Φιλοσοφώντας με διασκελισμούς

Roger-Pol Droit, Περπατώντας με τους φιλοσόφους, μτφρ. Ανδρέας Παππάς, Πατάκη, Αθήνα 2020, σελ. 251 Τι εύκρατη που γίνεται η σκέψη, όταν τα μπλε σου βγαίνουν περίπατοΟδυσσέας Ελύτης, Εκ του πλησίον Ουσιαστικά, ο Ροζέ-Πολ Ντρουά ανθολογεί από την ιστορία της φιλοσοφίας όσους φιλοσόφους θα είχαν ταράξει τον κωδικό «6», σε μηνύματα προς το 13033, αν η διάρκεια της καραντίνας για τον κορονοϊό συνέπιπτε με την αίσθηση που δίνει ότι διαρκεί – περίπου 25 αιώνες. Με άλλα λόγια, πρόκειται για μια σειρά τηλεγραφικών βιογραφιών φιλοσόφων οι οποίοι, στις ζωές όσο και στα έργα τους, έδωσαν σημαντική θέση στο περπάτημα. Από τον Εμπεδοκλή μέχρι τον Βίτγκενσταϊν, περνώντας από τον Βούδα ή τον Κομφούκιο. Η επιλογή δεν είναι τόσο παράδοξη. Κάθε στοχασμός έχει τις διαδρομές του, όπως και κάθε περίπατος, ενώ συχνά οι διαδρομές του ενός ευνοούνται από εκείνες του άλλου. Ας μην ξεχνάμε πως ο Νίτσε, στο Λυκόφως των ειδώλων, υποστήριζε ότι «όλες οι πραγματικά μεγάλες σκέψεις συνελήφθησαν στη διάρκεια περιπάτων». Αλλά το να «διατρέξει» κανείς την ιστορία της φιλοσοφίας ξεχωρίζοντας 27, όλο όλο, φιλοσόφους-περιπατητές διαφόρων τύπων κι αφιερώνοντας τρεις έως οκτώ σελίδες στον καθένα, συνιστά, εν τέλει, μια φιλοσοφία που γίνεται με διασκελισμούς. Ωστόσο, οι λιγοστές σελίδες για καθέναν από τους 27 είναι γραμμένες σε εξαιρετικά φιλοπαίγμον ύφος, καθιστώντας ανάλογα απολαυστική την ανάγνωσή τους. Συνιστούν τη διασκεδαστική περιήγηση μιας εκ φύσεως σοβαρής ιστορίας. Γεννημένος το 1949, διαπρεπής ερευνητής του CNRS, συγγραφέας κάπου τριάντα βιβλίων κι αμέτρητων άρθρων σε έγκριτα περιοδικά, ο Ντρουά παίζει πολύ επιδέξια εν προκειμένω, χάρη στην ευρυμάθειά του, με το εξής θέμα: τη σύγκριση της επισφαλούς ισορροπίας που συνεπάγεται η βάδιση (αφού κάθε πόδι στέκει στον αέρα πριν πατήσει, σταθεροποιηθεί κι επιτρέψει στο άλλο να σηκωθεί) με την επισφαλή ισορροπία κατά την πορεία κάθε φιλοσοφικού στοχασμού, διαρκώς έκθετου στην αμφισβήτηση και την ανατροπή, εξαιτίας μιας αντίθετης επιχειρηματολογίας. Η μία επισφαλής ισορροπία μάς έδωσε την ευκαιρία να ορθωθούμε στα δυο μας πόδια και να αποτελέσουμε χωριστό είδος –το ανθρώπινο–, η άλλη μάς έδωσε την ευκαιρία να περάσουμε από τους στοιχειώδεις συλλογισμούς σε ολόκληρες κοσμοαντιλήψεις και στις πιο σύνθετες επιστημονικές θεωρίες. Η σύγκριση μπορεί να μοιάζει με σημασιολογική φάρσα – μ’ ένα pars pro toto, όπου η μερική ομοιότητα περνά σαν ολική ταύτιση. Δεν παύει όμως, το επαναλαμβάνω, να μένει άκρως απολαυστική. Χωρίς να λογαριάσουμε το επιπλέον προσόν, ότι ενώ ο Ντρουά ξεκινά από την ελληνική αρχαιότητα και φτάνει μέχρι το Κέιμπριτζ των μέσων του 20ού αιώνα, με μια σύντομη αναδρομή στην Ινδία ή την Κίνα και τους πρώτους φιλοσόφους της Ανατολής, δεν του χρειάζεται πουθενά, ακριβώς χάρη στους διασκελισμούς του, να καταπιαστεί με την άχαρη βαρύτητα των σκοτεινών φιλοσόφων της