσμο. Τους Μοραΐτες όμως όχι ιδιαίτερα: «Και να πέση το Μεσολόγγιον, όλη η Ελλάς είναι Μεσολόγγιον;» (Σπυρομίλιος Χρονικό του Μεσολογγίου, 1825-1826, Γαλαξίας, Αθήνα 1969, σ. 201). [5] Τότε ο Σουλτάνος διέταξε τον Πατριάρχη να αντικαταστήσει τους αρχιερείς, που έπρεπε να ζητήσουν από το ποίμνιό τους να επικυρώσει ενυπόγραφα την υποταγή. (Τ.Α. Σταματόπουλος, Οι τουρκοπροσκυνημένοι και ο Κολοκοτρώνης, Κάλβος, Αθήνα 1974, σ. 7, 91-92). [6] Ο Κολοκοτρώνης (το όνομα του οποίου είναι ελληνική μετάφραση του αρβανίτικου Μπιθεγκούρας) καταγόταν από οικογένεια παλαιών κλεφτών. Αργότερα έγινε κάπος, δηλαδή έμμισθος ζωοφύλακας ή αγροφύλακας στην υπηρεσία κοτζαμπάσηδων. [7] Θ. Κολοκοτρώνης, Διήγησις συμβάντων της Ελληνικής φυλής (Απομνημονεύματα), καταγραφή Γ. Τερτσέτη, επιμέλεια - προλεγόμενα Τ. Βουρνά, Τολίδη, Αθήνα [χ.χ.], σ. 250. Επίσης: Τ. Βουρνάς, Σύντομη Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, Δρακοπούλου, Αθήνα [χ.χ.], σ. 215-216. [8] Σπ. Μελάς, Ματωμένα ράσα, γ΄ έκδοση, Μπίρης, Αθήνα [1962], σ. 11. [9] Θ. Κολοκοτρώνης, ό.π., σ. 254. [10] Γ. Φίνλεϋ, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τόμ. Α΄ [χωρίς αναφορά μεταφραστή]. επιμ. Τ. Βουρνάς, Ο Κόσμος, Αθήνα 1953. σ. 314. [11] Μέντελσον-Μπαρτόλντυ, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, Μορφωτική Εταιρεία, Αθήνα 1980, σ. 5 (χωρίς αναφορά μεταφραστή). [12] Γ. Ρούσσος, Νεώτερη Ιστορία του Ελληνικού Έθνους 1826-1974, Ελληνική Μορφωτική Εστία, τόμ. Α΄, Αθήνα 1975, σ. 11. [13] Κάποτε η φαυλοκρατία του Αρβανίτη Γ. Κουντουριώτη είχε διορίσει κάποιον ναυτικό ονόματι Σκούρτη αρχιστράτηγο (στην ξηρά!) για να αντιμετωπίσει τον φοβερό Ιμπραήμ. Αυτός έδινε στους έκπληκτους στρατιώτες του ναυτικά παραγγέλματα σαν σε καράβι. Λ.χ. «Όρτζα, πότζα!». Και οι ζαλισμένοι στρατιώτες του αναρωτιόνταν: «Τι λέγει αυτός, γαμώ το καυλί τ’;». (Μακρυγιάννης, Απομνημονεύματα, επιμ. Βλαχογιάννη, τ. Α΄, Βαγιονάκης, Αθήνα 21947, σ. 233-234). Σ’ ένα τέτοιο περιστατικό ίσως να οφείλεται το γνωστό του Εγγονόπουλου «Στρατηγέ, τι ζητούσες συ στη Λάρισα, ένας Υδραίος;». [14] Γ. Κορδάτος στη Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας, τόμ. 10, σ. 293-5. [15] Ο Vasmer θεωρεί τη λ. Βελεστίνο σλαβική. Η κατάληξη –λής είναι τούρκικη. Το όνομα Ρήγας είναι βλαχολατινικό (<rex). Ο ίδιος υπέγραφε «Ρήγας Βελεστινλής» και συχνά πρόσθετε ένα «Θετταλός». Έξοχος παμβαλκανικός συνδυασμός! Το Φεραίος των λογίων μας ποτέ δεν το χρησιμοποίησε ο Ρομαντικός