Μια ψηλάφηση της «Δίκης» του Κάφκα

«Σε τέτοια δίκη που έμπλεξες χαμένος είσαι κιόλας» (κεφ. 6)[1] Για να δημιουργήσει κανείς ένα μεγάλο έργο πρέπει να καταπιαστεί με ένα μεγάλο θέμα. Τον Κάφκα από πολύ ενωρίς τον απασχόλησε, τον στοίχειωνε το ζήτημα της ενοχής[2]. Άλλωστε και ποιος δεν έχει ενοχές; Ήδη τον Ιανουάριο 1904, στα εικοσιένα του τότε, τελειώνει ένα γράμμα προς τον φίλο του Όσκαρ Πόλακ έτσι: «Νιώθω σαν να σου έχω κάνει κάποια αδικία και πως πρέπει να σου ζητήσω συγνώμη. Αλλά εγώ δεν γνωρίζω καμιά αδικία». Η έννοια της ενοχής, πριν περιέλθει στη δικαιοδοσία των νομικών υπήρξε μονοπώλιο των επαγγελματιών της πίστης και των θεολόγων. Που, αιώνες τώρα, υπόσχονται να σώσουν τους ανθρώπους από ενοχές με τις οποίες οι ίδιοι τους έχουν φορτώσει. Θεωρώ πως και οι δύο αυτές προσεγγίσεις, η θεολογική και η νομική, ανιχνεύονται μέσα στη Δίκη· η πρώτη περισσότερο, καθό διάχυτη. Το έργο του Κάφκα, αν και στο μεγαλύτερο μέρος του έφθασε σε μας όχι πλήρως επεξεργασμένο, είναι συχνά αλληγορικό, παραβολικό και διφορούμενο· ενίοτε πολυφορούμενο. Όσο λιγότερο επεξεργασμένο είναι κάποιο κείμενό του τόσο περισσότερες ερμηνείες επιτρέπει. Συνήθως πρόκειται για κείμενα ανοικτής υφής (open texture), κείμενα επιδεκτικά διαφόρων ερμηνειών, για να αναφερθούμε έμμεσα στον μεγάλο φιλόσοφο του δικαίου Χέρμπερτ Χαρτ (Η.L.A. Hart). Για τον Κάφκα έχουν λεχθεί σχεδόν τα πάντα. Έχουν διατυπωθεί και οι πιο διαμετρικά αντίθετες απόψεις. Η καταβύθιση στην αχανή βιβλιογραφία μάλλον σύγχυση προκαλεί. Οι σκέψεις που ακολουθούν δεν αποτελούν παρά μια –όχι απρόσφορη ελπίζω– απόπειρα ψηλάφησης του πασίγνωστου μυθιστορήματος που γράφτηκε στα 1914-15 και δημοσιεύθηκε μεταθανάτια από τον Μαξ Μπροντ, το 1925. Δεν στερείται σημασίας το ότι στο μεσοδιάστημα της συγγραφής της Δίκης ο Κάφκα έγραψε παρεκβατικά και την Σωφρονιστική Αποικία. Κατ’ αρχήν ο τίτλος: Το Der Prozess (ή και Proceß) μας παραπέμπει στη διαδικασία, στο προτσέσο όπως θα το έλεγε η παρ’ ημίν ψυχαρική βουλγάτα. Δεν θα ήμασταν νομίζω και πολύ έξω από τα πράγματα, αν το αποκαλούσαμε δικαστικό μπλέξιμο, εμπλοκή ή τραβολόγημα με τους δικαστικούς μηχανισμούς – που πολλοί συγχέουν με τη Δικαιοσύνη. Η διαδικασία αυτή δεν φθάνει ποτέ στο ακροατήριο. Ο ήρωας του μυθιστορήματος Γιόζεφ Κ.[3] δεν κάθεται ποτέ στο εδώλιο κανενός δικαστηρίου. Την έκβαση της εναντίον του δίκης την πληροφορείται από την εκτέλεση μιας απόφασης που πάρθηκε ερήμην του από άγνωστους δικαστές-δράστες. Ακόμη και το πότε ξεκινάει η συγκεκριμένη εκκρεμοδικία, μόνο υποθετικά μπορεί να συναχθεί. Το γεγονός ότι μια (καθόλου) ωραία πρωία ο κεντρικός ήρωας συλλαμβάνεται πριν καλά καλά ξυπνήσει από έναν αμέριμνο ύπνο του δικαίου, σημαίνει ότι ο μηχανισμός ήδη έχει τεθεί σε κίνηση. Άγνωστο πόσο πριν και με ποια αφορμή. Η ίδια η κάταρξη μιας τέτοιας δίκης (litis contestatio) στο συγκεκριμένο κράτος σημαίνει ότι ήδη υπάρχουν επαρκή στοιχεία για την καταδίκη του υπόπτου – που ήδη είναι κατηγορούμενος[4]. Ο αόρατος Μηχανισμός –μόνο κάποιους χαμηλόβαθμούς του συναντάμε στο έργο– είναι αδύνατον να σφάλλει. Σε μια τέτοια δίκη η αθώωση του κατηγορούμενου είναι αδιανόητη. Όπως λέει και η παροιμία του 6ου κεφαλαίου του βιβλίου, «Σε τέτοια δίκη που έμπλεξες χαμένος είσαι κιόλας». Εξ άλλου σ’ αυτόν τον κόσμο, τον φορτωμένο με μεταφυσικές ενοχές, ποιος μπορεί να είναι αθώος; Το μυθιστόρημα αρχίζει με την πρωινή επίσκεψη (για να το πούμε κομψά) τού Γιόζεφ Κ. στο δωμάτιό του μιας πανσιόν –σήμερον εμού αύριον ετέρου ουδέποτε δε τινός –από δύο χαμηλόβαθμους δικαστικούς βαστάζους, κάτι μεταξύ κλητήρων και δεσμοφυλάκων (Wächter, φύλακες, φρουροί, είναι η λέξη του πρωτοτύπου). Του ανακοινώνουν ότι ήδη είναι κρατούμενος. Οι άνθρωποι αυτοί περισσότερα δεν γνωρίζουν για να του πουν. Απλώς «κάνουν τη δουλειά τους».. Όσο για τα υπόλοιπα, θα τα πληροφορηθεί σε εύθετο χρόνο. Όμως ο Κ. ποτέ δεν τα πληροφορείται. Οι εν λόγω φύλακες, που λειτουργούν ως αυτόματα και ως μηχανική αρπάγη του Νόμου, συνοδεύονται από τον προϊστάμενο ή επικεφαλής τους (Vorgesetzter). Πάνω απ’ όλα η ιεραρχία! Μαζί τους