αποδόμησης, από τον Χάιντεγκερ ως τον Ντεριντά. Ακόμη κι αν αυτοί πηγαινοέρχονταν σε ερημικές καλύβες μέσα σε δάση ή περιόδευαν στα πανεπιστήμια των ΗΠΑ δοξαζόμενοι. Ζαν-Λουί Φοραίν, Μορφή (flâneur) σε προφίλ, περ. 1876, Πινακοθήκη Ντίξον, Μέμφις. Τα βιογραφικά επεισόδια ή οι αντιλήψεις των φιλοσόφων που αναφέρει το βιβλίο του Ντρουά είναι λίγο-πολύ γνωστά σε όποιον έχει διαβάσει μια «σοβαρή» ιστορία της φιλοσοφίας[1]. Όσο για τη συμβολή των περιπάτων στη σωματική υγεία και την πνευματική διαύγεια, αυτή εκθειαζόταν από την εποχή του Ιπποκράτη, τουλάχιστον. Η πρωτοτυπία του Ντρουά, κι αυτό που δίνει συνοχή στο πόνημά του, έγκειται στο ότι συνδύασε την εξέλιξη της φιλοσοφίας με φιλοσόφους στων οποίων το έργο συνέβαλε ποικιλοτρόπως το περπάτημα. Κορυφαίο παράδειγμα είναι ίσως ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ και η σύγκλιση των συγκυριών που του επέτρεψε, ενόσω βάδιζε, να συλλάβει την ιδέα της πραγματείας του Περί καταγωγής και θεμελίων της ανισότητας μεταξύ των ανθρώπων – πρόδρομο του περίφημου Κοινωνικού Συμβολαίου. Αλλά ο Ντρουά καταφέρνει να εντάξει σε αυτή τη φιλοσοφική διάσταση της βάδισης όχι μόνο δεδηλωμένους οπαδούς της, όπως ο Αριστοτέλης και η περίφημη «περιπατητική σχολή» του ή όπως ο Χένρυ-Ντέιβιντ Θορώ, ο αμερικανός λάτρης των περιπάτων στην ύπαιθρο και πρόδρομος του οικολογικού κινήματος μέσα στην καρδιά του 19ου αιώνα. Καταφέρνει επιπλέον να εντάξει και φιλοσόφους που πέρασαν μια ζωή καθηλωμένοι στα γραφεία τους, προσέφεραν όμως μεγάλες θεωρίες για το πώς «πορεύεται» η Ιστορία. Συγκαταλέγει έτσι, μεταξύ των 27, φιλοσόφους όπως ο Χέγκελ και ο Μαρξ, οι οποίοι ελάχιστα διέπρεψαν σε περιπάτους. Εξερεύνησαν συστηματικά, όμως, τον μύχιο βηματισμό της πραγματικότητας, με τις εκ των έσω αποσταθεροποιήσεις ή αντιφάσεις και τις επανόδους σε μια νέα κατάσταση ισορροπίας, σε ανώτερο «επίπεδο». Έδωσαν μάλιστα σε αυτόν τον μηχανισμό το ίδιο όνομα –«διαλεκτική»–, παρά τις απολύτως αντίθετες συνθήκες του τελικού προορισμού ή του τελικού «επιπέδου» που διέκρινε ο καθένας τους σε όλη αυτή την «πορεία». Με διάφορες ευκαιρίες, επίσης, ο Ντρουά κάνει λόγο για ποιητές ή άλλους καλλιτέχνες στοχαστές, οι οποίοι δεν εντάσσονται αμιγώς στους φιλοσόφους. Ένας παθιασμένος περιπατητής όπως ο Κίρκεγκωρ, λ.χ., εκτός από φιλόσοφος υπήρξε επίσης ποιητής και λογοτέχνης, επηρεάζοντας μιαν «υπαρξιστική λογοτεχνία», από τον Φραντς Κάφκα ως τον Σάμουελ Μπέκετ. Ή με αφορμή τον Ρουσσώ, ο Ντρουά ανοίγει μια παρένθεση για τους ρομαντικούς ποιητές, οι οποίοι ρητά ανέδειξαν τον περίπατο σε τέχνη, σε τρόπο ζωής, αν όχι και σε λόγο ύπαρξης. Περιέργως, δεν αναφέρει τις συχνές διενέξεις των ρομαντικών, για το ποιος απ’ όλους βάδισε τα περισσότερα μίλια, ούτε παραθέτει το σκωπτικό (και ταιριαστό στο φιλοπαίγμον πνεύμα του βιβλίου του) σχόλιο του Τόμας ντι Κουίνσι για τον Γουίλιαμ Γουόρντσγουορθ, ότι: «τα όχι και τόσο γοητευτικά