Έντμουντ Χούσερλ, ο αιώνιος αρχάριος της Φαινομενολογίας

Από τους ΠΑΝΟ ΘΕΟΔΩΡΟΥ, ΠΑΥΛΟ ΚΟΝΤΟ και ΝΙΚΟ ΣΟΥΕΛΤΖΗ 1. Βιογραφικά στοιχεία Ο Έντμουντ Γκούσταβ Άλμπρεχτ Χούσερλ (Edmund Gustav Albrecht Husserl) γεννήθηκε στις 8 Απριλίου 1859 στο Prossnitz της Μοραβίας (το σημερινό Prostějov της Τσεχίας) και ήταν το δεύτερο από τα τέσσερα παιδιά του Άντολφ Άμπραχαμ Χούσερλ και της Γιούλι Ζέλινγκερ. Σπούδασε αστρονομία (Λειψία) και μαθηματικά (Βερολίνο, Βιέννη), λαμβάνοντας το διδακτορικό του το 1883. Το 1884 παρακολούθησε τα μαθήματα του Φραντς Μπρεντάνο στη Βιέννη και εντυπωσιάστηκε σε τέτοιο βαθμό που αποφάσισε να αφιερωθεί στη φιλοσοφία. Όντας γόνος εβραϊκής οικογένειας, το 1886 ασπάζεται τον Προτεσταντισμό και το 1887 παντρεύεται την Μαλβίνε Στάινσνάϊντερ, με την οποία θα αποκτήσουν τρία παιδιά. (Αργότερα, με το ξέσπασμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, οι δύο γιοί του θα κληθούν να πολεμήσουν στο μέτωπο, όπου ο μικρότερος θα χάσει τη ζωή του σε ηλικία 20 ετών). Την ίδια χρονιά ολοκληρώνει τη διατριβή του επί υφηγεσία Περί της έννοιας του αριθμού και ξεκινά να διδάσκει ως υφηγητής στο πανεπιστήμιο της Χάλης. Το 1891 δημοσιεύει το πρώτο έργο του με τίτλο Φιλοσοφία της Αριθμητικής και, αργότερα, το σημαντικό έργο Λογικές Έρευνες (σε δύο μέρη: 1900, 1901), το ιδρυτικό βιβλίο του φιλοσοφικού ρεύματος της φαινομενολογίας.[1] Το 1901 αναλαμβάνει θέση μη τακτικού καθηγητή στο Γκαίτινγκεν και το 1906 προάγεται στη θέση του τακτικού καθηγητή, όπου θα παραμείνει μέχρι το 1915. Στο διάστημα αυτό θα έρθει σε επαφή με σημαντικούς σύγχρονους φιλοσόφους, όπως ο Ντιλτάυ, ο Ρίκερτ, ο Νάτορπ και ο Γιάσπερς. Αποκτά έναν στενό κύκλο φοιτητών και αφοσιωμένων μελετητών του έργου του, ορισμένοι από τους οποίους θα αναδειχθούν αργότερα σε σπουδαίες μορφές της φαινομενολογίας, όπως ο Άντολφ Ράιναχ, ο Ρόμαν Ίνγκάρντεν και η Έντιτ Στάιν. Το 1912 ιδρύει την Jahrbuch für Philosophie und phänomenologische Forschung (Επετηρίδα για τη Φιλοσοφία και τη Φαινομενολογική Έρευνα), στην οποία θα δημοσιευτούν κάποια από τα σημαντικότερα κείμενα φαινομενολογίας, συμπεριλαμβανομένου του περίφημου έργου του Μάρτιν Χάιντεγκερ Είναι και Χρόνος (1927). Το 1913 δημοσιεύει στον πρώτο τόμο της επετηρίδας το πρώτο μέρος του δεύτερου σημαντικού φαινομενολογικού έργου του με τον τίτλο: Ιδέες για μια καθαρή φαινομενολογία και μια φαινομενολογική φιλοσοφία. Το 1916 ο Χούσερλ δέχεται την πρόσκληση να αναλάβει την έδρα φιλοσοφίας στο Φράιμπουργκ, στο οποίο θα παραμείνει μέχρι το τέλος της ζωής του. Εκεί θα εργαστούν ως βοηθοί του η Έντιτ Στάιν (1916-1918), ο Άρνολντ Μέτσγκερ (1920-1924), ο Λούντβιχ Λάντγκρέμπε (1923-1930) και ο Όϋγκεν Φινκ (1928-1938). Τον Ιούνιο του 1923 απορρίπτει την πρόταση να αναλάβει μια έδρα φιλοσοφίας στο Βερολίνο, εξασφαλίζοντας, εν τω μεταξύ, πόρους για την ερευνητική δραστηριότητά του και τη συνεχή οικονομική υποστήριξη για έναν βοηθό. Συνταξιοδοτείται στις 31 Μαρτίου 1928 παραδίδοντας την έδρα του στον Χάιντεγκερ. Στο διάστημα που ακολουθεί, ο Χούσερλ δημοσιεύει δύο ακόμα έργα του, τις Διαλέξεις για τη Φαινομενολογία της Συνείδησης του Εσωτερικού Χρόνου (1928, με μια επιφανειακή επιμέλεια του Χάιντεγκερ) και την Τυπική και Υπερβατολογική Λογική (1929). Δίνει τις περίφημες Διαλέξεις του Παρισιού (23 και 25 Φεβρουαρίου 1929), οι οποίες θα αποτελέσουν τη βάση για το βιβλίο του Καρτεσιανοί Στοχασμοί (στα γαλλικά, 1931), και συνεργάζεται στενά με τον Φινκ για μια σειρά ερευνητικών έργων. Με την άνοδο του ναζισμού, η ακαδημαϊκή και προσωπική ζωή του Χούσερλ κλονίζονται. Αποβάλλεται προσωρινά από το πανεπιστήμιο του Φράιμπουργκ. Και είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε με σιγουριά ότι η στάση του Χάιντεγκερ αυτή την περίοδο απέναντι στον δάσκαλό του ήταν μια οδυνηρά δυσάρεστη έκπληξη. Ο Χούσερλ αποκαθίσταται ξανά στις 28 Απριλίου 1933. Λίγους μήνες αργότερα, παραιτείται από τη Γερμανική Ακαδημία και απορρίπτει την πρόταση να αναλάβει μια θέση στο πανεπιστήμιο της νότιας Καλιφόρνιας, αφού δεν προβλεπόταν ως όρος η μετακίνηση του βοηθού του Φινκ. Με αφορμή μια πρόσκληση που έλαβε τον Μάρτιο του 1935 από τον Πολιτιστικό Σύλλογο της Βιέννης, ο Χούσερλ καταπιάνεται με το ζήτημα της κρίσης της ευρωπαϊκής ανθρωπότητας, δίνοντας μια σειρά διαλέξεων (7-10 Μαΐου στη Βιέννη, 12-15 Νοεμβρίου στην Πράγα), από τις οποίες προέκυψε το τελευταίο μεγάλο έργο του Η κρίση των Ευρωπαϊκών Επιστημών και η Υπερβατολογική Φαινομενολογία (1936). Τον Αύγουστο του 1937, ύστερα από μια πτώση, ο Χούσερλ θα αρρωστήσει βαριά από πλευρίτιδα, από την οποία δεν θα αναρρώσει ποτέ πλήρως. Άφησε την τελευταία του πνοή στις 27 Απριλίου 1938. 2. Η φιλοσοφία του Χούσερλ (1) Μαθηματικά, Λογική, Γνωσιοθεωρία Είδαμε ότι ο Χούσερλ στράφηκε στη φιλοσοφία ύστερα από τη γνωριμία του με τον Μπρεντάνο. Δεν θα πρέπει όμως να εκλάβουμε αυτή τη στροφή ως οριστική ρήξη με το μαθηματικό παρελθόν του. Τόσο οι θεματικές που τον απασχόλησαν όσο και το τι κατανοούσε ως αποστολή της φιλοσοφίας έχουν τις ρίζες τους στο πεδίο έρευνας με το οποίο ήταν ήδη εξοικειωμένος. Η φαινομενολογία ως φιλοσοφία που επιδεικνύει επιστημονική αυστηρότητα θα αναπτυχθεί αρχικά ως μια θεωρία της γνώσης και θα έχει ως σκοπό να εξετάσει τα θεμέλια της επιστήμης. Παρ’ όλο που η φιλοσοφική σκόπευση του Χούσερλ θα διευρυνθεί σημαντικά, το γνωσιολογικό του ενδιαφέρον δεν θα ατονήσει ποτέ. Ο Χούσερλ θα παρουσιάσει τους καρπούς των σχετικών ερευνών του στο περίφημο έργο του Λογικές Έρευνες (1900-1901), το οποίο αναγνωρίζεται επίσημα ως το πρώτο έργο της φαινομενολογίας.[2] Στο βιβλίο αυτό θα αναμετρηθεί κριτικά με τις διαδεδομένες θεωρίες σχετικά με τη διερεύνηση και θεμελίωση της Λογικής και θα προβεί σε μια σειρά από πρωτότυπες αναλύσεις εγκαινιάζοντας μια φαινομενολογική γνωσιοθεωρία. Εδώ, στην Έκτη Λογική Έρευνα, θα παρουσιάσει την περίφημη έννοια της «κατηγοριακής εποπτείας». Μέχρι το τέλος της ζωής του θα επιστρέφει σε ζητήματα που πραγματεύτηκε στο συγκεκριμένο βιβλίο, εκλεπτύνοντας συνεχώς τις αναλύσεις του.[3] Παρά τις σημαντικές διαφοροποιήσεις ανάμεσα στο πρώιμο και στο ύστερο έργο του, ο Χούσερλ θα εστιάζει πάντα στο υποκείμενο ως πηγή νομιμοποίησης κάθε γνώσης, αναζητώντας τρόπους προσέγγισής του που δεν θα επιβαρύνονται από μεταφυσικές προκαταλήψεις. Στο πλαίσιο αυτό, θα αντιταχθεί επίμονα στην κοινή τάση να εφαρμόζονται οι μέθοδοι των φυσικών επιστημών αδιακρίτως σε όλα τα γνωστικά πεδία. Η τάση αυτή έχει μείνει γνωστή στην ιστορία της φιλοσοφίας ως νατουραλισμός. Θα διατυπώσει την κριτική του στο μακροσκελές άρθρο του «Η φιλοσοφία ως αυστηρή επιστήμη» (1911) (Hua XXV, 3-62) λαμβάνοντας παράλληλα αποστάσεις από ιστορικιστικές προσεγγίσεις. Οι ενστάσεις του απέναντι στις θέσεις του νατουραλισμού ήταν καίριας σημασίας για την ανάπτυξη της φαινομενολογίας, κάτι που είναι ιδιαίτερα εμφανές στα μεγάλα έργα που δημοσίευσε με σκοπό να παρουσιάσει τη σκέψη του. (2) Αποβλεπτικότητα (Intentionalität)[4] Τι ήταν όμως αυτό που έφερε στο προσκήνιο η φαινομενολογία του Χούσερλ; Καθώς εξετάζουμε τη γνωστική σχέση μας με το εκάστοτε αντικείμενο σκοντάφτουμε πάνω σε μια τετριμμένη διαπίστωση, η οποία παρ’ όλα αυτά δεν είχε λάβει μέχρι τότε τη δέουσα προσοχή. Παρατηρούμε ότι η συνείδησή μας είναι ουσιωδώς αποβλεπτική. Με τον όρο αυτό θέλουμε απλά να δηλώσουμε ότι η συνείδησή μας είναι πάντοτε συνείδηση τινός, κατευθύνεται πάντα προς το αντικείμενό της. Με άλλα λόγια, καθώς την εξετάζουμε, η συνείδηση εμφανίζεται πάντοτε μαζί με το αντικείμενο το οποίο σκοπεύει. Δεν πρέπει λοιπόν να τη συλλάβουμε σαν ένα κενό δοχείο μέσα στο οποίο προϋπάρχουν ή έρχονται στη συνέχεια να στοιβαχτούν έννοιες και αναπαραστάσεις. Η εμπειρία μας δεν είναι εγκλωβισμένη σε μια υποκειμενική-συνειδησιακή σφαίρα ριζικά αποκομμένη από τον κόσμο. Από την άλλη πλευρά, το ίδιο το αντικείμενο γίνεται κατανοητό ως τέτοιο μόνο εάν λάβουμε υπόψη τον τρόπο με τον οποίο δίνεται στη συνείδηση. Εστιάζουμε, λοιπόν, στη σχέση ανάμεσα στο εκάστοτε ενέργημα της συνείδησης και στο αντικείμενό του, δίχως να ανάγουμε το ένα στο άλλο. Όταν αντιλαμβάνομαι, φοβάμαι, θυμάμαι ή σκέφτομαι, πάντα αντιλαμβάνομαι κάτι, φοβάμαι κάτι, θυμάμαι κάτι ή σκέφτομαι κάτι και αυτό το κάτι υπερβαίνει την εμπειρία στην οποία δίνεται. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι η αποβλεπτική σχέση δεν αποτελεί προνόμιο μιας συγκεκριμένης εμπειρίας. Η κάθε εμπειρία έχει τον δικό της τρόπο να κατευθύνεται στο αντικείμενό της και, σύστοιχα, το αντικείμενο δίνεται σε αυτή με έναν ορισμένο τρόπο. Η συνείδηση διαθέτει διαφορετικές αποβλεπτικές δομές, οι οποίες συμπλέκονται μεταξύ τους ανάλογα με το εκάστοτε είδος εμπειρίας. Για παράδειγμα, η απλή αντιληπτική εμπειρία ενός αντικείμενου (του ποτηριού που βλέπω τώρα μπροστά μου) έχει διαφορετική αποβλεπτική δομή από την εμπειρία μέσω της οποίας συλλαμβάνω το αντικείμενο αυτό σε μια εικόνα (τη φωτογραφία αυτού του ποτηριού) ή όταν, λίγο αργότερα, θυμάμαι αυτό το αντικείμενο (το ποτήρι που είδα λίγο πριν αλλά δεν είναι τώρα μπροστά μου). Το χαρακτηριστικό γνώρισμα της αντιληπτικής εμπειρίας είναι ότι το αντικείμενό της δίνεται με πρωταρχικό τρόπο, δηλαδή δίνεται αυτό το ίδιο ως πραγματικό και όχι μέσω κάποιας αναπαράστασης. Στη γενική περίπτωση που όντως συμβαίνει αυτό, στη φαινομενολογική γλώσσα λέμε ότι το αποβλεπτικό μου ενέργημα «πληρώνεται». Αυτό που προηγουμένως σκόπευε η συνείδηση με κενό τρόπο (όπως όταν απλά σκέφτομαι το ποτήρι δίχως να το βλέπω ή όπως όταν αναμένω να το δω), μετά μπορεί να της παρέχεται με πληρότητα. (3) Φυσική στάση - Φαινομενολογική στάση: Η φαινομενολογική αναγωγή[5] Μπορεί να έχουμε οριοθετήσει την αποβλεπτική σχέση, όμως αυτό δεν αρκεί για να εξασφαλίσουμε τη μεταφυσική απροκαταληψία που χρειαζόμαστε για να τη διερευνήσουμε. Ενδέχεται να είμαστε ακόμα παγιδευμένοι σε ένα μεταφυσικό πλαίσιο, το οποίο καθορίζει τις αναλύσεις μας δίχως να το συνειδητοποιούμε. Ο Χούσερλ θα επιστρατεύσει τη «φαινομενολογική αναγωγή» (phänomenologische Reduktion) με σκοπό να κάνει το επιπλέον βήμα που χρειάζεται για να αποκαθάρει το πεδίο έρευνάς του από οποιαδήποτε μεταφυσική προϋπόθεση. Τι είναι όμως η «φαινομενολογική αναγωγή» και ποιος ο ρόλος της; Θα το κατανοήσουμε ευκολότερα εάν ξεκινήσουμε από το πεδίο όπου κατεξοχήν εντοπίζονται οι μεταφυσικές προκαταλήψεις από τις οποίες αυτή καλείται να μας απαλλάξει. Μέσα στην καθημερινότητά μας αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο και τους εαυτούς μας με έναν συγκεκριμένο τρόπο. Θέτουμε σκοπούς και προσπαθούμε να τους πετύχουμε δίχως να ασχολούμαστε με το τι είναι ο κόσμος ή ο εαυτός μας. Ζούμε μέσα σε αυτό που ο Χούσερλ ονομάζει «φυσική στάση». Εντός της έχουμε τη δυνατότητα να υιοθετούμε διαφορετικές επιμέρους οπτικές γωνίες, αναλαμβάνοντας διαφορετικούς ρόλους. Η αποβλεπτική σχέση μας με τον κόσμο είναι επενδυμένη με αυτή τη φυσικότητα. Μπορώ να ασκώ το επάγγελμά μου, όπως μπορώ επίσης να είμαι φίλος ή να επιδίδομαι ελεύθερα σε μια ευχάριστη δραστηριότητα. Η ευκολία (ή και δυσκολία) να υιοθετήσω την κάθε μία από τις οπτικές γωνίες εξασφαλίζεται μέσα από τη συνοχή της φυσικής στάσης. Περνώντας από τη μία στην άλλη, ο κόσμος μου δεν διαλύεται για να ανασυντεθεί, παρ’ όλο που αλλάζει αποχρώσεις, αλλά εκλαμβάνεται ως σταθερά και ανεξάρτητα προϋπάρχων. Η φυσική στάση είναι όμως συμπαγής και δεν προσφέρει η ίδια τα μέσα για τη ριζική εξέτασή της. Δεν μπορούμε να διακρίνουμε τις βεβαιότητες τις οποίες προϋποθέτει. Η φιλοσοφική πρόθεση του Χούσερλ είναι να υιοθετήσει μια οπτική ανεπηρέαστη από τις προκαταλήψεις της φυσικής στάσης, οπτική μέσα από την οποία θα μπορεί να μελετήσει τις δομές και τους μηχανισμούς που διαμορφώνουν τη φυσική στάση. Για να γίνει όμως αυτό δεν αρκεί απλά να αρνηθούμε ή να αμφισβητήσουμε τις προκαταλήψεις αυτές. Είναι απαραίτητο ένα λεπτό μεθοδολογικό βήμα, το οποίο θα μας βοηθήσει να εξουδετερώσουμε την ισχύ της φυσικής στάσης στο σύνολό της, δίχως όμως να την απορρίψουμε. Το βήμα αυτό ονομάζεται «εποχή» και σηματοδοτεί το σταδιακό πέρασμα στη φαινομενολογική στάση. Αυτό που κάνουμε είναι να «θέσουμε εντός παρενθέσεων» τον κόσμο και τα αντικείμενά του δίχως να τα μεταβάλλουμε. Η συνείδησή μας συνεχίζει να είναι στραμμένη προς εκείνα· όμως πλέον δεν επιτελούμε τα ενεργήματά της με τον ίδιο τρόπο. Η φυσική “προκατάληψή” μας ότι ο κόσμος υφίσταται πραγματικά και η ίδια η πραγματικότητά του μπορούν πλέον να τεθούν ενώπιόν μου ως ζητήματα προς εξέταση. Με λίγα λόγια, μέσω της εποχής δεν απορρίπτω την πραγματικότητα, αλλά αλλάζω τη στάση μου απέναντί της. Μπορώ πλέον να περιγράφω το πώς μου δίνεται ο κόσμος και τα αντικείμενά του, δίχως να χρησιμοποιώ την ύπαρξη του κόσμου ως προκείμενη για τις αναλύσεις μου. Η εποχή ανοίγει τον δρόμο για να μπορέσει η φαινομενολογική αναγωγή να θεματοποιήσει με καθαρότητα την αποβλεπτική συστοιχία ανάμεσα στη συνείδηση και τον κόσμο. Αναγόμαστε, έτσι, στο πεδίο της καθαρής συνείδησης, όπου τα βιώματά μας δεν εμφανίζονται ως ψυχικά ή φυσικά συμβάντα μέσα στον κόσμο. Εκτίθενται μπροστά μας ως το πεδίο μέσα στο οποίο εκτυλίσσεται η εμφάνιση του κόσμου και είμαστε πλέον σε θέση να διακρίνουμε σε τι συνίσταται η πραγματικότητά του. Μπορούμε πλέον να δούμε ότι η αποβλεπτική σχέση δεν αποτελεί μια «πραγματική» ή «εμπειρική» σχέση ανάμεσα στη συνείδηση και τον κόσμο, αλλά μια λειτουργική συγκροτησιακή σχέση που αναδεικνύει τόσο τη συνείδηση ως αποβλεπτική όσο και την πραγματικότητα ως κάτι που εμφανίζεται. (4) Κατ’ αίσθηση αντίληψη, ορίζοντας, σώμα[6] Έχουμε επιτελέσει τη φαινομενολογική αναγωγή και έχουμε μπροστά μας τις ουσιώδεις αποβλεπτικές σχέσεις μέσα από τις οποίες συγκροτείται ο κόσμος όπως τον γνωρίζουμε στη φυσική στάση. Η εμπειρία εκείνη μέσω της οποίας σχετίζομαι με τον κόσμο με τον πιο πρωταρχικό τρόπο, σύμφωνα με τον Χούσερλ, είναι η εμπειρία της κατ’ αίσθηση αντίληψης. Οι βεβαιότητες της φυσικής στάσης θεμελιώνονται πάνω στις αντιληπτικές μου βεβαιότητες. Είναι η αντίληψη αυτή που συγκροτεί το νόημα ενός αντικειμένου ως πραγματικού. Ποια είναι όμως η αποβλεπτική δομή της κατ’ αίσθηση αντίληψης; Όταν βλέπω ένα αντικείμενο μέσα στον χώρο, πάντα το κοιτάζω από μια ορισμένη οπτική γωνία και από μία απόσταση και πάντα μου παρουσιάζεται άμεσα μόνο μία από τις πλευρές του, ενώ οι υπόλοιπες δεν μου δίδονται αισθητηριακά τώρα, είναι μόνο εν δυνάμει ορατές. Παρ’ όλα αυτά, εκείνο που αντιλαμβάνομαι, αυτό του οποίου την αντιληπτική συνείδηση έχω, είναι το πραγματικό αντικείμενο στην ολότητά του, όχι μια από τις όψεις ή ένα αποκομμένο τμήμα του