οι εισβολείς έχουν φέρει και τρεις παρακατιανούς της τράπεζας στην οποία εργάζεται ως υψηλόβαθμο στέλεχος ο Γιόζεφ Κ. Με την παρουσία τους η διάδοση του γεγονότος της σύλληψης είναι εξασφαλισμένη. Οι αλληλοκαταδόσεις αποτελούν προφανώς μια από τις σταθερές του καθεστώτος. «Κάποιος πρέπει να είχε διαβάλει τον Γιόζεφ Κ., διότι ένα πρωί, χωρίς να έχει κάνει τίποτα κακό[5], τον συνέλαβαν». Αυτή είναι η εναρκτήρια φράση του μυθιστορήματος για τη σύλληψή του· που, καθόλου τυχαία, γίνεται ανήμερα των τριακοστών γενεθλίων του. Σε όλη τη διάρκεια του βιβλίου αποκομίζουμε την εντύπωση ότι ο Κ., στέλεχος ή αρμός μιας άλλης γραφειοκρατίας ο ίδιος, δείχνει μάλλον κατανόηση στους εκπροσώπους της Εξουσίας· όπως και στην καθεστηκυία υπηρεσιακή ιεραρχία εν γένει, στάση που μάλλον ως παθητικό ήρωα ή αντι-ήρωα θα τον χαρακτήριζε. Πέρα απ’ αυτό έχει απόλυτη πεποίθηση για την αθωότητά του, πεποίθηση την οποία αφελώς πιστεύει ότι θα μεταφέρει και στους χειριστές των νημάτων. Όμως αθώος ποίου κρίματος; Ο Κ. φαίνεται πως μέχρι τέλους διατηρεί την ψυχραιμία και τα λογικά του, αφού ως αθώος δεν έχει τίποτε να φοβάται… Τόσο στην αρχή (πρώτη όχληση) όσο και στο τέλος (λίγο πριν από την εκτέλεσή του) θεωρεί το όλον πράγμα φάρσα. Όμως οι καταχθόνιοι μηχανισμοί ποτέ δεν αστειεύονται. Η σύλληψη του Γιόζεφ Κ. παρουσιάζει μιαν ιδιαιτερότητα. Δεν συλλαμβάνεται για να οδηγηθεί κάπου (σε μια κατηγορούσα Αρχή, έναν ανακριτή, κάποιο κελί προφυλάκισης, ή κάτι ανάλογο), αλλά μετά την ολοκλήρωση των «τυπικών» της εφόδου, του ανακοινώνεται ότι μπορεί να πάει στη δουλειά του. Πρόκειται δηλαδή για σύλληψη με ταυτόχρονη μερική άρση της. Φεύγοντας όμως του έχουν περάσει μια αόρατη σιδερένια μπάλα στο πόδι. (Στην ουσία απλώς το κελί του γίνεται μεγαλύτερο). Όταν οι εισβολείς φαίνεται πως έχουν τελειώσει την αποστολή τους και ετοιμάζονται να φύγουν, ο Κ. τείνει το χέρι προς τον επικεφαλής σαν μια κίνηση ότι, εντάξει, η υπόθεση ας τελειώνει εδώ φιλικά. Ο βλοσυρός επικεφαλής δεν αντιτείνει το χέρι· ούτε καν σαν έκφραση συλλυπητηρίων! Προηγουμένως, όταν ο υπό κράτηση ζητεί να τηλεφωνήσει σε κάποιον γνωστό του εισαγγελέα γρήγορα αντιλαμβάνεται το μάταιο του διαβήματος. Ούτε να καθίσει του επιτρέπεται, αφού «αυτό δεν συνηθίζεται». Γιοσλ Μπέργκνερ, Η Δίκη: «Σαν σκύλος!» είπε: ήταν σαν να εννοούσε ότι η ντροπή θα ζούσε περισσότερο από αυτόν, φύλλο 6 από τη Σειρά Κάφκα 1976, Εθνική Πινακοθήκη της Βικτόρια, Μελβούρνη. Σε αρμονία με το όλο κλίμα στο οποίο με μαεστρία μας εισάγει ο Κάφκα, τα όργανα δεν δείχνουν στον κατηγορούμενο κανένα ένταλμα σύλληψης ή οποιοδήποτε άλλο σχετικό έγγραφο. Ούτε κάποιο έγγραφο για την επίσκεψή τους αφήνουν. Ακόμη και όταν του φέρονται ευγενικά, όπως του εξηγούν, αυτό «υπερβαίνει τις δοθείσες διαταγές». Όμως για ποιο πράγμα μιλούν; Ποιας Αρχής εντολές εκτελούν; Γιατί μια τέτοια συμπεριφορά σε μια χώρα με «συνταγματικό πολίτευμα», σε ένα «κράτος δικαίου»; Ο Κ. δεν θα μάθει ποτέ βάσει ποιου νόμου κατηγορείται. «Τόσο το χειρότερο για σας», είναι η απάντηση ενός εκ των φυλάκων όταν ο Κ. του λέει πως δεν γνωρίζει κανένα νόμο που να παραβίασε. Ο Χάρολντ Μπλουμ θεωρεί ότι σ’ αυτήν ακριβώς την άγνοια του Νόμου συνίσταται η ενοχή του Γιόζεφ Κ.[6] Βέβαια στα σύγχρονα δίκαια η άγνοια συγκεκριμένου νόμου δεν αποτελεί λόγο άρσης της ενοχής, αλλά εδώ προφανώς η ίδια η άγνοια του νόμου είναι το αδίκημα. Γενικά παρατηρούμε ότι η εντέλλουσα Αρχή δεν συνηθίζει τη χρήση εγγράφων. Όσο λιγότερα τεκμήρια αφήνει τόσο πιο ελεύθερα κινείται. Φανερό ότι η επίκληση συγκεκριμένου νόμου που παραβιάστηκε θα περιόριζε αισθητά την ελευθερία της. Ακόμη και η ειδοποίησή του για μια πρώτη εξέταση γίνεται τηλεφωνικά. Ούτε καν η ώρα δεν του γνωστοποιείται. Πάντως το νόημα όσων λέγονται στον κατηγορούμενο είναι ότι πρόκειται για την πρώτη μιας σειράς ανακρίσεων. Από τη στιγμή που το πουλί πιάστηκε στην ξόβεργα οι κυνηγοί δεν φαίνεται να βιάζονται ιδιαίτερα. Περίπτωση φυγής δεν φαίνεται να υπάρχει· μόνο αυτοκτονίας ίσως. Αλλά και αυτό το απονενοημένο διάβημα απλώς θα σήμαινε για τους γραφειοκράτες μια υπόθεση