βάρδος της βαλκανικής απελευθέρωσης. Η σημαία του Ρήγα παρίστανε ένα ρόπαλο του Ηρακλή με τρεις σταυρούς επάνω, σε τρικολόρ πλαίσιο κατά τα γαλλικά πρότυπα. [16] Όπως θα δούμε παρακάτω, στις αρχές του 20ού αι., με αφορμή ένα βιβλίο του Αργύρη Εφταλιώτη αναζωπυρώθηκε η συζήτηση για το τι τελικά είμαστε: Ρωμιοί ή Έλληνες; [17] Ο Μάουρερ γράφει το 1835 τα εξής λογικά και αυτονόητα: «Η συμμετοχή αυτή των ξένων στις τύχες του Ελληνικού Λαού, έδωσε στην Ελλάδα την ελευθερία της. Επειδή όμως καθεμιά από τις τρεις μεγάλες δυνάμεις [Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία] δεν ήρθε από καθαρά συναισθηματικούς λόγους, αλλά από πολιτικό συμφέρον, προσπάθησαν όλες τους, εφ’ όσον κρατούσαν στα χέρια τους τις τύχες της Ελλάδας, να αποκομίσουν και κάποιο όφελος από τη συμμετοχή τους». (Γκ.Λ. Μάουρερ, Ο Ελληνικός Λαός [Χαϊδελβέργη 1835], μτφρ. Όλγα Ρομπάκη, Τολίδη, Αθήνα 1976, σ. 47). [18] Αυτά ενισχύθηκαν επί το ρομαντικότερον από την έκδοση του Φωριέλ Chansons populaires de Grèce, Παρίσι 1824, που ποτέ δεν είχε πατήσει το πόδι του στην Ελλάδα. Ο αρειμάνιος αρματολός του Ολύμπου Νικοτσάρας, όταν ο λόγιος διδάσκαλος του Γένους Κ. Κούμας τον παρομοίασε με τον ομηρικό Αχιλλέα, αντιδρά με τόνο άγριο: «Τι Αχιλλέα [με] λέγεις και τοιαύτα παραμύθια; Εσκότωσε πολλούς το τουφέκι του Αχιλλέα;». (Κων. Κούμας, Ιστορίαι των ανθρωπίνων πράξεων, τόμ. 12, Βιέννη 1832, σ. 544. [Αναστατική έκδ. Καραβία, Αθήνα 1996). [19] Ν. Διαμαντούρος, Οι απαρχές της συγκρότησης σύγχρονου κράτους στην Ελλάδα, 1821-1828, μτφρ. Κ. Κουρεμένος, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2006, σ. xxiii. [20] Απ. Ε. Βακαλόπουλος, Η πορεία του γένους, Εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 1966, σ. 64. [21] Έχει υποστηριχθεί ότι το θέατρο του Καραγκιόζη (καρά-γκιοζ = μαυρομμάτης) πιθανόν να έλκει την καταγωγή του από τα …αρχαία ελληνικά μελανόμορφα αγγεία («άσβεστη καραμπογιά»!) ή/και από τις σκιές των Ελευσινίων μυστηρίων. (Έτσι, Μ. Λουντέμης, Καραγκιόζης ο Έλληνας, Δωρικός, Αθήνα 1981). Η Ελληνική Δημοκρατία το 1996 εξέδωσε γραμματόσημα με τη φιγούρα του Καραγκιόζη και την ένδειξη «Hellas». Ασυνήθιστη εθνική αυτογνωσία. [22] Θ.