μετέωρο μέσα στον χώρο. Αυτό σημαίνει ότι το αντιληπτικό αντικείμενο έχει έναν προοπτικό τρόπο να δίνεται στη συνείδησή μου σε σχέση προς ένα κεντρικό σημείο, το οποίο συμπίπτει με το σώμα μου. Το ότι το αντικείμενο δεν εμφανίζεται από όλες τις πλευρές του σημαίνει πως κάτι διαφεύγει συνεχώς: η πλευρά που βλέπω τώρα κρύβει την πίσω πλευρά του. Ωστόσο, η αυθεντικά δοσμένη πλευρά του αντικειμένου παραπέμπει στην κρυμμένη. Σύστοιχα, η συνείδηση που σκοπεύει το αντικείμενο, πληρώνεται εν μέρει ως προς την απόβλεψη που σκοπεύει την αυθεντικά εμφανιζόμενη πλευρά, αλλά συνοδεύεται από ένα απροσδιόριστο πλήθος κενών αποβλέψεων, οι οποίες κατευθύνονται προς τις πλευρές που δεν δίνονται τώρα αυθεντικά. Η αντίληψη είναι μια ζωντανή συναναστροφή με το αντικείμενο. Το βλέμμα μου ζητά να αγκαλιάσει το αντικείμενο και οι κενές αποβλέψεις που ψηλαφίζουν λιγότερο ή περισσότερο αφηρημένα τις απούσες πλευρές του τις δίνουν στη συνείδησή μου ακριβώς ως απούσες. Το ίδιο το αντικείμενο μας καλεί να βυθιστούμε σε αυτό που ονομάζουμε «εσωτερικό» ορίζοντά του, δηλαδή σε αυτό που ανήκει στο αντικείμενο, αλλά δεν έχει δοθεί ακόμα με αυθεντικό τρόπο. Μπορώ να κινηθώ γύρω του και να μετατρέψω σε αυθεντική εμφάνιση αυτό που βρίσκεται ενδιάθετα αλλά δυνάμει σε αυτόν τον ορίζοντα. Ο κόσμος μου όμως δεν εξαντλείται στην κορυφογραμμή των λεπτομερειών του αντικειμένου αλλά απλώνεται και προς τις παρυφές του, εκεί όπου παραμένει ασαφές κατά πόσο μπορεί ακόμα να διατηρήσει την κηδεμονία του καλέσματος. Πλέον αυτά που αποζητούν την προσοχή μου δεν ανήκουν στον εσωτερικό ορίζοντα του αντικειμένου αλλά στον εξωτερικό ορίζοντά του, εκεί όπου προδιαγράφονται οι σχέσεις του με άλλα αντικείμενα. Μέσα στον κόσμο που αντιλαμβάνομαι ενίοτε συναντώ ένα αντικείμενο ριζικά διαφορετικό από τα υπόλοιπα. Το αντικείμενο αυτό είναι το σώμα μου και είναι πάντα παρόν μέσα στο αντιληπτικό βίωμα με έναν ιδιαίτερο και μη θεματοποιημένο τρόπο. Έχω συνείδηση ότι πριν ακόμα το συναντήσω ως αντικείμενο αποτελεί τον φορέα των αισθήσεών μου και είναι εκείνο χάρη στο οποίο μπορώ να ανταποκρίνομαι στο κάλεσμα ενός οποιουδήποτε άλλου αντικειμένου μέσω της κίνησής μου. Όμως το ίδιο αυτό σώμα, μέσω του οποίου βιώνω τον κόσμο, βρίσκεται επίσης μέσα σε αυτόν ως ένα αντικείμενο ανάμεσα σε άλλα. Μπορώ να αγγίξω το αριστερό μου χέρι με το δεξί μου και να το συλλάβω με τον ίδιο τρόπο που συλλαμβάνω τα υπόλοιπα αντικείμενα. Ο Χούσερλ θα περιγράψει με εξαιρετική λεπτότητα αυτή την ιδιόμορφη συνθήκη του σώματός μου και οι σχετικές αναλύσεις του θα τύχουν εντυπωσιακού σχολιασμού από ένα πλήθος φαινομενολόγων, όπως ο Μερλώ-Ποντύ, ο Σαρτρ, ο Λεβινάς και ο Ντεριντά, αλλά και από θεωρητικούς στο πλαίσιο των πρόσφατων μετεξελίξεων της γνωσιακής επιστήμης. (5) Εμπειρικό και υπερβατολογικό εγώ Αν και η σωματικότητά μου είναι η διάσταση εκείνη της υποκειμενικότητάς μου που μαρτυρεί με μεγαλύτερη ευκολία αυτή την ιδιόμορφη κατάσταση, δεν είναι η μοναδική. Μέσα στην καθημερινότητά μας συμβαίνει συχνά να στρεφόμαστε ρητά στον εαυτό μας. Μπορεί κανείς να με ρωτήσει πώς νιώθω ή να χρειαστεί να αναλογιστώ τι κάνω λάθος σε μια πράξη ή ακόμα και να απορροφηθώ βίαια από ένα αίσθημα πόνου. Συνήθως όμως η προσοχή μου είναι στραμμένη στον κόσμο και τα αντικείμενά του, ενώ η δική μου παρουσία μέσα στη δική μου εμπειρία του κόσμου είναι ανεπαίσθητη. Είμαι παρών δίχως να στρέφομαι στον εαυτό μου. Παρ’ όλα αυτά, οι εξαιρετικές αυτές περιπτώσεις δεν αφήνουν περιθώριο αμφιβολίας: το εγώ μου αποτελεί μέρος του κόσμου και για αυτό μπορώ να στραφώ σε αυτό ανά πάσα στιγμή μέσα στην καθημερινότητά μου. Πώς συμβαίνει αυτό; Βρίσκομαι μέσα στον κόσμο ως ένα εμπειρικό υποκείμενο με ψυχικά και σωματικά γνωρίσματα. Εφόσον αυτό το εμπειρικό εγώ ανήκει στον κόσμο που συγκροτείται αποβλεπτικά, έχω τη δυνατότητα να στραφώ σε αυτό και, πραγματοποιώντας τη φαινομενολογική αναγωγή, να περιγράψω το πώς συγκροτείται. Θα πρέπει να αναζητήσω τις αντίστοιχες αποβλεπτικές δομές μέσα στο πεδίο στο οποίο με οδηγεί η φαινομενολογική αναγωγή. Όμως το πεδίο αυτό δεν είναι ένα πεδίο από το οποίο απουσιάζω. Αντιθέτως, είναι εδώ όπου αποκαλύπτονται οι συγκροτησιακές λειτουργίες της συνείδησής μου, τις οποίες δεν μπορώ να ανιχνεύσω μέσα στο ψυχικό εγώ μου όπως συναντάται μέσα στον κόσμο. Σε αντίθεση προς αυτό, το εγώ που βρίσκω μετά την επιτέλεση της αναγωγής είναι ένα «υπερβατολογικό» εγώ. Όχι, δεν πρόκειται για ένα δεύτερο εγώ, κάτι μεταφυσικό ή μια φιλοσοφική κατασκευή. Δηλώνει απλώς έναν τρόπο να εξετάζω το ένα και μοναδικό εγώ που είμαι. Καθώς ανάγομαι στη σφαίρα του υπερβατολογικού υποκειμένου, μπορώ να περιγράψω τις λειτουργίες μέσω των οποίων λαμβάνει σταδιακά τη δομή του ως συγκεκριμένο εγώ. Μπορούμε να τις διακρίνουμε σε τέσσερα επίπεδα. Το θεμελιώδες επίπεδο είναι εκείνο όπου το εγώ συγκροτείται μέσα στη συνειδησιακή ροή: μέσα στη ροή των βιωμάτων διατηρεί την ταυτότητά του ως αυτό που ζει μέσα σε αυτά με έναν πρωταρχικό τρόπο, δηλαδή, ως αναντικατάστατο. Σε ένα δεύτερο επίπεδο, το εγώ αποτελεί τον πόλο όλων των βιωμάτων. Είναι αυτό που επιτελεί τα ενεργήματα και σχετίζεται με τα εκάστοτε αντικείμενά τους είτε ενεργητικά είτε παθητικά. Σε ένα τρίτο επίπεδο, το εγώ αρχίζει να λαμβάνει συγκεκριμένη μορφή με το να διαμορφώνεται μέσα από τα βιώματά του: τα ενεργήματα που επιτελώ ενεργητικά προσδιορίζουν τις έξεις μου. Μια αντίληψη που είχα δεν παρέρχεται απλά αλλά παραμένω πεπεισμένος για την αλήθειά της, παρ’ όλο που δεν συνεχίζω να ζω μέσα στο συγκεκριμένο αντιληπτικό ενέργημα. Μόνο τώρα μπορούμε να μεταβούμε σε ένα τέταρτο επίπεδο, όπου μπορούμε να εστιάσουμε στο πλήρως συγκεκριμένο εγώ-μονάδα, το οποίο περιλαμβάνει ολόκληρη την πραγματική και δυνάμει συγκροτησιακή ζωή του υποκειμένου στη σχέση του με τον περιβάλλοντα κόσμο. (6) Η συνείδηση του χρόνου[7] Όπως φάνηκε από την αναφορά μας στο θεμελιώδες επίπεδο συγκρότησης του εγώ, η ριζική ανάλυση της συνειδησιακής ζωής φέρει τον Χούσερλ αντιμέτωπο με το θεμελιώδες ζήτημα της συνείδησης του χρόνου. Δεν θα μπορούσε να γίνει αλλιώς: η σταθερότητα και η μεταβολή των αντιληπτικών αντικειμένων καθώς περιφέρομαι γύρω τους, η συνείδηση της κίνησής τους όπως και του σώματός μου, η διαδοχή των βιωμάτων μου όπως και η συνείδηση αυτής της διαδοχής, όλα μαρτυρούν την καθολική λειτουργία μιας πρωταρχικής συνείδησης του χρόνου. Αυτή τη συνείδηση του χρόνου αναλαμβάνει ο Χούσερλ να διαφωτίσει μέσω φαινομενολογικών αναλύσεων που αποτυπώνονται σε ένα πλήθος χειρόγραφων σελίδων. Ακολουθώντας τη γνώριμη μέθοδο της φαινομενολογικής αναγωγής, οριοθετεί το πεδίο έρευνάς του αφήνοντας έξω οποιαδήποτε προϊδέαση σχετικά με τη φύση του αντικειμενικού χρόνου. Αντίθετα, ενδιαφέρεται να ανιχνεύσει την ίδια την προέλευση του αντικειμενικού χρόνου. Για να δούμε το πώς ο χρόνος φθάνει στο σημείο να ισχύει ως αντικειμενικός πρέπει να εξετάσουμε τον τρόπο με τον οποίο τον βιώνουμε πριν ανατρέξουμε στους δείκτες του ρολογιού και στα ημερολόγια. Τι είναι όμως αυτό που παρατηρούμε όταν πραγματοποιούμε αυτή την ιδιότυπη μεθοδολογική εποχή; Διαπιστώνουμε ότι αντιλαμβανόμαστε βασικά χρονικά φαινόμενα, όπως είναι η διαδοχή, η ταυτοχρονία και η διάρκεια. Έχω τη δυνατότητα να αντιληφθώ αυτά τα χρονικά φαινόμενα διότι η συνείδησή μου δεν είναι εγκλωβισμένη