λιγότερη. Ο Κ. φθάνει στο κτίριο των ανακρίσεων με δυσκολία. Απ’ έξω δεν υπάρχει κάποια πινακίδα ή ένδειξη που να μαρτυρεί τη φύση του. Ο ανακριτής, ο ανακρίνων τελοσπάντων, εκτελεί τα καθήκοντά του μέσα σε μια πνιγηρή αίθουσα γεμάτη παρακρατικούς και άλλα ύποπτα στοιχεία. Η ανάκριση αρχίζει. «Είσαι ο Γιόζεφ Κ. ελαιοχρωματιστής, έτσι δεν είναι;». Ο Κ. αντιλαμβάνεται ότι ο ανακριτής δεν έχει ιδέα για την υπόθεση και βγάζει ένα λογύδριο διαμαρτυρίας που γίνεται δεκτό από το «κοινό» με ανάμικτες αντιδράσεις. Κάτι βιβλία που υπάρχουν στο τραπέζι του ανακριτή, βιβλία προφανώς Νομολογίας, αργότερα αποδεικνύεται ότι είναι φτηνά πορνογραφήματα. Συμβολισμός ίσως του Κάφκα για την υφή του συγκεκριμένου δικαστικού συστήματος. Όλοι όσοι πληροφορούνται την περιπέτεια του Γιόζεφ Κ., και αυτοί δεν είναι λίγοι, δείχνουν να την αντιμετωπίζουν σαν κάτι φυσιολογικό. Μπορεί όμως να υπάρχει ευθύνη χωρίς ενοχή; Και ποιος έχει το onus probandi, το βάρος της απόδειξης της ενοχής; Οφείλει να την αποδείξει η κατηγορούσα αρχή; Ή αντίθετα ο κατηγορούμενος οφείλει να αντ-αποδείξει την αθωότητά του; Το κρίσιμο ρήμα εδώ είναι το ενέχομαι (schulden), που θα πει και ευθύνομαι, οφείλω, χρεωστώ. Πβ. το ενοχικό δίκαιο (ή το δίκαιο των ενοχών, όπως το λέγανε οι παλαιότεροι νομικοί) του Αστικού Κώδικα. Η δίκη εδώ είναι ποινική και μάλιστα κρατικού ενδιαφέροντος, αναγόμενη στην raison d’état. Συνεπώς το οποιοδήποτε τυχόν ατομικό δικαίωμα παραμερίζεται. Μετά απ’ αυτή την παρωδία ανάκρισης η περαιτέρω διαδικασία συνεχίζεται εν κρυπτώ. Την δίκη δεν την έχει κινήσει κάποιος ιδιώτης εναντίον του Κ. αλλά μια σκοτεινή δικαστική Αρχή. Η Αρχή αυτή με τα σημερινά κριτήρια συμπεριφέρεται βέβαια παρακρατικά. Εναντίον του Γιόζεφ Κ. δεν υπάρχει κανένα, έστω και υποτυπώδες, κατηγορητήριο ώστε να το αντικρούσει. Καλείται να υποβάλει την απολογία του αναφέροντας ό,τι χρήσιμο νομίζει για την υπόθεσή του. Το υπόμνημα, με τη βοήθεια κάποιου δικηγόρου, συνήθως καταλήγει να είναι παραγεμισμένο με λατινικά ρητά, αναφορές σε αρχαίες αθωωτικές υποθέσεις και λογής νομικούρες. Συνολικά επιβάλλεται να είναι ευπειθώς ή/και χαμερπώς διατυπωμένο, αφού σκοπό έχει να προκαλέσει την εύνοια ή τον οίκτο. Όλα αυτά τα κατεβατά όμως σε αντίκρουση ποιας κατηγορίας; Μπροστά σ’ αυτή την γκρίζα κατάσταση ο κατηγορούμενος ουσιαστικά αναγκάζεται να γράψει ολόκληρο το βιογραφικό του με κάθε λεπτομέρεια, έτσι που να απαντά, έστω και έμμεσα ή καθ’ υποφοράν, στην υποτιθέμενη κατηγορία. Εκεί εκθέτει όλη τη ζωή του, ακόμη και με τις πιο ασήμαντες λεπτομέρειες, δικαιολογώντας τίς κατά περίπτωση συμπεριφορές του. Όχι σπάνια η κατηγορία θεμελιώνεται σε απομόνωση φράσεων απ’ αυτό το μακροσκελές απολογητικό που θεωρούνται επιβαρυντικές. (Στο Μηδέν και το Άπειρο του Καίσλερ σε παρόμοιες περιπτώσεις παρέχεται στους έγκλειστους «εχθρούς του καθεστώτος» άφθονο χαρτί ώστε να γράψουν την απολογητική βιογραφία τους, πάνω στην οποία εξυφαίνεται η κατηγορία). Ιδού γιατί η σύνταξη της απολογίας παίρνει χρόνο ή αυτή δεν υποβάλλεται ποτέ[7]. Φυσικά η μη υποβολή απολογίας αποτελεί τρανή απόδειξη ενοχής. Αφού ο κατηγορούμενος δεν έχει τι να πει, «τι χρείαν έχομεν μαρτύρων;». Εδώ το δικαίωμα σιωπής, και μάλιστα παγερής σιωπής, το έχει το Κράτος και όχι ο κατηγορούμενος. Συνεπώς μια σώφρων στάση θα ήταν να ομολογήσει κανείς ταπεινά την ενοχή του ώστε να εξευμενίσει τη μυστηριώδη Αρχή. Το γεγονός ότι κάποιος προσπαθεί να αποδείξει την αθωότητά του αποτελεί ασφαλές κριτήριο ενοχής. Δεδομένο άλλωστε ότι μόνο οι ένοχοι παριστάνουν τους αθώους! Ο κατηγορούμενος Γιόζεφ Κ. κάνει τα πρώτα βήματά του μέσα στον σκοτεινό λαβύρινθο αυτού του κρατικού Παρακράτους, με την πεποίθηση ότι δεν έχει διαπράξει κανένα κακό, λόγω, έργω ή διανοία. Ωστόσο η διαδικασία και η απόφαση είναι αδυσώπητα προμελετημένες. Οι κανόνες αυτής της διαδικασίας που στους κύκλους των εκεί και τότε νομικών φαίνονται παγιωμένοι, είναι για τον Κ. ασύλληπτοι. Φυσικά η αυθεντία ενός θεσμού αξιώνει υπακοή στις επιταγές του. Γιοσλ Μπέργκνερ, Η Δίκη: Αλλά έτρεξε από πίσω της, την άρπαξε από την φούστα