για τις κυρίες πόδια του ποιητή διήνυσαν 175.000 ως 180.000 μίλια, στη διάρκεια της ζωής του»! Έχει όμως άλλες ευκαιρίες να χαριτολογεί, με τους ίδιους τους φιλοσόφους. Κι όπως ήδη επισήμανα, η σύνδεση των βημάτων του σώματος με τα «βήματα» της σκέψης δεν αποτελεί παρά κάτι σαν συνεκδοχικό αστεϊσμό, στον οποίο και εδράζεται ολόκληρο το βιβλίο[2]. Αυτή η εστίαση του Ντρουά σε φιλοσόφους, χωρίς πολλές πολλές παρεκβάσεις προς στοχαστές ποιητές ή λογοτέχνες, έχει τη σκοπιμότητά της. Προσφέρει στο πόνημά του συνοχή και συγκεκριμένο χαρακτήρα. Δεδομένου ότι τα τελευταία είκοσι χρόνια έχει εμφανιστεί μια πληθώρα μελετών περί πεζοποριών, περιπλανήσεων και περιπάτων, στις οποίες συνδυάζονται (κι ενίοτε συμφύρονται) ποικίλοι λάτρεις του βαδίσματος. Πιστοί προσκυνητές όσο και ελευθεριάζοντες καλλιτέχνες, πολιτικοί ή ορειβάτες, οι οποίοι παρουσιάζονται ομαδόν, από εξίσου ποικίλες σκοπιές: ιστορική, ανθρωπολογική, κοινωνιολογική κ.ά. Αρχίζει μάλιστα, όπως αναφέρει κι ο ίδιος ο Ντρουά (σ. 229), να εκδηλώνεται μια τάση για την ίδρυση Walking Studies στα πανεπιστήμια, κατά το πρότυπο των Gender Studies. Σπουδών, θα προσέθετα για τις τελευταίες, τις οποίες με έμφαση προώθησε το γυναικείο κίνημα των δεκαετιών 1960 και 1970, δίνοντας μιαν ακόμη αφορμή να πολλαπλασιάζονται τα διεπιστημονικά ακαδημαϊκά πεδία και οι ειδήμονές τους. Μολονότι τέτοια πεδία συνεισέφεραν στην εκπόνηση σημαντικών και συχνά δημοφιλών πονημάτων, αυτό δεν άρκεσε για να εξασφαλίσει τη μακροημέρευσή τους. Κάπως έτσι έγινε λ.χ. με τη Σημειολογία ή Σημειωτική, η οποία στα τέλη του 1960 διέπρεπε σε πανεπιστήμια και συνεδριακά κέντρα ή στα ευπώλητα έργα ενός Ρολάν Μπαρτ ή ενός Ουμπέρτο Έκο, αλλά στα μέσα του 1990 άρχιζε να ξεχνιέται. Τα όποια θέματα επιχειρούσε να επιλύσει, ως «θεωρία των σημείων», επανήλθαν σταδιακά στις αρμοδιότητες της ανθρωπολογίας και της γλωσσολογίας ή της στατιστικής και της ψυχολογίας. Δεν μοιάζει πιθανό να επανέλθουν και οι Gender Studies στην ψυχανάλυση, στην κοινωνιολογία, στη θεωρία της λογοτεχνίας ή σε όποια άλλα δόκιμα επιστημονικά πεδία βρίσκεται η αφετηρία τους. Με τη δυτική κοινωνία να εξακολουθεί να ανδροκρατείται, για να μην πάμε σε πολύ χειρότερα ανδροκρατούμενες κοινωνίες, και την ομοφυλοφιλία να περιφρονείται ή να γίνεται αντικείμενο χλευασμών από τη μεγάλη πλειονότητα, οι συγκεκριμένες «σπουδές» έχουν ισχυρό λόγο να εξακολουθήσουν να αναπτύσσονται. Έστω κι αν αυτός ο λόγος διατηρεί περισσότερο πολιτικά παρά επιστημονικά κίνητρα. Κάτι παρόμοιο ενδέχεται να ευνοεί και την ακαδημαϊκή αναγνώριση των Walking Studies. Σε μια παγκοσμιοποιημένη ανθρωπότητα, με τα γρήγορα κι εύκολα ταξίδια από χώρα σε χώρα ή από ήπειρο σε ήπειρο, με την απαρέγκλιτη χρήση οχήματος στις καθημερινές μετακινήσεις και με το πλήθος εργασιών που εκτελούνται καθιστά, μπρος σ’ έναν υπολογιστή, το να διανύεις μεγάλες αποστάσεις με τα πόδια τείνει να γίνει πράξη