σε ένα σημειακό παρόν. Η διαδοχή των παροντικών στιγμών είναι συνεχής και έχω ακατάπαυστα συνείδηση αυτής της συνέχειας. Αυτό συμβαίνει επειδή το παρόν της συνείδησης είναι ένα διεσταλμένο πεδίο παρουσίας, όπου το παρελθόν και το μέλλον δίνονται κατά κάποιον τρόπο μαζί με το παρόν. Ο Έντμουντ Χούσερλ, περ. το 1900. Πιο συγκεκριμένα, η συνείδησή μου βρίσκεται σε μια δυναμική σχέση με το παρελθόν και το παρόν μέσω των αντίστοιχων αποβλεπτικών δομών της. Χάρη στην «ανακράτηση» (Retention), η συνείδηση συγκρατεί αυτό που μόλις πέρασε, συγκροτώντας το προοδευτικά ως παρελθόν. Είναι η πρωταρχική παθητική κίνηση που μου προσφέρει μια αντίστοιχη τροποποιημένη εποπτική πρόσβαση σε αυτό το ίδιο το παρελθόν, μου επιτρέπει να έχω μια οιονεί άμεση εμπειρία του. Δεν συγκρατώ όμως άμεσα μόνο τις παρελθοντικές φάσεις του αντικειμένου αλλά και τις σύστοιχες παρελθοντικές φάσεις της συνείδησης στην οποία δόθηκε ως παροντικό. Χάρη σε αυτή τη λειτουργία η συνείδησή μου διατηρεί την ενότητά της μέσα στον χρόνο. Σε αντίθεση όμως με αυτή την παθητική σχέση μου με το παρελθόν, μπορώ πάντα να επανέλθω ενεργητικά σε ολοκληρωμένες και περασμένες πλέον φάσεις του και να το αναπαράγω μέσω της «επανενθύμησης». Όταν θυμάμαι μια σκηνή από ένα κινηματογραφικό έργο που είδα την προηγούμενη μέρα αναπαράγω κάτι που έχει ήδη μετατραπεί σε ολοκληρωμένο και περασμένο παρελθόν. Ανατρέχω πίσω στο τμήμα της συνείδησης, όπου το έργο εκτυλισσόταν μπροστά στα μάτια μου. Καθώς αναπαράγω τη σκηνή της ταινίας μέσω της επανενθύμησης, αναπαράγω και το αντιληπτικό βίωμα στο οποίο δινόταν. Τίποτα όμως δεν μετατρέπεται σε παρελθόν εάν πρώτα δεν έχει δοθεί ως παρόν, αυτό που ο Χούσερλ ονομάζει «πρωταρχική εντύπωση» (Urimpression) ή «πρωταρχική παρουσίαση» (Urpräsentation). Όμως η σχέση μου με τον χρόνο δεν εξαντλείται σε αυτές τις δύο αποβλεπτικές κινήσεις, την ανακράτηση και την πρωταρχική εντύπωση. Το ζωντανό παρόν μου είναι επίσης στραμμένο προς αυτό που έπεται μέσω μιας παθητικής αποβλεπτικής κίνησης της συνείδησης που ο Χούσερλ ονομάζει «προκράτηση» (Protention). Χάρη σε αυτή έχω άμεση οιονεί εποπτική σχέση με το άμεσο μέλλον. Αν και ο πιο πρωταρχικός, δεν είναι και ο μοναδικός τρόπος να σχετίζομαι με το μέλλον. Μπορώ να κατευθύνομαι σε αυτό και «αναμένοντάς» το, δηλαδή να τείνω στον βραχυπρόθεσμο και μακροπρόθεσμο μελλοντικό ορίζοντα που ανοίγεται μπροστά μου με ενεργητικό τρόπο. Η προκρατητική σχέση μου με το άμεσο μέλλον αναδεικνύει τη σημασία της αποβλεπτικής πλήρωσης στην οποία αναφερθήκαμε νωρίτερα. Η εκάστοτε «πρωταρχική εντύπωση» έρχεται να πληρώσει την προγενέστερη προκράτηση σε δύο επίπεδα. Αφενός, η συνείδηση προοικονομούσε τη μελλοντική συνέχεια του εαυτού της και τώρα την υποδέχεται δίχως να συναντά αντιστάσεις. Αφετέρου, ανέμενε κάτι προσδιορισμένο και αυτό δίνεται πλέον στο παρόν. Όμως υπάρχει πάντα το ενδεχόμενο αυτό που δίνεται να αποκλίνει από αυτό που ανέμενε. Στην περίπτωση αυτή, το συγκεκριμένο μέρος της προκράτησης «ανατρέπεται» και η συνείδηση προσπαθεί να αποκαταστήσει αυτό το πλήγμα με το να τροποποιεί αυτόματα τον ορίζοντά της ώστε να μην το υποστεί ξανά. Το μέλλον που διανοίγει την εκθέτει στην υλικότητα αυτού που έρχεται και έχει διαφορετικούς τρόπους να είναι παρούσα σε αυτή τη συνάντηση. Αυτό μας δίνει να καταλάβουμε ότι στο βαθύτερο στρώμα της η συνείδηση δεν αποτελεί μια μηχανική επιβεβαίωση και συγκράτηση των αναμονών της αλλά μια ζωή που εκτυλίσσεται μέσα από μια ποικιλία αποχρώσεων: η βεβαιότητα της εποπτείας συνυπάρχει με τον κίνδυνο της ανατροπής, όπως η συγκράτηση του τετελεσμένου προμηνύει παράλληλα την οριστική λήθη του. (7) Η διυποκειμενικότητα[8] Όσα έχουμε δει μέχρι στιγμής ενδεχομένως να εγείρουν ερωτήματα σχετικά με το αν υπάρχει χώρος για άλλα υποκείμενα μέσα στις φαινομενολογικές αναλύσεις του Χούσερλ. Η επικέντρωση στη δική μου συγκροτησιακή συνείδηση δεν μοιάζει να με εγκλωβίζει σε ένα πεδίο από το οποίο ο άλλος άνθρωπος είναι κατεξοχήν αποκλεισμένος; Ο Χούσερλ προσπάθησε να διασκεδάσει αυτές τις υποψίες στο πέμπτο μέρος του έργου του Καρτεσιανοί Στοχασμοί, όπου πραγματεύτηκε το ζήτημα της διυποκειμενικότητας (Intersubjektivität). Είναι γεγονός ότι οι θέσεις που παρουσίασε εκεί δέχθηκαν σφοδρή κριτική από φιλοσόφους εντός και εκτός της φαινομενολογικής παράδοσης. Θα είχαμε όμως λανθασμένη εικόνα για τη σκέψη του εάν μέναμε σε όσα έχει να πει για το θέμα της διυποκειμενικότητας στο δημοσιευμένο έργο του. Όπως και σε σχέση με άλλα ζητήματα, οι πολυσέλιδες αναλύσεις του που παρέμειναν αδημοσίευτες κατά τη διάρκεια της ζωής του μας προσφέρουν μια πολύ πιο ολοκληρωμένη και πολύπλευρη εικόνα. Ας δούμε πρώτα πώς αναλύει ο Χούσερλ την άμεση εμπειρία του άλλου εγώ, την εμπειρία την οποία ο ίδιος ονομάζει «ενσυναίσθηση» (Einfühlung). Ο άλλος δίνεται ρητά στην εμπειρία μου μέσω της σωματικής παρουσίας του. Πιο συγκεκριμένα, μέσα στον κόσμο εμφανίζεται σε μια απόσταση από μένα ένα αντικείμενο το οποίο παρουσιάζει ομοιότητες με το σώμα μου. Συλλαμβάνω άμεσα αυτές τις ομοιότητες καθώς εκλαμβάνω το δικό μου σώμα ως αντικείμενο μέσα στον κόσμο. Με βάση αυτές, έχω μια άμεση αν και ουσιωδώς περιορισμένη αντιληπτική σχέση με μια άλλη συνειδησιακή ζωή, φορέας της οποίας είναι αυτό το σώμα εκεί. Οι χειρονομίες του μοιάζουν με τις δικές μου και φαίνεται ότι εκφράζουν μια άλλη εσωτερικότητα που παραμένει κρυμμένη για μένα. Βλέπω τον άλλο μέσα στη δυνατότητά του να βιώνει το σώμα του τόσο ως αντικείμενο όσο και ως κέντρο προσανατολισμού, όπως κι εγώ. Παρ’ όλα αυτά, δεν μπορώ να βιώσω αυθεντικά τα αισθήματά του, δεν μπορώ να βιώσω τη δική του ροή βιωμάτων. Η σχέση μας χαρακτηρίζεται από μια θεμελιώδη ασυμμετρία. Ο άλλος δεν αποτελεί δημιούργημά μου αλλά κάτι που, εκ της ουσίας του, μου διαφεύγει, κάτι που δεν μπορώ με κανέναν τρόπο να μετατρέψω σε μια αυθεντική παρουσίαση. Η εμπειρία της ενσυναίσθησης θεμελιώνεται στην αντιληπτική αναλογία ανάμεσα στο δικό μου σώμα και στο σώμα του άλλου. Σε σημειώσεις γραμμένες το 1921, δηλαδή αρκετά χρόνια πριν από το κείμενο των Καρτεσιανών Στοχασμών, ο Χούσερλ έχει ήδη αμφισβητήσει τη βασική προϋπόθεση αυτής της αναλογίας: την ικανότητα να συλλαμβάνω το σώμα μου ως αντικείμενο δίχως τη συμβολή του άλλου. Όσο και να προσπαθώ να αντιληφθώ το σώμα μου ως ένα πράγμα όπως τα υπόλοιπα, σκοντάφτω συνεχώς στην εσωτερικότητά του. Το σώμα μου είναι για μένα πάντα ένα ημιτελώς συγκροτημένο πράγμα. Το βλέμμα του άλλου έρχεται να αναπληρώσει αυτή την εγγενή αδυναμία μου: βλέποντας τις πλευρές του σώματός μου που πάντα θα μου διαφεύγουν, προσδίδει σε αυτό μια ενότητα την οποία εγώ είμαι ανίκανος να εξασφαλίσω. Αντί η συνάντησή μου με τον άλλο να λαμβάνει χώρα μέσα από μια κοινή αντικειμενικότητα την οποία έχω συγκροτήσει εγώ ο ίδιος, ο άλλος έρχεται να με βοηθήσει να συγκροτήσω την πλευρά της αντικειμενικότητας που μου αντιστοιχεί για να εδραιωθεί αυτή η κοινότητα. Αυτό που μου διαφεύγει από την μεριά του άλλου όταν τον κοιτάζω, η απρόσιτη εσωτερική ζωή του, από τη δική μου μεριά αποτελεί την αποβλεπτική γέφυρα που επιτρέπει να μην σκοντάφτω στην εσωτερικότητά μου όταν αντικρίζω το σώμα μου. Δύο από τα χιλιάδες στενογραφημένα χειρόγραφα του Χούσερλ που βρίσκονται στο Αρχείο Χούσερλ, στο Πανεπιστήμιο της Κολωνίας. Η υπερβατολογική