και την έκανε μία στροφή πάνω από το κεφάλι του, φύλλο 5 από τη Σειρά Κάφκα 1976, Εθνική Πινακοθήκη της Βικτόρια, Μελβούρνη. Τα σύγχρονα Δυτικά ποινικά δίκαια διώκουν και τιμωρούν τη συγκεκριμένη (αξιόποινη) πράξη, η οποία πρέπει προηγουμένως να προσδιορίζεται σε (γραπτό) νόμο. Nullum crimen nulla poena sine lege praevia[8]. Όλα αυτά βεβαίως προϋποθέτουν ενοχή για αυτή την πράξη (Schuldprinzip). Όμως στο καφκικό καθεστώς της Δίκης έχουμε να κάνουμε με ένα δίκαιο που διώκει ανθρώπους ακόμη και για κάτι κακό που σκέφτηκαν να κάνουν. Έτσι μπορεί να καταλογισθεί ενοχή ακόμη και χωρίς παράνομη πράξη· δηλαδή πράξη προερχόμενη από τη βούληση του δράστη και εξωτερικά διαπιστώσιμη. Λ.χ. κάποιος σκέφτεται να κάνει ένα έγκλημα αλλά αυτό δεν αρχίζει καν να εκτελείται ένεκα παρεμβολής κάποιου απρόβλεπτου εμποδίου. Έτσι κανείς δεν θεωρεί αναγκαίο να πει στον Γιόζεφ Κ. για τι κατηγορείται. Αυτό είναι έξω από τη λογική του συστήματος. Οι φρουροί που τον συλλαμβάνουν τον βεβαιώνουν ότι το δικαστήριο «έλκεται από την ενοχή» («wird […] von der Schuld angezogen»). Δεν ξέρω αν θα μπορούσαμε να αποδώσουμε τη φράση ως: «οσφραίνεται την ενοχή» – όπως οι αρχαίες Ερινύες οσφραίνονταν το φόνιον αίμα. Και εφόσον το Δικαστήριο διέταξε τη σύλληψή του, αυτός αναμφίβολα πρέπει να είναι ένοχος. Δεν αναζητείται λοιπόν το έγκλημα αλλά ο ένοχος[9]. Το αυστριακό ποινικό δίκαιο της Constitutio Criminalis Josephina, Ποινικού Νόμου του 1787, όριζε το έγκλημα όχι σαν πράξη, δηλαδή μεταβολή στον εξωτερικό κόσμο, αλλά εξέταζε την «κακή / δόλια προαίρεση» του κατηγορούμενου· καθώς και τα κίνητρα. Έτσι θα μπορούσε να υπάρχει ενοχή χωρίς τελεσμένη παράνομη πράξη[10]. Αυτή η εξήγηση ίσως μας επιτρέπει να βγούμε κάπως από τις συνήθεις σχετικά με τη Δίκη θεολογικές ερμηνείες περί ενοχής. Εξ άλλου το (νομικό) έγκλημα είναι μια αφηρημένη έννοια («εάν κάποιος κάνει αυτό, τιμωρείται ως εξής»), ενώ ο ένοχος, o δράστης κάτι απτό· άνθρωπος με σάρκα και οστά. Έτσι ο Γιόζεφ Κ. όλο και περισφίγγεται από μια αμείλικτη διαδικασία, η κανονική απόληξη της οποίας θα ήταν μια ομολογία ενοχής εκ μέρους του. Η ομολογία αυτή σε παλαιότερες εποχές ήταν νόμιμο –και να μη συγχέουμε το νόμιμο με το δίκαιο– να αποσπασθεί με κάθε τρόπο· κατά κανόνα με βασανιστήρια ή θεοκρισίες[11]. Καμία απορία λοιπόν που οι ουμανιστές νομικοί του Διαφωτισμού, στο πνεύμα του Καντ, έδωσαν σκληρούς αγώνες ώστε η ομολογία να υποβαθμιστεί δραματικά ως αποδεικτικό μέσο. Κορυφαία εδώ η συμβολή του Άνσελμου φον Φόυερμπαχ, της γνωστής δυναστείας διανοουμένων. Η Δίκη αναλώνεται στη διαδικασία, τον τερματισμό της οποίας ο αναγνώστης πληροφορείται από την εκτέλεση (Hinrichtung) του προγραμμένου Γιόζεφ Κ. Ένα καλβινικά προκαθορισμένο εκβάν, που δεν γίνεται καν δημόσια – έτσι ώστε να λειτουργήσει σωφρονιστικά. Εδώ μπαίνει κανείς στον πειρασμό να αναφερθεί στην «νομιμοποίηση μέσω διαδικασίας» (Legitimation durch Verfahren) του Λούμαν. Όπου η ίδια η διαδικασία αποκτά ισχύ άσχετα από την ορθότητα ή τη σκοπιμότητά της. Όπου η εύρεση της πραγματικής αλήθειας τίθεται κατά μέρος. Ένα παλαιό δόγμα του δικονομικού δικαίου δοξάζει ότι το δεδικασμένο αντί αληθείας λαμβάνεται. Παίρνει τη θέση της αλήθειας. Χωρίς –αναγκαίως– να είναι και η αλήθεια. Και «τι είναι αλήθεια», αυτό αποτελεί το μέγιστο διερώτημα του Ρωμαίου δικαστή Πόντιου Πιλάτου. Όλα αυτά μας φαίνονται μυστηριώδη, ασύλληπτα και παράξενα. Ωστόσο δεν είναι καθόλου ξένα. Οι θεολογικές επιρροές στο έργο του Κάφκα, όπως έχουν αναλύσει αρμοδιότεροί μου, είναι εμφανείς. Ο ίδιος ο Κάφκα, προερχόμενος από ένα ιουδαϊκό περιβάλλον, έγραφε στα γερμανικά, γλώσσα που δεν ήταν της φυλής του· ούτε στα τσέχικα της θετής του πατρίδας. (Γεννήθηκε αυστριακός υπήκοος). Απευθυνόταν σ’ έναν χριστιανικό κόσμο, ιουδαιο-χριστιανικό για την ακρίβεια. Στον ιουδαιο-χριστιανισμό η έννοια της (κληρονομημένης) ενοχής χωρίς ευθύνη είναι κάτι περισσότερο από οικεία: «Είμαι ένας θεός ζηλόφθων. Για τις αμαρτίες των πατέρων τιμωρώ τα παιδιά μέχρι την τρίτη και τέταρτη γενεά…». (Έξοδος 20:5). Εδώ όμως δεν πρόκειται για την ενοχή κάποιων