ανατρεπτικής πρωτοπορίας. (Ιδίως τώρα, σε εποχή κορονοϊού, όπου οι εκτός συγκεκριμένων ωρών και ορίων περίπατοι τιμωρούνται με πρόστιμο από την αστυνομία). Το να κατακτήσει αυτή η έφεση ακαδημαϊκό στάτους δείχνει, συνεπώς, μάλλον εύλογο. Από τα μέσα του 1950, άλλωστε, ο Γκυ Ντεμπόρ είχε εισηγηθεί τον όρο «Ψυχογεωγραφία»[3], ως μελέτη «των ειδικών επιπτώσεων που το γεωγραφικό περιβάλλον, επί τούτου οργανωμένο ή όχι, ασκεί στα συναισθήματα και στη συμπεριφορά των ανθρώπων». Ο Ντεμπόρ μιλούσε επίσης για «ψυχογεωγραφικές εξερευνήσεις», συνδυάζοντάς τες με τη δράση των οπαδών του Σιτουασιονισμού[4]. Κατ’ ουσίαν, επανενεργοποιούσε την έννοια της flânerie – όρου που «περιφερόταν» στη γαλλική γλώσσα από τον 17ο αιώνα, σημαίνοντας την άσκοπη περιπλάνηση. Από τα μέσα του 19ου όμως, χάρη στον Μπαλζάκ, τον Μπωντλαίρ και άλλους λόγιους του Παρισιού, ο όρος πήρε να σημαίνει ένα είδος «γαστρονομίας των ματιών» και ο flâneur θεωρήθηκε «το ακριβώς αντίθετο του αργόσχολου» – ένας καλλιτέχνης-παρατηρητής της μοντέρνας μητρόπολης. Έγινε, δηλαδή, εκείνο το άτομο που αφήνει τους στοχασμούς του να περιπλανώνται και να ωριμάζουν στο κεφάλι του, με μια βαθιά ενσυναίσθηση κρυμμένη πίσω από μια μάσκα συγκατάβασης, όπως ο ίδιος περιπλανάται στα στενά της πόλης ή στις λεωφόρους της. (Εξ ου και δόθηκε στον flâneur το υποτιμητικό συνώνυμο: boulevardier.) Θέλω να πω πως οι Walking Studies έχουν ήδη ένα παρελθόν, από το οποίο μπορούν να αντλήσουν, καθώς και μια δυναμική πυροδότηση το έτος 2000, με το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο της Ρεμπέκα Σόλνιτ Wanderlust[5] («περιπλανησιολαγνεία», αν κυριολεκτήσουμε). Βιβλίο που έκανε μεγάλη εμπορική επιτυχία, ξαναφέρνοντας στην επιφάνεια τον Γκυ Ντεμπόρ χωρίς τις αναρχικές τάσεις του, κι επίσης ικανό να αποτελέσει θεμελιώδες «σύγγραμμα» των Περιπατητικών Σπουδών. Μολονότι η συγγραφέας του είναι γνωστή ακτιβίστρια υπέρ των δικαιωμάτων του ανθρώπου, με σπουδές στη δημοσιογραφία και χωρίς άλλα πανεπιστημιακά πτυχία, έχει αποδειχθεί εξαιρετικά παραγωγική σε κάθε λογής κείμενα, με το Wanderlust να παραμένει από τα επιτυχέστερα έργα της. Καλύπτει με πληρότητα όλες τις πλευρές του θέματος: από τη σωματική ανατομία, που ευνοεί το βάδισμα, μέχρι τα φυσικά ή αστικά τοπία που προσφέρονται στην άσκησή του, τους φιλοσόφους ή τους λογοτέχνες που το ύμνησαν, το έντυσαν με συμβολικές αξίες ή απλώς το σχολίασαν, μα και τους πολεοδόμους που φρόντισαν τις κατανομές του σε πρωινές εργασιακές μεταβάσεις, μεσημβρινές μαζικές διαδηλώσεις, όσο και σε νυχτερινές μοναχικές αναζητήσεις ερωτικής συντροφιάς. Το βιβλίο της Σόλνιτ κλείνει με μια ποιητική έξαρση, δηλώνοντας ότι: «Το βάδισμα υπήρξε ένας από τους αστερισμούς στον έναστρο ουρανό της ανθρώπινης κουλτούρας, ένας αστερισμός αποτελούμενος από τρία άστρα: το κορμί, τη φαντασία και την απεραντοσύνη του χώρου. Μολονότι το καθένα τους υφίσταται αυτόνομα, οι