συμβολή του άλλου εγώ δεν εξαντλείται όμως στο να αποπερατώνει την αντικειμενοποίηση του σώματός μου. Υπάρχει μια διάσταση της συνειδησιακής ζωής μου από την οποία ο άλλος είναι αδύνατον να απουσιάζει ριζικά, ακόμη κι αν δεν δίνεται σωματικά. Υπό μία έννοια, η αποβλεπτική ζωή του άλλου είναι ήδη εκ των προτέρων συμπλεγμένη με τη δική μου στο επίπεδο της κατ’ αίσθηση αντίληψης. Είδαμε ότι το εκάστοτε αντιληπτικό αντικείμενο εμφανίζεται μέσα σε έναν ορίζοντα τον οποίο μπορώ να τροποποιήσω μεταβάλλοντας την οπτική γωνία από την οποία το κοιτάζω. Νέες εμφανίσεις του έρχονται να αντικαταστήσουν τις προηγούμενες. Τι εμποδίζει όμως αυτό το παιχνίδι της εμφάνισης να αποτελεί απλά και μόνο προσωπική μου υπόθεση; Υπάρχει κάτι που εξασφαλίζει ότι το αντικείμενο που βλέπω δεν αποτελεί απλά ένα αυθαίρετο προϊόν της αντίληψής μου; Εδώ διακρίνεται η βαθύτερη συγκροτησιακή συμβολή του άλλου. Αυτό που προσδίδει αντικειμενική ισχύ στην αντίληψή μου είναι η άρρητη προσδοκία πως αυτό που βλέπω μπορεί να το δει και κάποιος άλλος. Αυτή η προσδοκία διαπερνά τον αντιληπτικό μου ορίζοντα και ενδέχεται να πληρωθεί όταν ο άλλος είναι παρών: η πίσω πλευρά του τοίχου που παραμένει αθέατη για μένα αυτή τη στιγμή είναι ορατή από τον περαστικό τον οποίο βλέπω από το παράθυρό μου να διασχίζει τον δρόμο. Όμως ακόμα και όταν δεν είναι κάποιος εκεί για να επικυρώσει με το δικό του βλέμμα τη δική μου κενή απόβλεψη της πίσω πλευράς, η εμπειρία του αντικειμένου είναι σημαδεμένη από την αξίωση να μπορούν να δίνονται αυθεντικά σε κάποιον άλλο οι πλευρές εκείνες που δεν δίνονται αυθεντικά σε μένα. Η δυνατότητα πλήρωσης της κενής απόβλεψης είναι μια δυνατότητα που μοιράζομαι με άλλα υποκείμενα. Ακόμη κι αν τύχαινε να μείνω μόνος πάνω στη Γη, ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβάνομαι τον κόσμο και τα αντικείμενα εντός του δεν θα μπορούσε να αλλοιωθεί. Το υπερβατολογικό υποκείμενο αυτού του κόσμου δεν είναι ποτέ μοναχικό. Αντιθέτως, ο κόσμος αυτός αποτελεί συγκροτησιακό προϊόν μιας υπερβατολογικής διυποκειμενικότητας. (8) Ο κόσμος της ζωής Τι είναι όμως αυτός ο κόσμος που αντιλαμβάνομαι; Ο ύστερος Χούσερλ για να τον περιγράψει θα χρησιμοποιήσει τον όρο «κόσμος της ζωής» ή «βιόκοσμος» (Lebenswelt).[9] Είδαμε ότι η φυσική στάση είναι ο τρόπος με τον οποίο ζω μέσα στην καθημερινότητά μου, καθώς επιδιώκω να πετύχω τους σκοπούς που θέτω. Ο κόσμος της ζωής αποτελεί το καθολικό πλαίσιο αυτών των επιδιώξεων και επιτευγμάτων, ένας κόσμος κατεξοχήν διυποκειμενικός. Είναι ο οικείος κόσμος της προ-θεωρητικής εμπειρίας μου, στον οποίο θεμελιώνεται και εντάσσεται τόσο ο ορίζοντας των πολιτισμικών επιτευγμάτων όσο και ο κόσμος που η φυσική επιστήμη προβάλλει ως πραγματικό πίσω από αυτόν. Ο κόσμος της ζωής δεν περιλαμβάνει όμως μόνο τον οικείο ορίζοντα της καθημερινότητας. Διαφορετικοί πολιτισμοί και διαφορετικές γενεές διαθέτουν τον δικό τους κόσμο της ζωής. Παρά τις διαφορές τους, όμως, όλοι αναπτύσσονται στη βάση μιας κοινής οντολογικής δομής. Το χαρακτηριστικό του ευρωπαϊκού πολιτισμού ήταν ότι προσπάθησε να υπερβεί το περατό πλαίσιο στο οποίο αναπτύχθηκε και να διατυπώσει την αξίωση για μια καθολική αλήθεια, η επίτευξη της οποίας αποτελεί ένα άπειρο έργο που κληροδοτείται από γενιά σε γενιά. Στο πλαίσιο αυτής της προσπάθειας, αναδύεται και αυτό που γνωρίζουμε ως επιστήμη. Στο έργο του Η κρίση των ευρωπαϊκών επιστημών και η υπερβατολογική φαινομενολογία,[10] ο Χούσερλ θα δείξει ότι η επιστήμη έχει τη θέση της μέσα στον κόσμο της ζωής και ότι αυτό που διατείνεται ότι εξηγεί είναι ακριβώς αυτό που δίνεται στην εμπειρία και όχι κάτι πίσω και πέρα από τον εμφανιζόμενο κόσμο. Για τον λόγο αυτό θα πρέπει να είμαστε υποψιασμένοι απέναντι στην αξίωση που εγείρει πλέον η επιστήμη να εκτοπίσει ως παράγωγο και μη πραγματικό τον κόσμο στον οποίο κατεξοχήν ζούμε. Θα πρέπει να κατανοήσουμε ότι τα αντικείμενα της Γεωμετρίας και της Φυσικής προκύπτουν μέσα από αφαιρετικές εκλεπτύνσεις του τρόπου εκείνου με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα αντικείμενα του κόσμου της ζωής. Ακόμη και οι πιο αφηρημένες πτυχές της επιστήμης διατηρούν την αναφορά τους στον εποπτικά δοσμένο κόσμο. Η ενάργεια με την οποία εμφανίζεται ο κόσμος της ζωής νοηματοδοτεί και νομιμοποιεί αδιάκοπα τη γνώση που αποκτούμε μέσω της επιστημονικής εξιδανίκευσης. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η επιστημονική γνώση είναι λανθασμένη. Το πρόβλημα εντοπίζεται στη γενικευμένη αξίωση να επεκτείνει την ισχύ της σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης ζωής, επιβάλλοντας σε αυτή μια πραγματικότητα αποδεσμευμένη από οποιαδήποτε προοπτική. Σύμφωνα με τον Χούσερλ, αυτή η αξίωση συνιστά και την πηγή της κρίσης στην οποία έχει περιέλθει η σύγχρονη ανθρωπότητα. Η φαινομενολογία είναι σε θέση να διαγνώσει αυτή την κρίση και να αποδώσει εκ νέου στον κόσμο της ζωής την πρωταρχικότητα που του αξίζει. 3. Σύντομη παρουσίαση της υπάρχουσας βιβλιογραφίας για τον Χούσερλ στα ελληνικά[11] Α. Έργα του ίδιου του Χούσερλ Λογικές Έρευνες (1900-1902) Δεύτερη Λογική Έρευνα: Η ιδεατή ενότητα του Είδους και οι νεότερες θεωρίες για την αφαίρεση. Εισαγωγή, μετάφραση: Ν. Μ. Σκουτερόπουλος. Γνώση, Αθήνα 1986. Πρόκειται για ένα τμήμα των Λογικών Ερευνών (1900-1902), του ιδρυτικού κειμένου της Φαινομενολογίας, ειδικά υπό τον χαρακτήρα της ως Ειδητικής Περιγραφικής Φαινομενολογίας. Η Δεύτερη Λογική Έρευνα είναι ένα αυτόνομο μέρος του έργου, αν και οργανικά ενταγμένο στο όλον. Σε αυτό, ο ιδρυτής της Φαινομενολογίας αναμετράται και ξεπερνά τη νεότερη εμπειριστική παράδοση (Λοκ, Μπέρκλεϊ, Χιούμ), μέσα από μια εκτενέστατη και εμβριθέστατη κριτική των θεωριών του περί αφαίρεσης και καθολικοτήτων. Μετά την Πρώτη Λογική Έρευνα, η οποία περιέχει τη θεωρία του Χούσερλ για τα γλωσσικά ενεργήματα και τις γλωσσικές σημασίες, στη Δεύτερη αναπτύσσεται η θεωρία του για την ενότητα του είδους ως καθολικότητας και η άμεσα συναφής με αυτήν (περίφημη) διδασκαλία του για την κατηγοριακή εποπτεία ιδέασης (ειδητική εποπτεία), τη θέση δηλαδή ότι έχουμε μια ιδιαίτερη «εποπτεία» (όχι απλώς κενή εννοιολογική κατανόηση ή σύλληψη) ιδεατών αντικειμένων. Το Όλον και τα Μέρη: Τρίτη Λογική Έρευνα. Εισαγωγή, μετάφραση, σχολιασμός: Φωτεινή Βασιλείου. Εστία, Αθήνα 2021. Ο Χούσερλ επεσήμανε αρκετές φορές το πόσο σημαντική προϋπόθεση για το σύνολο της φαινομενολογικής φιλοσοφίας του θεωρεί την Τρίτη Λογική Έρευνα, δηλαδή τη θεωρία του για τις σχέσεις μερών και όλων και για τις a priori αναλυτικές και συνθετικές αναγκαίες σχέσεις μεταξύ τους. Το ίδιο σημαντική έχει παραδεχτεί και ο Χάιντεγκερ ότι είναι αυτή και για την κατανόηση των αναλύσεων του Είναι και Χρόνος. Η ιδιαίτερη αξία της αναγνωρίζεται, όμως, ρητά και από σημαντικούς μελετητές σχετικών θεματικών και ερμηνευτές του Χούσερλ. Για παράδειγμα, ο Κιτ Φάιν διαπιστώνει ότι «η τρίτη Λογική Έρευνα του Χούσερλ είναι ίσως η σπουδαιότερη μελέτη, που μπορούμε να βρούμε στη φιλοσοφική βιβλιογραφία, πάνω στην έννοια του μέρους». Ο Τζον Ντράμμοντ δηλώνει ότι «η κατανόηση της φαινομενολογίας της ίδιας, της ανάπτυξής της, και των δυνατοτήτων της απαιτεί […] μια κατανόηση της σύλληψης των μερών και των όλων, την οποία παρέχει ο Χούσερλ στην τρίτη Λογική Έρευνα». Και ο Ρόμπερτ Σοκολόφσκι φτάνει να πει ότι «[η] αγνόηση αυτής της [Τρίτης] Έρευνας θα μπορούσε να αποδειχθεί ολέθρια για την κατανόηση της σκέψης του Χούσερλ». Μετά τις Λογικές Έρευνες Η Φιλοσοφία ως Αυστηρή Επιστήμη. Εισαγωγή, μετάφραση: Ν. Μ. Σκουτερόπουλος. Εκδόσεις Ροές, Αθήνα 22000, ¹1988 (πρώτη εμφάνιση στο περιοδικό Δευκαλίων, 12, 1974, σσ. 409-467). Μεθοδολογικά και θεωρητικά, το κείμενο αυτό στέκει μεταξύ των Λογικών Ερευνών (1900–1901) και της πρώτης παρουσίασης της Υπερβατολογικής Φαινομενολογίας στις Ιδέες Ι (1913). Αρχικά δημοσιεύθηκε στον πρώτο τόμο (1910/1911) του περιοδικού Logos των νεοκαντιανών. Σε αυτό ο Χούσερλ επιχειρεί να παρουσιάσει τη φαινομενολογική φιλοσοφία του ως μια επιστήμη. Φυσικά δεν πρόκειται για μια ποσοτικά ακριβολογική φυσική επιστήμη, αλλά για μια επιστήμη του πνεύματος (ανθρωπιστική επιστήμη) που μπορεί, όμως, να είναι αυστηρή, δηλαδή μεθοδολογικά και εννοιολογικά ακριβής επιστήμη. Ως τέτοια, μπορεί να ανυψώνεται σε κάτι πολύ διαφορετικό από τις φιλοσοφίες ως απλές ιστορικά προσδιορισμένες κοσμοθεάσεις και να ανακαλύπτει μια αναγκαία a priori συνθετική γνώση. Στη βάση αυτού του χαρακτήρα της, μάλιστα, μπορεί να αποκτήσει και τον ρόλο του θεμελιωτή για τις εμπειρικές a posteriori μαθήσεις· πρώτα απ’ όλα δε για την ίδια την Ψυχολογία ως εμπειρική επιστήμη. Εδώ θα βρει κανείς, επίσης, την έναρξη του διαλόγου μεταξύ του Χούσερλ και του Βίλχελμ Ντιλτάυ. Κείμενα στα τέλη της δεκαετίας του 1920 Φαινομενολογία: Το άρθρο για την εγκυκλοπαίδεια Britannica (μαζί με την ημιτελή εκδοχή, τα marginalia και μια επιστολή του Martin Heidegger). Εισαγωγή, μετάφραση, σχολιασμός: Πάνος Θεοδώρου. Κριτική, Αθήνα 2005. Ένα πολύτιμο ιστορικό ντοκουμέντο, το οποίο φωτίζει πτυχές της φαινομενολογικής φιλοσοφίας, μιας από τις δύο ή τρεις μεγάλες σχολές της σύγχρονης φιλοσοφίας. Τα κείμενα που προτείνονται εδώ ως σύντομες και πυκνές εκθέσεις της φαινομενολογικής σκέψης αναδεικνύουν και την εσωτερική ένταση της σχέσης δύο μεγάλων φιλοσόφων του 20ού αιώνα. Από τη μια, ο Χούσερλ επιχειρεί να χαρτογραφήσει και να κάνει προσιτή την εσωτερική διαδρομή και το ουσιώδες περιεχόμενο του στοχασμού του, διακρίνοντας τη δυνατότητα μιας Φαινομενολογικής Ψυχολογίας ως κάτι διαφορετικό από την Υπερβατολογική Φαινομενολογία. Από την άλλη, ο Χάιντεγκερ αρπάζει την ευκαιρία για να καταθέσει τους ενδοιασμούς του και να δώσει το στίγμα του δικού του, νεότευκτου τότε φιλοσοφικού στοχασμού. Τόσο στη συνεισφορά του στην τρίτη εκδοχή, όσο και στα marginalia, αλλά και στην επιστολή του προς τον Χούσερλ, διακρίνουμε την πυρετώδη προσπάθειά του να διακόψει οριστικά τους δεσμούς του με τη Φαινομενολογία του δασκάλου του, αναζητώντας επίμονα σε αυτήν τα τεκμήρια που θα την κατατάξουν στην παραδοσιακή μεταφυσική. Η εισαγωγή και τα σχόλια του μεταφραστή είναι εκτενή και ιδιαίτερα κατατοπιστικά. Καρτεσιανοί Στοχασμοί. Μετάφραση και Επίμετρο: Παύλος Κόντος, Ροές, Αθήνα 2002. Εδώ θα βρει ο αναγνώστης μια συνολική έκθεση βασικών μοτίβων της χουσερλιανής σκέψης (για τη γνώση, το εγώ, τον κόσμο, τη φαινομενολογικής αναγωγή, κτλ.) με βάση τις Διαλέξεις του στο Παρίσι, τον Φεβρουάριο του 1929. Αλλά το κείμενο αυτό οφείλει τη διασημότητά του στο ότι εδώ ο Χούσερλ καταπιάνεται με το πρόβλημα της διυποκειμενικότητας. Μάλιστα, η εδώ ανάλυση έχει –δικαίως– εγείρει μια σειρά από ενστάσεις, ήδη εντός της φαινομενολογικής σχολής, από σχεδόν όλους όσους το διάβασαν: από τον Χάιντεγκερ μέχρι τον Ντεριντά. Ο λόγος είναι ότι ο Χούσερλ φαίνεται να οδηγείται σε ένα υπερβατολογικό σολιψισμό, δηλαδή, να δίνει μια αναμφισβήτητη προτεραιότητα στο εγώ έναντι του εμείς. Το αξιοπερίεργο είναι ότι στις χιλιάδες σχετικές χειρόγραφες σελίδες του, ήδη πριν τη δημοσίευση των Καρτεσιανών Στοχασμών, ο ίδιος είχε εισαγάγει σημαντικές τροποποιήσεις που αναιρούν τελείως την παραπάνω πρώτη εντύπωση και προσφέρουν μια εξαιρετικά ελκυστική θεωρία διυποκειμενικότητας. Μόνον εάν κάποιος μελετήσει αυτά τα χειρόγραφα θα μπορέσει να εντοπίσει μέσα στους Καρτεσιανούς Στοχασμούς ενδείξεις για αυτή την άλλη εκδοχή της φαινομενολογίας της διυποκειμενικότητας. Αλλά χωρίς τους Καρτεσιανούς Στοχασμούς, τα χειρόγραφα θα παρέμεναν σκόρπιες και πολλές φορές ακατανόητες σημειώσεις. Κάποιες λίγες σελίδες από αυτά τα χειρόγραφα μαζί με τους βασικούς άξονες της σχετικής ενδο-φαινομενολογικής συζήτησης θα βρει ο αναγνώστης στο «Επίμετρο». Κείμενα του Χούσερλ γύρω από την προβληματική της «κρίσης» (1934-1937) Η κρίση των ευρωπαϊκών επιστημών και η υπερβατολογική φαινομενολογία. Εισαγωγή, μετάφραση, σχολιασμός: Πάνος Θεοδώρου. Νήσος, Αθήνα 2012. Η κρίση της ευρωπαϊκής ανθρωπότητας και η φιλοσοφία. Εισαγωγή, μετάφραση: Παύλος Κόντος, Εκκρεμές, Αθήνα 2011. Η προέλευση της Γεωμετρίας. Εισαγωγή, μετάφραση: Παύλος Κόντος, Εκκρεμές, Αθήνα 2003. Στην Κρίση ο Χούσερλ επιχειρεί να αποσαφηνίσει οριστικά το νόημα της Υπερβατολογικής Φαινομενολογίας του. Είναι το τελευταίο δημοσιευμένο κείμενό του, το οποίο γράφεται μέσα στο πυκνούμενο σκοτάδι του ναζισμού και του προαναγγελλόμενου πολέμου. Πρόκειται για μια έκκληση για στοχασμό πάνω στις εγκαθιδρυμένες βεβαιότητες, με βάση τις οποίες ζήτησε να πορευτεί η δυτική ανθρωπότητα, ειδικά από τον 17ο αιώνα και μετά. Το έργο επιχειρεί να φωτίσει τις άδηλες πτυχές της προέλευσης όλων των γνωσιακών επιτευγμάτων που οδήγησαν το ευρωπαϊκό πνεύμα από την προθεωρητική εμπειρία του κόσμου-της-ζωής προς τις αλήθειες των επιστημών. Αυτές παρουσιάζονται πλέον όχι ως ανεπερώτητη πρόοδος από τον μύθο και το ψεύδος στη δήθεν από καταβολής ετοιμασμένη αληθή γη που η επιστήμη ευαγγελίστηκε. Η επιστήμη είναι το πλέον σπουδαίο αλλά και ιστορικά προσδιορισμένο εγχείρημα απόκτησης αντικειμενικής γνώσης. Με τη φαινομενολογική επανερμηνεία που προτείνει ο Χούσερλ για το νόημα και την αλήθεια της επιστήμης, ελπίζει πως συμβάλλει στο να αποκτήσει η ανθρωπότητα αυτοσυνειδησία για το συνολικό νόημα της ζωής της. Εδώ θα βρει κανείς, επίσης, την πιο συστηματική αντίληψη του Χούσερλ για την ιστορία και την ιστορικότητα όσο και για την αποστολή της φιλοσοφίας. Η πρώτη από τις παραπάνω μεταφράσεις εμπεριέχει το κυριότερο μέρος του δημοσιευμένου έργου, ενώ οι δύο άλλες αντιστοιχούν σε κείμενα που έχουν δημοσιευθεί στον ίδιο τόμο των Απάντων του Χούσερλ ως «Προσθήκες». Πάντως, η «Προέλευση της Γεωμετρίας» είναι ίσως το πιο εμβληματικό κείμενο, καθώς μεταφράστηκε στα γαλλικά από τον Ντεριντά μαζί με μια πολύ οξυδερκή εισαγωγή και αποτέλεσε βασικό όχημα της εξοικείωσης μιας ολόκληρης γενιάς με το χουσερλιανό έργο. Οι εισαγωγές στα παραπάνω έργα είναι εκτενείς και, συνολικά, δίνουν μια περιεκτική εικόνα των σχετικών θέσεων του Χούσερλ. Το ζήτημα του χρόνου (1905-1919) Για τη φαινομενολογία της συνείδησης του εσωτερικού χρόνου. Εισαγωγή-Μετάφραση: Νίκος Σουελτζής. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Αθήνα 2020. Εδώ δημοσιεύονται κείμενα του Χούσερλ για τον χρόνο από δύο διαφορετικές περιόδους επεξεργασίας του θέματος. Το πρώτο μέρος είναι κείμενα αντλημένα από τον τόμο 10 της Husserliana που είχαν πρωτοδημοσιευθεί το 1928 στο περιοδικό Jahrbuch für Philosophie und phänomenologische Forschung (τεύχος IX). Το κείμενο του δεύτερου μέρους της παρούσας μετάφρασης προέρχεται από μια σειρά χειρογράφων που συνέγραψε ο Χούσερλ την περίοδο 1917-1918, κατά τη διάρκεια της διαμονής του στο Μπερνάου (Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1917 και Φεβρουάριος-Μάρτιος 1918), και έχουν δημοσιευθεί στον τόμο XXXIII. Αυτές οι αναλύσεις αποτελούν ένα από τα πιο εμβληματικά επιτεύγματα της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας τον 20ό αιώνα για πολλούς λόγους: (α) αναζωπυρώνουν το ενδιαφέρον για το ζήτημα του χρόνου και προτείνουν μια νέα περιγραφή του συνειδησιακού χρόνου ή της συνείδησης ως χρονικής ροής, (β) φέρνουν στην επιφάνεια τους «μηχανισμούς» με τους οποίους συγκροτείται ή λειτουργεί η συνείδηση και το πώς αυτή κατανοεί κάτι ως παρελθόν και ως μέλλον, (γ) ξετυλίγει τη δυναμική που κλείνει μέσα της η σχέση μας με το χρόνο, (δ) δείχνει με ανάγλυφο τρόπο τις μετακινήσεις στη σκέψη του ίδιου του Χούσερλ και προλειαίνει το έδαφος για το έργο του Χάιντεγκερ Είναι και χρόνος. Η ιστορία το θέλησε ο ίδιος ο Χάιντεγκερ να είναι ο (μάλλον απρόθυμος και σίγουρα βιαστικός) επιμελητής της έκδοσης του κειμένου τού 1928. Η πολύ εκτενής εισαγωγή προσφέρει στον Έλληνα αναγνώστη μια διεξοδική και εμβριθή έκθεση της χουσερλιανής φαινομενολογίας του χρόνου, της σημασίας της και της σύνδεσής της με άλλες πτυχές της εσωτερικής μας ζωής, όπως η φαντασία ή τα ένστικτα. Β. Έργα για τον Χούσερλ (με χρονολογική σειρά) Αφιέρωμα στον Ed. Husserl, Εποχές, τ. 34, 1966 Φαινομενολογία, αφιέρωμα του περιοδικού Δευκαλίων, 12, 1975. Πρόκειται για τις δύο πρώτες εμφανίσεις της Φαινομενολογίας στον ελληνικό χώρο. Την πρώτη την οφείλουμε στο ανεκτίμητης αξίας περιοδικό Εποχές (υπό τη διεύθυνση του Άγγελου Τερζάκη), το οποίο συμπεριελάμβανε κάθε φορά ένα αφιέρωμα σε κάποια μεγάλη μορφή των ανθρωπιστικών επιστημών (κυρίως, από τον χώρο της φιλοσοφίας και της κοινωνιολογίας). Το σχετικό κείμενο για τον Χούσερλ είχε ζητηθεί από τον Ζακ Ντεριντά, ο οποίος ήταν τότε γνωστός μόνον από τα κείμενά του με καθαρά φαινομενολογικό ενδιαφέρον. Η συνεισφορά του αυτή είναι πράγματι καταπληκτική ως προς την ακρίβεια, τη βαθύτητα και τη συντομία της. Συνοδεύεται από μια σειρά επιλεγμένων αποσπασμάτων από έργα του Χούσερλ. Το μεταφραστικό έργο είχε αναλάβει ο Ε. Πλατής και το αποτέλεσμα της δουλειάς του, της πρώτης απόδοσης φαινομενολογικών όρων στα νέα ελληνικά, είναι άμεμπτο. Εξίσου ανεκτίμητης αξίας για την προσφορά του στην ελληνική φιλοσοφία, το περιοδικό Δευκαλίων ετοίμασε ένα αφιέρωμα στη Φαινομενολογία με το κείμενο του Χούσερλ «Η Φιλοσοφία ως Αυστηρή Επιστήμη» και μια σειρά σχετικών άρθρων, της γερμανικής σχολής (των γνωστών τότε καθηγητών Βίλελμ Στσιλάζι και Άλβιν Ντίμερ, κείμενα αξιόπιστα αλλά ελαφρώς ξεπερασμένα). Τη μετάφραση είχε αναλάβει ο Ν. Σκουτερόπουλος και αποτέλεσε τη βάση για όλες τις μετέπειτα γενιές Ελλήνων μεταφραστών του Χούσερλ. Όλος ο τόμος είναι διαθέσιμος στον ιστότοπο: pasithee.library.upatras.gr/deukalionas/issue/view/171 Robert Sokolowski, Εισαγωγή στη Φαινομενολογία. Μετάφραση: Παύλος Κόντος. Εκδόσεις Πανεπιστημίου Πατρών, Πάτρα 2006. Πρόκειται για μια εξαιρετικά ελκυστική εισαγωγή, γραμμένη από έναν από τους σημαντικότερους φαινομενολόγους των Ηνωμένων Πολιτειών. Με ελάχιστη χρήση τεχνικών όρων, χωρίς αναφορά σε οποιοδήποτε απόσπασμα χουσερλιανών έργων, αυτή η εισαγωγή μαγεύει τον αναγνώστη με τη σαφήνεια και την αμεσότητά της, τα πολλά παραδείγματα, την επιμονή στη σημασία των χουσερλιανών θέσεων για τον τρόπο με τον οποίο θα πρέπει να πραγματώνεται η φιλοσοφία και με τον οποίο θα πρέπει να αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο. Ιδανική εισαγωγή για αναγνώστες που δεν είναι εξοικειωμένοι με τη φιλοσοφία ή για πρωτοετείς φοιτητές και φοιτήτριες. Ο υποψιασμένος αναγνώστης αναγνωρίζει πίσω από τις γραμμές τις ενστάσεις του συγγραφέα απέναντι σε ορισμένες, λανθασμένες κατά τη γνώμη μας, ερμηνείες του Χούσερλ, μια σχετική αντιπάθεια για τον Χάιντεγκερ, μια μεγαλύτερη αντιπάθεια για τον Ντεριντά, κτλ. (Εννοείται ότι ερμηνευτικές αντιρρήσεις μπορεί να υπάρχουν και για σημεία της ανάγνωσης που επιφυλάσσει ο Σοκολόφσκι στον Χούσερλ.) Ας σημειωθεί ότι ο Σοκολόφσκι είναι καθολικός ιερέας: η Φαινομενολογία είχε πάντα απήχηση στους κύκλους των καθολικών (ένας μόνο από τους λόγους είναι ότι το πανεπιστήμιο όπου φυλάσσονται τα χειρόγραφα του Χούσερλ είναι το «Καθολικό Πανεπιστήμιο» του Leuven). Τερέζα Πεντζοπούλου-Βαλαλά, Θέματα σύγχρονης γερμανικής φιλοσοφίας, Εισαγωγή στον Husserl. Θεσσαλονίκη: Εκδοτικός Οίκος Κυριακίδη, 1985. Σε αυτό το έργο έχουμε την πρώτη συστηματική απόπειρα μιας εισαγωγής στη Φαινομενολογία του Έντμουντ Χούσερλ, γραμμένης στα ελληνικά από μέλος της ελληνικής academia. Η συγγραφέας παρουσιάζει όλες τις θεματικές περιοχές στις οποίες εκτείνεται ο φιλοσοφικός στοχασμός του Χούσερλ: η συνείδηση και τα ενεργήματά της, η αποβλεπτικότητα (την οποία αποδίδει ως: αναφορικότητα), η φυσική και η φαινομενολογική στάση, η θεωρία της ουσίας, το φαινομενολογικό a priori, η υπερβατολογική αναγωγή και η υπερβατολογική συνείδηση, η υπερβατολογική φαινομενολογία και το έργο της, ο κόσμος της ζωής ή βιόκοσμος, κ.λπ. Εδώ θα βρει κανείς μεταφρασμένα εκτενή χωρία από έργα του Χούσερλ και όλη τη βιβλιογραφία της εποχής συγγραφής του έργου με εκτενείς παραπομπές. Αν και οι όροι της φιλοσοφικής συζήτησης εντός και εκτός της φαινομενολογικής σχολής έχουν αλλάξει μέσα σε αυτά τα τριάντα πέντε χρόνια, το βιβλίο διατηρεί την αξία του, καθώς πολλοί από τους πρωταγωνιστές του (κυρίως, Γερμανοί φαινομενολόγοι) σπάνια αναφέρονται πλέον στη βιβλιογραφία, ενώ είχαν μια πολύ καθαρή εικόνα για τις έννοιες και τις θέσεις της Φαινομενολογίας. Γιώργος Ξηροπαΐδης, Ο Heidegger και το πρόβλημα της Οντολογίας: Από την Υπερβατολογική Φαινομενολογία του Edmund Husserl στην Ερμηνευτική Οντολογία του Martin Heidegger. Κριτική, Αθήνα 1995. Στο βιβλίο αυτό επιχειρείται η ανασυγκρότηση της πορείας της Φαινομενολογίας από τις απαρχές της στο έργο του Έντμουντ Χούσερλ προς την υπέρβασή της, όπως αυτή επιχειρήθηκε από τον Μάρτιν Χάιντεγκερ. Στόχος είναι να σκιαγραφηθεί η μεθοδολογία και οι βασικές ιδέες του έργου του Χούσερλ και να αποσαφηνιστούν τα κίνητρα που οδήγησαν τον Χάιντεγκερ να έρθει σε ρήξη με τη Φαινομενολογία του δασκάλου του και γενικά με την παράδοση της δυτικής οντολογίας και μεταφυσικής. Ο Ξηροπαΐδης αναλύει, επίσης, το ανοιχτό σε ερμηνείες περιεχόμενο του θεμελιακού έργου του Χάιντεγκερ Είναι και Χρόνος (1927) με τρόπο που να αναφαίνονται οι δυνατότητες σύνδεσής του με τη ποιητική εμπειρία αλλά και με την ιδέα του υπεύθυνου πράττειν. Ζακ Ντεριντά, Η φωνή και το φαινόμενο. Μετάφραση: Κωστής Παπαγιώργης. Ολκός, Αθήνα 1997. Το έργο αυτό του Ντεριντά είναι μια λεπτή μελέτη του έργου του Χούσερλ, και ειδικά της φαινομενολογίας της γλώσσας και της φαινομενολογίας της αντίληψης. Βλέπουμε σε πλήρη εφαρμογή την αποδομητική μέθοδο ανάγνωσης σε δυο από τις πλέον σημαντικές φαινομενολογικές διδασκαλίες. Η βασική ιδέα του εν λόγω έργου είναι ότι παρά τα όσα επιχειρεί να τεκμηριώσει ο ίδιος ο Χούσερλ στο ρητό περιεχόμενο της φιλοσοφίας του, διαρκώς ο ίδιος διολισθαίνει στην υπόρρητη ανάδειξη του ανέφικτου του στόχου της. Εν ολίγοις, ο Χούσερλ υπονομεύει αυτό που επιχειρεί να αποδείξει, ότι δηλαδή υπάρχει μια σταθερή γλωσσική σημασία που διασώζεται ακέραια στην επικοινωνία και ένα ταυτόσημο αντιληπτό