μεμονωμένων ανθρώπων, αλλά για την –χωρίς κρίση και διάκριση– ενοχή ολόκληρου του γένους των ανθρώπων. Η ενοχή αυτή, ολόκληρο πλέγμα ενοχών, έχει περαστεί στη συνείδησή μας νηπιόθεν και στάγδην· με της μάνας μας το γάλα. Εδώ όλο το ανθρώπινο είδος είναι ένοχο επειδή οι χοϊκοί πρωτόπλαστοι των εβραϊκών μύθων φέρονται να αμάρτησαν απέναντι στον Αγγειοπλάστη τους. Ποιο ήταν το ασυγχώρητο έγκλημά τους; Ήθελαν να μάθουν να ξεχωρίζουν το κακό από το καλό. Όμως αυτό δεν ήταν καθόλου δικιά τους δουλειά[12]. Αρκούσε που ο Γιαχβέ αποφάσιζε, κατά τις εκάστοτε διαθέσεις του, τι είναι Κακό ή Καλό. Ο μόνος ελεύθερος γαρ, απέναντι σ’ ολόκληρο το δούλον ανθρώπινο είδος. Η οργή ενός θεού για τη θρασύτητα των μυθικών προπατόρων του είδους μας να αναζητήσουν τη γνώση συμπαρέσυρε όχι μόνο τους ανθρώπους, αλλά και το ζωικό και το φυτικό βασίλειο συλλήβδην. Τίμημα του ανεξίτηλου αμαρτήματος ο θάνατος. Όπου επιβάλλεται όχι μόνο τιμωρία χωρίς έγκλημα, αλλ’ αντίθετα, η ίδια η τιμωρία συνιστά το έγκλημα. Πέρα απ’ αυτό: Ενώ όλα τα αδικήματα, όλα τα εγκλήματα, ακόμη και τα πιο φρικτά κάποτε παραγράφονται (και παραγραφή είναι η επίδραση του χρόνου επί των δικαιωμάτων), τα αμαρτήματα κατά του Ενός δεν παραγράφονται στον αιώνα τον άπαντα. «Δίδαξόν με τα δικαιώματά Σου», εκλιπαρεί το περιδεές ποίμνιο. Έτσι ο ζοφερός κόσμος της Δίκης τελικά είναι ένας κόσμος εξαιρετικά οικείος μας: ο ιουδαιο-χριστιανικός κόσμος των ενοχών. Όμως δεν είναι με την πρώτη ματιά αντιληπτός, γιατί απλούστατα ζούμε μέσα του. (Κανείς πρέπει να είναι απ’ έξω για να δει μέσα). Συνεπώς, ακόμη και η πιο αριστοτεχνική συνηγορία ελάχιστα μπορεί να προσφέρει σ’ εκείνον εναντίον του οποίου στρέφεται ο άκαμπτος δείκτης της υπονοίας. Ίσως μοναχά κάποιες delaying tactics μπορούν να προσφερθούν στον κατηγορούμενο Γιόζεφ Κ. από την υπεράσπισή του. Ο μαθητής και συνεργάτης επιφανούς δικηγόρου, γράφοντας την νεκρολογία τού maître, ξεκινούσε κάπως έτσι: «Ήταν η τάδε [ημερομηνία] όταν ο Θ.Β. αποσύρθηκε στο σπουδαστήριό του για να ετοιμάσει την δική του, τώρα, απολογίαν επί του φοβερού βήματος…» κ.λπ. Το κακό μ’ αυτές τις απολογίες είναι ότι δεν έχουν αποδέκτη. Η καταδίκη είναι βέβαιη και έφεση δεν παρέχεται. Η παροχή αυτού του ένδικου μέσου θα υπέσκαπτε το αλάνθαστο Κριτήριο, αφού έτσι θα παραδεχόταν πως είναι δυνατόν, έστω και μια φορά, να έσφαλε. Έτσι η κρίση του είναι οριστική, ανέκκλητη και αμετάκλητη. Πριν ξεκινήσει να γράφει τη Δίκη, τον Φεβρουάριο 1914 ο Κάφκα είχε μια ενδιαφέρουσα συζήτηση με τον εβραίο θρησκευτικό φιλόσοφο Μάρτιν Μπούμπερ. Ο Κάφκα του ζήτησε την ερμηνεία του Ψαλμού 82 της Παλαιάς Διαθήκης. Ο Μπούμπερ του είπε ότι ο Θεός δικάζει εν μέσω άλλων θεών. Ο Κάφκα το αξιοποίησε, λένε κάποιοι, στην διαβάθμιση σε σχέση με το αθέατο ανώτατο Δικαστήριο που θα κρίνει τελικά την υπόθεση του ήρώα του[13]· Ο κρυπτόμενος θεός (deus absconditus) και το κρυπτόμενο δικαστήριο. Σε κάποια φάση και ενώ έγραφε τη Δίκη, ο Κάφκα σκέφτηκε να σώσει τον ήρωά του. Σε ένα ονειροπόλημα, ο Γιόζεφ Κ. μια θαυμάσια μέρα βαδίζει σ’ ένα νεκροταφείο· κοιμητήριο το λένε οι χριστιανοί (υπνωτήριο το έλεγε φίλος μου ελληνιστής). Η φύση οργιάζει. Τα βήματά του τον οδηγούν σ’ ένα στενό διάδρομο. Δίπλα σ’ έναν φρεσκοανοιγμένο λάκκο ένας μαρμαρογλύπτης αρχίζει να χαράζει σε μια επεξεργασμένη πέτρα: «ΕΝΘΑΔΕ ΚΕΙΤΑΙ Ο…». Καλά καλά δεν είχε ολοκληρώσει το γράμμα Γ, όταν το μάτι του πήρε τον Γιόζεφ Κ. Μια αόρατη δύναμη τον εμποδίζει να συνεχίσει. Ο Κ. αντιλαμβάνεται ότι ο τάφος προορίζεται γι’ αυτόν. Γυρίζει ανάσκελα και απαλά, ονειρικά, ρίχνεται μέσα, σχεδόν ευτυχισμένος. Τότε επάνω στην πέτρα γρήγορα και καλλιγραφικά συμπληρώνονται τα υπόλοιπα γράμματα του ονόματός του. Εκείνη όμως ακριβώς τη στιγμή (και χωρίς κανένα παράγγελμα «δεύρο έξω!») ξυπνάει εκστατικός[14]. Εδώ ίσως να έχουμε μια πρόγευση θανάτου από τη σκηνή του λατομείου με την οποία κλείνει το έργο. Αφού λοιπόν η καταδίκη είναι βέβαιη υπάρχουν εναλλακτικές στην περίπτωση του Γιόζεφ Κ; Του τις αποκαλύπτει, όχι χωρίς αντάλλαγμα, ένας ζωγράφος της κακιάς ώρας που ειδικεύεται σε πορτραίτα - αγιογραφίες δικαστικών της ίδιας στάθμης. Συνηθισμένο έμβλημα των τελευταίων είναι μια ασαφής μορφή μεταξύ Νίκης και θεάς του Κυνηγιού (με φτερά στην πλάτη και στα πόδια αντίστοιχα) και της Δίκης / Θέμιδας. Τα φτερά είναι μάλλον σύμβολα αντίθετα της σταθερότητας που περιμένει κανείς από ένα στοιχειώδες σύστημα Δικαιοσύνης. Ανασφάλεια δικαίου ονομάζεται αυτή η κατάσταση. Και η ίδια η Δικοθέμιδα άλλωστε δεν εμπνέει περισσότερες εγγυήσεις. Με τα μάτια δεμένα (για να μην προσέχει –υποτίθεται– τους λέγοντες αλλά τα λεγόμενα) και κραδαίνοντας απειλητικά γυμνό ξίφος (ή χασαπομάχαιρο;) μάλλον παραπέμπει στο γνωστό σε μας «όποιον πάρει ο χάρος». Εξάλλου, πώς θα λειτουργήσει ο Θέμιδος οφθαλμός ός τα πάνθ’ ορά με μάτια δεμένα; Ο ζυγός, πάλι, μάλλον επιπρόσθετο όπλο φαίνεται, να είναι παρά όργανο μέτρησης ενί εκάστω του προσήκοντος. Στο δικαστικό σύστημα της Δίκης πουθενά και κανένας νόμος δεν λέει ότι ο αθώος αθωώνεται. Εφόσον λοιπόν όλοι οι κατηγορούμενοι είναι ένοχοι και «η αθωότητα δεν απλοποιεί τα πράγματα», ποιες λύσεις εναπομένουν; Υπάρχει η φαινομενική αθώωση. Σ’ αυτήν ορισμένοι παρατυχόντες δικαστές συνυπογράφουν μια βεβαίωση κάποιου έμπιστου στο δικαστήριο προσώπου για την αθωότητα του κατηγορούμενου. Ο κατηγορούμενος αφήνεται ελεύθερος, αλλά φαινομενικά ελεύθερος. Τούτο σημαίνει ότι μόλις επιστρέψει στο σπίτι του με την περιπόθητη αθωωτική απόφαση στην τσέπη, μπορεί να συλληφθεί εκ νέου. Τότε η διαδικασία ξαναρχίζει σισύφεια. Το σπαθί του Δαμοκλή (ή της Δίκης) συνεχίζει να κρέμεται από πάνω του. Αυτό το παιγνίδι της γάτας με το ποντίκι μπορεί να επαναληφθεί πολλές φορές. Γιοσλ Μπέργκνερ, Ο νέος δικηγόρος: Γι’ αυτό ίσως είναι πραγματικά καλύτερο να βυθίζεται κανείς στα νομικά βιβλία όπως ο Βουκεφάλας, φύλλο 10 από τη Σειρά Κάφκα 1976, Εθνική Πινακοθήκη της Βικτόρια, Μελβούρνη. Μια έσχατη λύση είναι η αναβολή, το τραινάρισμα. Αυτό όμως απαιτεί μια συνεχή προσωπική επαφή του κατηγορούμενου (ή των δικηγόρων του) με την καγκελαρία του Δικαστηρίου, αφού τους ανώτατους δικαστές ουδείς εώρακεν πώποτε. Ο έμπορος Μπλοκ, που έχει τον ίδιο συνήγορο με τον Γιόζεφ Κ., έναν εν πολλαίς αμαρτίαις γεγηρακότα μεγαλοδικηγόρο ονόματι Χουλντ (Huld στα γερμανικά σημαίνει χάρις, ευμένεια), θεωρεί επιτυχία του το ότι έχει παρατείνει τη δική του διαδικασία για πέντε ολόκληρα χρόνια. Κρυφά όμως από τον Χουλντ –(ουκ έσονταί σοι δικηγόροι έτεροι πλην εμού!)– έχει άλλους 4-5 διαδρομιστές. Διαδρομιστές (Winkeladvokaten) λέγονται στη δικηγορική πιάτσα οι δικηγόροι εκείνοι που περιφέρονται στους διαδρόμους των δικαστηρίων ψαρεύοντας ευκαιριακή πελατεία[15]. Κάτι σαν τις trotteuses[16] ενός άλλου, ομοίως ελευθέριου επαγγέλματος. Ο Γιόζεφ Κ. δεν πολυπιστεύει στις ικανότητες ή/και δυνατότητες του εν λόγω δικηγόρου. Σύντομα καταλήγει στην απόφαση να του πάρει τον χειρισμό της υπόθεσης και να αναλάβει την υπεράσπισή του ο ίδιος. Αυτό παρά το γεγονός ότι, όπως έχει διαπιστώσει, ο αρχιγραμματέας του Δικαστηρίου (Kanzleidirektor) και κάποια πρόσωπα με επιρροή συχνάζουν στο σπίτι-γραφείο του δικηγόρου· που όχι τυχαία βρίσκεται στη γειτονιά των δικαστηρίων. Μήπως όμως η ενέργειά του αυτή στρέψει τον δικηγόρο και τον μηχανισμό του οποίου αυτός αποτελεί απόφυση εναντίον του; Ήδη ο Κ. έχει κάνει πολύ κακή εντύπωση με την μάλλον αυθάδη στάση του απέναντι στον πρώτο ανακριτή, εκείνον με τους πορνοκώδικες. Όπως και να ’χει, μέσα σε έναν ακριβώς χρόνο από την αρχική έφοδο στο σπίτι του, ο Κ. εκτελείται με ατιμωτικό τρόπο, χωρίς ποτέ να έχει ομολογήσει ή αντιληφθεί οποιαδήποτε ενοχή του. Η προσπάθεια του Γιόζεφ Κ. είναι να φτάσει όσο πιο κοντά, όσο πιο ψηλά μπορεί στο σκοτεινό Δικαστήριο, με την αφελή ελπίδα ότι θα πείσει για την αθωότητά του. Μάταιος ο κόπος, αφού πουθενά ο Νόμος τους δεν λέει ότι ο αθώος αθωώνεται. Αν υπάρχει κάποιο κλειδί για την κατανόηση του μυθιστορήματος, είναι η παραβολή «Μπροστά στο νόμο» («Vor dem Gesetz»)[17] του προτελευταίου κεφαλαίου, το οποίο ο Κουρτ Τουχόλσκι θεωρεί ένα αριστούργημα από μόνο του. Εξάλλου η παραβολή αυτή είναι το μόνο τμήμα του έργου που