γραμμές που τα συνδέουν –χαραγμένες από την πράξη του βαδίζειν για πολιτισμικό σκοπό– τα καθιστά αστερισμό» (σσ. 290-291). Μα και το κλείσιμο του βιβλίου του Ροζέ-Πολ Ντρουά, μολονότι εστιασμένο στις σχέσεις βαδίσματος και φιλοσόφων, δεν μένει λιγότερο λυρικό. Όπως σημειώνει ο συγγραφέας λίγο πριν από το τέλος: «Το περπάτημα είναι σημαντικό γιατί, μέσω αυτού, η κίνηση σμίγει με το εκάστοτε τοπίο, γιατί αποτελεί το ίδιο το μέτρο της ύπαρξής μας. (…) Η αντοχή των δίποδων είναι το μέτρο της ικανότητάς τους για σκέψη και για πρόοδο» (σ. 228). Λαμβάνοντας υπ’ όψιν πόσο πολλά σχετικά βιβλία έχουν κυκλοφορήσει από το 2000 (της Σόλνιτ) μέχρι το 2016 (του Ντρουά), όσο κι εκείνα που κυκλοφόρησαν ενδιαμέσως ή ετοιμάζονται να εμφανιστούν προσεχώς, η βιβλιογραφία ήδη υπάρχει. Μένει να ιδρυθούν τα σχετικά πανεπιστημιακά τμήματα. Ελπίζω, όταν γίνουν, να μην «στεγνώσουν» στην αυστηρή επιστήμη ούτε να επικεντρωθούν σ’ έναν «κινηματικό» χαρακτήρα, σαν τις Gender Studies, μα να διατηρήσουν τον λυρισμό που τροφοδοτεί η σύνδεση εκλεπτυσμένων στοχασμών και στοιχειώδους σωματικής κίνησης. Μια υπέροχη παραίνεση του Ζεν, την οποία παραθέτει ο Ντρουά (σ. 109), λέει άλλωστε: «Όταν φτάσεις στην κορυφή του βουνού, συνέχισε να ανεβαίνεις». [1] Όπως, μεταξύ όσων μεταφράστηκαν στα ελληνικά τις δυο τελευταίες δεκαετίες: Jean-Michel Besnier, Ιστορία της νεωτερικής και σύγχρονης φιλοσοφίας, μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, Καστανιώτη, Αθήνα 1999· Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, επιμέλεια Anthony Kenny, Ιστορία της Δυτικής φιλοσοφίας, μτφρ. Δέσποινα Ρισσάκη, Νεφέλη, Αθήνα 2005· Alain Renaut, Η φιλοσοφία, μτφρ. Τάσος Μπέτζελος, επιμ. Άρης Στυλιανού, Πόλις, Αθήνα 2009· ή την οκτάτομη Ιστορία της φιλοσοφίας, σε επιστημονική επιμέλεια Umberto Eco και Riccardo Fedriga, Ελληνικά Γράμματα, 2015. [2] Διότι η παράλληλη ωρίμανση παρεγκεφαλίδας και εγκεφαλικού φλοιού, η οποία επιτρέπει στα μωρά μεταξύ 11ου και 15ου μήνα να αρχίσουν να βαδίζουν και να προφέρουν ευκρινώς κάποιες λέξεις, δεν συνιστά νευρολογικό τεκμήριο συνάρτησης των δύο δραστηριοτήτων. Η φλοιική νευρωνική αρχιτεκτονική που επιτρέπει στον βρεφικό εγκέφαλο ν’ αρχίσει να χειρίζεται συστήματα συμβολικής έκφρασης και επικοινωνίας δεν συμπίπτει μ’ εκείνη που επιτρέπει τις εναλλαγές στήριξης αιώρησης κατά τη βάδιση. [3] Βλ. Anselm Jappe, Guy Debord, PM Press 2018. [4] Οπαδών, δηλαδή, της «Καταστασιακής Διεθνούς», κινήματος που εμφανίστηκε στις αρχές του 1950 και, μεταξύ μαρξισμού, αναρχίας και σουρεαλισμού, διεκδικούσε να καταστήσει τη ζωή καλλιτέχνημα. Επηρέασε έντονα με τα συνθήματά του τους εξεγερμένους του Μάη του 1968 στο Παρίσι. Οι ιδέες του επιβίωσαν στους κόλπους της άκρας Αριστεράς, αλλά η ίδια η ομάδα των Σιτουασιονιστών διαλύθηκε το 1972. [5] Rebecca Solnit, Wanderlust. A History of Walking, Penguin Books 2000.

Φιλοσοφώντας με διασκελισμούς

Σύνδεση