αντικείμενο, την ενιαία εμπειρία του οποίου φτάνουμε να αποκτούμε. Με αυτή την ανάγνωση του Ντεριντά, ωστόσο, διαφωνούν ριζικά οι περισσότεροι μελετητές του Χούσερλ, χαρακτηρίζοντάς την ευφυή μεν υπερερμηνεία δε. Μάρτιν Χάιντεγκερ, Τα βασικά προβλήματα της φαινομενολογίας. Εισαγωγή, μετάφραση: Παύλος Κόντος. Γνώση, Αθήνα 1999. Όσο και να θέλει κανείς να διαχωρίσει το πεπρωμένο της φιλοσοφίας του Χούσερλ και της Φαινομενολογίας από το πεπρωμένο της φιλοσοφίας του Χάιντεγκερ και από την προσωπικότητα του τελευταίου, είναι σχεδόν βέβαιο ότι ούτε ο Χούσερλ ούτε η Φαινομενολογία θα είχαν την απήχηση που είχαν και συνεχίζουν να έχουν εάν δεν είχε μεσολαβήσει η μορφή του Χάιντεγκερ. Αυτό που μας ενδιαφέρει εδώ είναι το πρώτο μέρος αυτής της έκδοσης, στο οποίο μεταφράζεται υλικό από το μάθημα του Χάιντεγκερ στο Μαρβούργο με τίτλο: Προλεγόμενα στην ιστορία της έννοιας του χρόνου (Θερινό εξάμηνο του 1925). Ο Χάιντεγκερ παρουσιάζει με τρόπο διεισδυτικό και υπό τον τίτλο «Οι θεμελιώδεις ανακαλύψεις της Φαινομενολογίας», τις χουσερλιανές έννοιες της αποβλεπτικότητας, της κατηγοριακής εποπτείας και του apriori. Το κείμενο είναι πολύτιμο όχι μόνο για να εισδύσει κανείς στην προβληματική των παραπάνω εννοιών, αλλά και για να δει, εν τω γίγνεσθαι, τη μετατόπιση από την χουσερλιανή στη χαϊντεγκεριανή Φαινομενολογία. Μωρίς Μερλώ-Ποντύ, Εγκώμιο της Φιλοσοφίας, Μετάφραση Κική Καψαμπέλη. Εκκρεμές, Αθήνα 2005. Συμπεριλαμβάνουμε αυτό το έργο εδώ ούτε λόγω απλώς του ότι ο Μερλώ-Ποντύ είναι ένας από τους σημαντικότερους φαινομενολόγους και τις πιο κρίσιμες μορφές στον υπό εξέλιξη διάλογο μεταξύ της ηπειρωτικής και της αναλυτικής φιλοσοφίας ούτε λόγω της εξαιρετικής μετάφρασης. Αλλά γιατί δύο από τα κεφάλαιά του («Παντού και Πουθενά» και «Ο φιλόσοφος και η σκιά του», σσ. 187-300) φιλοτεχνούν ένα μοναδικό πορτραίτο τόσο της φιλοσοφίας του Χούσερλ όσο και του τρόπου με τον οποίο ο ίδιος αντιλαμβανόταν την αποστολή της φιλοσοφίας. Ο Μερλώ-Ποντύ εστιάζει σε ζητήματα γλώσσας, ιστορίας, και διυποκειμενικότητας. Οι αναλύσεις του είναι εμβριθείς και φέρνουν στην επιφάνεια τη ριζοσπαστικότητα των χουσερλιανών θέσεων, όταν τις αποκαθάρει κανείς από την ψευδή εντύπωση ότι αυτές οδηγούν σε ένα είδος σολιψισμού. Ο Χούσερλ του Μερλώ-Ποντύ είναι ακριβώς εκείνος ο Χούσερλ που εξακολουθεί να συναρπάζει όσους ασχολούνται μαζί του. Ζακ Ντεριντά, Ε. Husserl: Η φαινομενολογία και το πέρας της μεταφυσικής. Εισαγωγή, Μετάφραση: Ρωξάνη Δ. Αργυροπούλου. Εκδόσεις Principia, Αθήνα 2015. Εδώ έχουμε μια σύνοψη της συνολικής αποτίμησης της χουσερλιανής Φαινομενολογίας από τον Ντεριντά. Εντοπίζονται οι δυσχέρειες που αντιμετώπισε ο Χούσερλ στην προσπάθειά του να δώσει μια υπερβατολογική τεκμηρίωση της φαινομενολογικής φιλοσοφίας του. Αναλύεται το ιστορικό υπόβαθρο (ψυχολογισμός, θετικισμός, ιστορισμός, ανθρωπολογισμός) έναντι του οποίου αναπτύσσεται η φαινομενολογική σκέψη του Χούσερλ και παρουσιάζονται οι ιδέες της στατικής και της γενετικής φαινομενολογικής ανάλυσης. Η εν λόγω μελέτη του Ντεριντά επιχειρεί να δείξει κριτικά την οδό που ακολουθεί ο Χούσερλ για να ξεπεράσει την παραδοσιακή φιλοσοφία και να συγκροτήσει μια μη δογματική μεταφυσική. Φωτεινή Βασιλείου και Πάνος Θεοδώρου. Εισαγωγή στη Φαινομενολογία του Έντμουντ Χούσερλ. Η γένεση και η σημασία των Λογικών Ερευνών ως θεωρίας της Επιστήμης: Αποβλεπτικότητα, Κατηγοριακή Εποπτεία, A Priori. Νήσος, Αθήνα 2018. Για να μπορέσει κανείς να κατανοήσει ορθά τη φαινομενολογική παράδοση συνολικά, από τον Έντμουντ Χούσερλ, τον Μαξ Σέλερ, και τον Μάρτιν Χάιντεγκερ, μέχρι τον Μωρίς Μερλώ-Ποντύ, τον Ζαν-Πωλ Σαρτρ, τη Χάνα Άρεντ, και τον Εμμανουέλ Λεβινάς, προαπαιτείται η αποσαφήνιση των θεμελίων της φαινομενολογικής μεθοδολογίας και στάσης του φιλοσοφείν. Σε αυτό το έργο επιχειρείται ακριβώς αυτή η αποσαφήνιση. Παρουσιάζονται σε βάθος και με αναλυτικό τρόπο η μετάβαση από την εμπειριστική ψυχολογία του Φραντς Μπρεντάνο –και τα χρέη αυτής της τελευταίας στη φιλοσοφική παράδοση του Αριστοτέλη και του Σχολαστικισμού– στον ιδιότυπο πλατωνισμό του ιδρυτικού κειμένου της Φαινομενολογίας, τις Λογικές Έρευνες (1900-01). Οι αναλύσεις στρέφονται γύρω από κάθε πτυχή του υποβάθρου και του καινοτομικού περιεχομένου των Λογικών Ερευνών και ξεκαθαρίζουν με λεπτομέρειες τις θεμελιακές χουσερλιανές ανακαλύψεις, δηλαδή τις φαινομενολογικές ιδέες για τη συνείδηση, την αποβλεπτικότητα, την κατηγοριακή εποπτεία, τη θέαση των ουσιών, τη θεωρία αλήθειας, τη θεωρία της γλώσσας, τη φαινομενολογική γνωσιολογία, το a priori, και την Καθαρή Λογική. Σημ. ARB: Οι ενότητες 1 (Βιογραφικά στοιχεία) και 2 (Η φιλοσοφία του Χούσερλ) γράφτηκαν από τον Νίκο Σουελτζή, ενώ η ενότητα 3 (Σύντομη παρουσίαση της υπάρχουσας βιβλιογραφίας για τον Χούσερλ στα ελληνικά) γράφτηκε από τους Πάνο Θεοδώρου και Παύλο Κόντο. [1] Το έργο του Χούσερλ εκδίδεται στην περίφημη σειρά Husserliana, η οποία αριθμεί πλέον περισσότερους από σαράντα (40) τόμους, καθώς περιλαμβάνει κριτικές εκδόσεις των χειρογράφων του. Ο Χούσερλ, όπως έχει καταγράψει η ιστορία και υιοθετήσει ο μύθος, αφιέρωνε καθημερινά τέσσερες τουλάχιστον ώρες στη συγγραφή και, μάλιστα, με δικό του σύστημα στενογραφίας. Τα χουσερλιανά έργα θα αναφέρονται εδώ με τη συντομογραφία Hua και τον αύξοντα αριθμό του τόμου. [2] Το υλικό των Λογικών Ερευνών (Logische Untersuchungen) περιλαμβάνεται στους τόμους: Hua XVIII-XX. [3] Βλ. ενδεικτικά: Τυπική και Υπερβατολογική Λογική (Formale und transzendentale Logik, Hua XVII). [4] Η πρώτη σαφής διατύπωση του θέματος περιλαμβάνεται στο έργο: Ιδέες για μια καθαρή φαινομενολογία και μια φαινομενολογική φιλοσοφία Ι (Ideen zu einer reinen Phänomenologie und phänomenologischen Philosophie I, Hua IΙΙ). [5] Βλ. ενδεικτικά: Για τη Φαινομενολογική Αναγωγή (Zur phänomenologischen Reduktion, Hua XXXIV). [6] Βλ. ενδεικτικά: Ιδέες για μια καθαρή φαινομενολογία και μια φαινομενολογική φιλοσοφία ΙΙ (Ideen zu einer reinen Phänomenologie und phänomenologischen Philosophie II, Hua IV). [7] Βλ. ενδεικτικά: Για τη φαινομενολογία της συνείδησης του εσωτερικού χρόνου (Zur Phänomenologie des inneren Zeitbewusstseins, Hua X) και Τα χειρόγραφα για τη συνείδηση του χρόνου από το Μπερνάου (Die Bernauer Manuskripte über das Zeitbewusstsein, Hua XXXIII). [8] Βλ. ενδεικτικά, Καρτεσιανοί Στοχασμοί (Cartesianische Meditationen, Hua I) και Για τη φαινομενολογία της διυποκειμενικότητας (Zur Phänomenologie der Intersubjektivität, Hua XIII-XV). [9] Βλ. ενδεικτικά, Ο Κόσμος της ζωής (Die Lebenswelt, Hua XXXIX). [10] Το υλικό γύρω από αυτή την προβληματική έχει συμπεριληφθεί στους τόμους: Hua VI και XXIX. [11] Εδώ αναφέρεται ό,τι θεωρούμε επιστημονικά έγκυρο και μεταφραστικά αξιόπιστο. Για λόγους αβρότητας, δεν θελήσαμε να συμπεριλάβουμε έργα για τα οποία θα έπρεπε να εκφράσουμε σχετικές επιφυλάξεις. Υπάρχει, βέβαια, ο κίνδυνος κάτι να είναι αξιόπιστο και να έχει διαφύγει της προσοχής μας. Ζητάμε προκαταβολικά συγγνώμη. Τέλος, για λόγους οικονομίας στην έκταση, δεν συμπεριλαμβάνονται άρθρα και διδακτορικές διατριβές (κάποιες από τις οποίες είναι εξαιρετικές και μπορούν να αναζητηθούν στο Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών https://www.didaktorika.gr/eadd/).

Έντμουντ Χούσερλ, ο αιώνιος αρχάριος της Φαινομενολογίας

Σύνδεση