δημοσιεύθηκε (σε κάποιο περιοδικό) με την έγκριση του Κάφκα. Εκεί λοιπόν ένας χωρικός μπαίνει σε ένα επιβλητικό κτίριο. Μπροστά σε μια μεγάλη είσοδο που οδηγεί στον Νόμο ρωτάει τον θυρωρό αν μπορεί να μπει μέσα. Ο θυρωρός και φύλακας του Νόμου του εμποδίζει την είσοδο. Ο επαρχιώτης προσπαθεί να δει τι υπάρχει πίσω από τον θυρωρό. Διακρίνει πως υπάρχουν και άλλες αίθουσες. Έτσι και αν ακόμη περάσει από τον πρώτο έλεγχο, οι επόμενοι φύλακες είναι ακόμη πιο δυνατοί. Τον τρίτο φύλακα ούτε στα μάτια δεν μπορεί να κοιτάξει ο πρώτος. Φανερό πως ο φύλακας φοβάται ο ίδιος εκείνο για το οποίο προσπαθεί να εμπνεύσει φόβο στον χωρικό. Έτσι ο χωρικός περιμένοντας βολεύεται πρόχειρα δίπλα στην είσοδο σε ένα σκαμνί. Παρατηρεί επί εβδομάδες, μήνες και χρόνια τον θυρωρό μέχρι να του επιτραπεί η είσοδος. Ακόμη και τους ψύλλους του γιακά του πανωφοριού του φύλακα παρακαλεί να μεσολαβήσουν στο αίτημά του. Κατά καιρούς δίνει στον θυρωρό διάφορα δώρα για να του υπενθυμίσει το αίτημά του. Αυτός τα δέχεται – όχι για κανέναν άλλο λόγο, «αλλά για να μην του αφήσει την εντύπωση ότι εκείνος δεν εξάντλησε όλα τα μέσα». Στη Δίκη ο ορθολογιστής μέχρι τέλους Γιόζεφ Κ. αποκλείει τη δωροδοκία ως μέσο επίλυσης της υπόθεσής του, αν και όλα βοούν ότι όλοι δωροδοκούνται Αλίμονό τους όμως αν πιαστούν. Μαστιγώνονται· όχι για τη δωροδοκία αλλά για την αποκάλυψη[18]. Εννοείται πως όσο υψηλότερα ο λήπτης τόσο μεγαλύτερο και το δώρο. Έτσι ο χωρικός της παραβολής βρίσκεται μεν μπροστά στο Νόμο, προ του Νόμου, αλλά όχι ενώπιον του Νόμου. Την αλήθεια θα την μάθει (;) την ώρα του θανάτου του: Η συγκεκριμένη είσοδος προοριζόταν μονάχα γι’ αυτόν. Όπως ίσως ο τάφος του ονείρου στο οποίο αναφερθήκαμε. «Η αλήθεια μόνον αντί θανάτου δίδεται» γράφει κάπου ο Ελύτης. Ο Νόμος, όπως και το δικαστήριο στην κρίση του οποίου προσβλέπει ο Κ., είναι απρόσιτος. Ο ιερέας των φυλακών –το τελευταίο ποδάρι μιας εφιαλτικής σαρανταποδαρούσας– στην χωρίς εκκλησίασμα Μητρόπολη πληροφορεί τον Κ. ότι η υπόθεσή του δεν πηγαίνει καλά· χωλαίνει. Μάλλον ταλμουδικά προσπαθεί να εξηγήσει στον κατηγορούμενο την παραβολή του Νόμου ως Τορά, μα ελάχιστα τον διαφωτίζει. Ο Κ. παρατηρεί στον επιτηδευματία της πίστης ότι η παραβολή αυτή μετατρέπει το ψέμα σε γενική αρχή. Ο κληρικός με τη σειρά του τον επιπλήττει γιατί συχνά καταφεύγει στη βοήθεια γυναικών για την υπόθεσή του. (Γνωστό παλαιόθεν ότι «εκ γυναικός τα φαύλα»). Πέρα απ’ αυτά, η εφαρμογή του Νόμου είναι αντρική υπόθεση. Ο Κ. χωρίζει με τον κληρικό ήκιστα διαφωτισμένος. Απλώς του ζητάει να τον βοηθήσει να βγει από το σκοτάδι που έχει στο μεταξύ επικρατήσει στον επιβλητικό οίκο του Θεού, στο έξω φως. Διαπιστώνει πως είναι εντελώς μόνος. Όμως όλες οι προσπάθειες του Κ. έστω και για επιβράδυνση της εναντίον του διαδικασίας αποτυγχάνουν. Έτσι, το βράδυ της παραμονής των τριακοστών πρώτων γενεθλίων του,[19] δύο σοβαρά ντυμένοι κύριοι τον επισκέπτονται σιωπηλοί και τον υποχρεώνουν να τους συνοδέψει. Ο Κ., σαν έτοιμος από καιρό, ντυμένος στα μαύρα, ψυχανεμίζεται την συνέχεια και αρχικά σκέφτεται να αντισταθεί. Γρήγορα όμως διαπιστώνει το μάταιο μιας τέτοιας προσπάθειας. Τα όργανα της αθέατης δικαστικής εξουσίας, σαν εκείνη την αρχαία δίδυμη θεότητα Κράτος και Βία (που πάνε πάντα μαζί) ή σαν μέλη μιας σύγχρονης εγκληματικής οργάνωσης, τον οδηγούν σε ένα λατομείο στα όρια της πόλης, κρατώντας τον σφιχτά ανάμεσά τους. Εκεί, σε μια αξέχαστη σκηνή τρόμου, πιέζουν βίαια το κεφάλι του πάνω σε μια ακατέργαστη πέτρα και τον σκοτώνουν μπήγοντας στην καρδιά του και στρίβοντάς το δύο φορές ένα χασαπομάχαιρο που αστράφτει στο σεληνόφως. Κανένας τάφος και καμία επιτύμβια στήλη δεν προβλέπεται γι’ αυτόν, που πεθαίνει εν μέσω δύο ληστών· ούτε καν δημίων κάποιου «συνταγματικού κράτους». Αφήνοντας την τελευταία του πνοή ο Γιόζεφ Κ. μονολογεί: «Σαν σκυλί», ξεκινώντας μ’ αυτόν τον ντροπιαστικό τρόπο το ταξίδι του προς το Πουθενά[20]. Αν σύμφωνα με το παλαιό ποινικό δόγμα «το έγκλημα προξενεί τη ντροπή και όχι το ικρίωμα» (le crime fait la honte et non pas l’échafaud), εδώ δεν προβλέπεται καν ικρίωμα. Σαν σκυλί λοιπόν, σαν σκυλί. Ή σαν συνειδητά επιλεγμένο σφάγιο σε τελετουργικό κουρμπάνι, που όχι μόνο δεν γνωρίζει γιατί θυσιάζεται αλλά ούτε καν τίνος είναι το αθώο αίμα που ρέει αχνιστό κάτω από τον κομμένο του λαιμό. [1] Μετάφραση Αλ. Κοτζιά, Γαλαξίας, Αθήνα 1961. Η παροιμία στο πρωτότυπο: «Einen solchen Proceß haben, heißt ihn schon verloren haben». [2] Η λέξη ενοχή απαντάται 14 φορές στο περίφημο «Γράμμα στον Πατέρα». [3] Το όνομα φαίνεται πως εμπνεύσθηκε ο Κάφκα από μία λανθασμένη εγγραφή του ονόματός του στη ρεσεψιόν ενός ξενοδοχείου: Joseph K.