Ε. Παντούλας, Η ελληνοχριστιανική ιδεολογία και ο ιεροφάντης του Νεοελληνισμού Σπυρίδων Ζαμπέλιος, Πορθμός, Αθήνα 2006, σ. 32. [23] Είναι παροιμιώδης η μονολεκτική αγόρευση του Φιλέλληνα στρατηγού Ρίτσαρντ Τσωρτς (ο οποίος είχε πάρει την ελληνική υπηκοότητα) στην Α΄ Εθνοσυνέλευση (1843) που αποκάλεσε γκαϊντούρια τους αυτοαποκαλούμενους ως «αυτόχθονες». [24] Η Πιάδα υπήρξε το πρώτο θύμα της μετέπειτα συστηματικής στο νέο κράτος αλλαγής των «μαρτυριάρικων» τοπωνυμίων, με σκοπό τον εξελληνισμό του χάρτη της Ελλάδας. Στα 1825 η Πιάδα μετονομάσθηκε σε «Νέα Επίδαυρος» με πράξη του Προέδρου του Εκτελεστικού Αλ. Μαυροκορδάτου. [25] Ν.Ν. Σαρίπολος, Η πρώτη εθνοσυνέλευσις και το πολίτευμα της Επιδαύρου του 1822, Ραφτάνης - Παπαγεωργίου, Αθήνα 1907, σ. 6. Βλ. επίσης Αλ. Σβώλος, «Η συνταγματική ιστορία της Ελλάδος», σε Λ. Αξελός (επιμ.), Τα ελληνικά συντάγματα 1822-1952, Στοχαστής, Αθήνα 1972, σ. 20. [26] Ο Ιω. Κακριδής έχει παρατηρήσει πως ο Μακρυγιάννης στα Απομνημονεύματά του, όταν κάνει λόγο για υπόδουλους χρησιμοποιεί το όνομα Ρωμιοί, ενώ όταν μιλάει για ελεύθερους ή μαχόμενους για την ελευθερία το Έλληνες. Ας το προσέξουν αυτό οι καλόπιστοι υμνητές της Ρωμ[α]ιοσύνης μας. [27] Αλ. Πολίτης, Ρομαντικά Χρόνια. Ιδεολογίες και Νοοτροπίες στην Ελλάδα του 1830-1880, Ε.Μ.Ν.Ε. - Μνήμων, 32003, σ. 16. [28] Εδώ μιλάμε για υποταγές ολόκληρης της Ελλάδας. Δεδομένη επίσης είναι η παρουσία και επίδραση Εβραίων, Έρουλων, Γεπίδων, Βανδάλων, Λογγοβάρδων, Ούννων, Γαλατών, Κελτών, Αρμενίων, Μυσών, Παφλαγόνων, Βιθυνίων, Λυδών, Σκορδίσκων, Δαλματών, Βαστάρνων, Αντών (Άντες), Πετσενέγκων, Χαζάρων, Σλάβων, Αβάρων, Αράβων, Σαρακηνών, Τουρκοαιγυπτίων, Αλβανών, Τουρκαλβανών, Τουρκοκρητικών, Γιουρούκων, Βλάχων, Κουτσοβλάχων, Αρβανιτοβλάχων, Νορμανδών, Ναβαρραίων, Σαρακατσάνων, Βαυαρών, Γενουατών, Βενετσιάνων, παντοίων Ιταλών, Γερμανών, Βουλγάρων, Θρακών, Βίκινγκς (Βαράγκων), Σκυθών, Κόνιαρων, Γασμούλων, Χαλδούπηδων, Αθιγγάνων, Γύφτων (φυλή που ύμνησε ο Κ. Παλαμάς και η δημοτική μούσα) και άλλων φυλών ών ουκ έστι αριθμός. Με όλους αυτούς τους λαούς αναμίχθηκαν οι ποτέ Έλληνες μέσα στο πέρασμα των αιώνων. Εκτός κι αν πιστέψουμε τη διαβεβαίωση του Βενιαμίν του Λέσβιου που δοξάζει ότι «η φύσις έθετο όρια εις τα πάθη των λοιπών ανθρώπων, πλην όχι και εις τα των Ελλήνων. Οι Έλληνες δεν υπέκειντο ούτε το πάλαι ούτε τα νυν εις τους Νόμους της φύσεως» (Στοιχεία της Μεταφυσικής, Βιέννη 1820, σ. δ΄). Η κρατούσα άποψη δοξάζει ότι όλους αυτούς τους λαούς και λαότητες τους απορροφήσαμε. Φαίνεται λοιπόν πώς πέρα από ανάδελφον (κάτι σαν έθνος - μοναχογιός) είμαστε και έθνος απορροφητικόν: Ένα έθνος - επίδεσμος. Στην ελληνική γλώσσα συναντάμε τους όρους μιξέλληνες (μισοΈλληνες), μιξοβάρβαροι, Γραικορωμαίοι, Γραικοτούρκοι, Γοτθογραίκοι, Ελληνογαλάτες, Ελληνοσκύθες, Γραικοσαρμάτες, Γραικολατίνοι, Γραικοβλάχοι, Σλαβομακεδόνες, Ρωμέλληνες, Φραγκοχιώτες, Φραγκοσυριανοί κ.λπ. (Τα δύο τελευταία έχουν να κάνουν με το θρησκευτικό δόγμα). [29] Ως αυτοκράτωρ ορίζεται εκείνος που ασκεί μόνος του την εξουσία. [30] Κ. Παπαρρηγόπουλος Ιστορία του Ελληνικού Έθνους 8η έκδ. (Π. Καρολίδη), τόμ. 3, Ελευθερουδάκης - Νίκας, Αθήνα [1932], σ. στ΄. Έχω γράψει αλλού για ένα εκπολιτιστικό συμβάν, τότε που ο Μακεδόνας βασιλιάς κατέκαψε τη βασιλική βιβλιοθήκη της Περσέπολης. (Χ.Ε. Μαραβέλιας, «Ο Αλέξανδρος καίει τα βιβλία του Ζαρατούστρα», Το Δέντρο, τχ. 185-186 (Μάρτ. 2012), σ. 65 επ.). Ο ιστορικός Μ.Β. Σακελλαρίου (1912-2014) θυμάται από τα φοιτητικά του χρόνια έναν καθηγητή της κακιάς ώρας στη Φιλοσοφική του Αθήνησι, που ειδικευόταν σε μαθήματα-πανηγυρικούς. Στο τέλος κάθε φράσης οι φοιτητές του έκαναν καζούρα φωνάζοντας «μπράβο»! ή «αίσχος»! ανάλογα με αυτό που ήθελε ν’ ακούσει ο ρήτορας. Σε κάποια περίπτωση που μιλούσε με υπερηφάνεια για τον Μεγαλέξαντρο ο οποίος «έφθασε μέχρι του Ινδού ποταμού», ένας φιλοπαίγμων φοιτητής (ο Β. Λαούρδας) φώναξε από κάτω: «αίσχος»! Ο καθηγητής με απειλητικό ύφος ρωτάει τον φοιτητή «Γιατί φωνάξατε αίσχος;». Ο φοιτητής ψάχνοντας για κάποια δικαιολογία τελικά ψέλλισε: «Γιατί, Κύριε Καθηγητά, δεν πήγε πιο πέρα»… [31] Α.Ρ. Μπερν, Ο Μέγας Αλέξανδρος και η Ελληνιστική Αυτοκρατορία, μτφρ. Αλ. Κοτζιάς, Γαλαξίας, Αθήνα 1963, σ. 266. [32] Για όλα αυτά, Αλ. Πολίτης, ό.π. σ. 40-43, όπου και παραπομπές. [33] Χρ. Νάλτσας, Φίλιππος Β΄ ο Μακεδών. Ο ενωτής των Ελλήνων, Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1970, σ. 873. [34] Για τις απόψεις των Ρωμαίων έναντι των Ελλήνων γενικά, Ν. Πετρόχειλος, Ρωμαίοι και Ελληνισμός (τίτλος πρωτοτύπου Roman Attitudes to the Greeks), μτφρ. Ε. Περάκη-Κυριακίδου και Σ. Κυριακίδης, Παπαζήσης, Αθήνα 1984, σ. 35-65. Για τις απόψεις των Ρωμαίων σχετικά με τους Έλληνες της εποχής τους, στο ίδιο σ. 66-92. Βλ. επίσης: Β.Γ. Γανώσης, Αρχαίοι Έλληνες και Νέοι Έλληνες, Αθήνα 1949, κεφ. IX (Οι Ρωμαίοι διά τους συγχρόνους των Έλληνας). [35] Ο λατινιστής καθηγητής Πετρόχειλος ασχολείται με τη ρήση του Οράτιου σε μια ευκαιριακή υποσημείωση (ό.π., σ. 177). [36] Κ.Θ. Δημαράς (επιμ.), Κ. Παπαρρηγόπουλος: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους [Η πρώτη μορφή: 1853], Ερμής, Αθήνα 1970, σ. 19. Εκεί ο επιμελητής επισημαίνει τις αμφιβολίες του ιστορικού σχετικά με τον όρο «βυζαντινός».

Σύνδεση