[afka]. [4] Οι υποψίες, οι ενδείξεις διάπραξης κάποιου αδικήματος, κινούν την έρευνα. Αν οι ενδείξεις επιβεβαιωθούν, αν δηλαδή γίνουν αποχρώσες, ο κατηγορούμενος παραπέμπεται στο δικαστήριο. Για την καταδίκη απαιτείται πλήρης απόδειξη, πλήρης δικανική πεποίθηση. Οι αμφιβολίες, έστω και οι ελάχιστες, πάντα (πρέπει να) ερμηνεύονται υπέρ του κατηγορούμενου. Βέβαια σε τελευταία ανάλυση ο (ποινικός) δικαστής είναι εκείνος που θα αποφασίσει αν έχει μέσα του αμφιβολίες ή όχι. Τέλος μια παρατήρηση που ελάχιστα έχουν προσέξει ακόμη και έμπειροι νομικοί της πράξης: ο αστικός δικαστής δεν δικαιούται ποτέ να αμφιβάλει! [5] Η λέξη του πρωτοτύπου είναι (etwas) Böses· που περιλαμβάνει και το ηθικό κακό. [6] Frαnz Kafka στη σειρά Bloom’s Modern Critical Views, New Edition, 2010, σ. 19. Στη μελέτη «Το πρόβλημα των νόμων μας», ο – διδάκτορας Νομικής ας μην το ξεχνάμε– Κάφκα γράφει: «Οι νόμοι μας δεν είναι γενικά γνωστοί. Κρατιούνται μυστικοί από τη μικρή ομάδα των ευγενών που μας κυβερνούν. Εμείς είμαστε πεισμένοι ότι αυτοί οι αρχαίοι νόμοι εφαρμόζονται ευσυνείδητα. Ωστόσο είναι εξαιρετικά οδυνηρό να κυβερνιόμαστε από νόμους που δεν γνωρίζουμε». Όμως στον ιουδαϊσμό ο Νόμος (η Τορά) είναι ακριβώς κάτι που όλοι οφείλουν να γνωρίζουν. (Bloom, ό.π., σ. 13). Σύμφωνα με μία άποψη ο Κάφκα είναι εκείνος που εισήγαγε το νομικό ιδίωμα στη λογοτεχνία του 20ού αιώνα. (Μ. Ρήγου, Οι εκδοχές του νόμου. Kant, Sade, Kafka, Πλέθρον, Αθήνα 2011, σ. 403). [7] Ο Όσκαρ Μάτζερατ στο Τενεκεδένιο ταμπούρλο του Γκρας επισημαίνει πόσο επικίνδυνο πράγμα είναι το λευκό χαρτί γραψίματος. [8] Αφ’ ής στιγμής ο νόμος θα παγιωθεί γραπτά (η έννοια του άγραφου νόμου εμφανίσθηκε αφότου οι νόμοι έγιναν γραπτοί) η μόνη δυνατότητα παρα-βίασής του είναι διά της ερμηνείας. Που μπορεί να γίνει μέχρι και contra legem. [9] R. Robertson, Κάφκα, μτφρ. Α. Κόρκα, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006, σ. 98-99. [10] Πβ. Franz Kafka, The Trial, μτφρ. M. Mitchell, Oxford World’s Classics 2009, σ. xx. [11] Αν έπιανες ένα πυρακτωμένο σίδερο και …καιγόσουν, τότε ήσουν ένοχος! Και γιατί θεοδικία; Γιατί, απλούστατα, αν ήσουν αθώος, ο θεός θα φρόντιζε να μην καείς. [12] Κάποιοι ερμηνευτές τη σκηνή του 1ου κεφαλαίου όπου ο Κ. τρώει ένα μήλο αντί του πρωινού του που καταβροχθίζουν οι φρουροί, την ερμηνεύουν ως συμβολισμό του Δέντρου της γνώσης. [13] Kafka, The Trial, ό.π., σ. xxii-xxiii. [14] P. Citati, Kafka, Rizzoli, Μιλάνο 1987, σ. 150. [15] Κάποιος τέτοιος τύπος μερικές δεκαετίας πριν περιδιάβαινε τους διαδρόμους των δικαστηρίων της Αθήνας και προσέγγιζε τον υποψήφιο πελάτη λέγοντας: «δος μοι πα στω και ταν γαν κινάσω». Ανάθεμα κι αν τον καταλάβαινε έστω και ένας. [16] Η λέξη στα γαλλικά δεν έχει την έννοια που έχει σε εμάς. [17] Η παραβολή έχει μεταφραστεί κάμποσες φορές στα ελληνικά, είτε με τη Δίκη είτε ανεξάρτητα. Υπάρχει και μία δική μου μετάφραση στο περιοδικό Το Δέντρο, αφιέρωμα στον Φραντς Κάφκα, τχ. 201-202 (Δεκ. 2014), σ. 10 επ. [18] Στη σκηνή της μαστίγωσης των κλητήρων, ο Κ. κάνει μια κίνηση με το πορτοφόλι του ότι ετοιμάζεται να δώσει κάποια χρήματα ώστε να σταματήσει το μαρτύριο. Ο μαστιγωτής όμως αρνείται. Όχι γιατί είναι έντιμος, αλλά από το φόβο ότι αν αποκαλυφθεί θα βρεθεί ο ίδιος μαστιγούμενος. [19] Για να σκύψουμε πάνω απ’ τον ώμο του συγγραφέα: την παραμονή των 31ων γενεθλίων του ο Κάφκα αποφασίζει να πάει στο Βερολίνο με σκοπό να λύσει τον αρραβώνα του με την Φελίτσε Μπάουερ. Εκεί λαμβάνει χώρα το γνωστό οικογενειακό «δικαστήριο στο ξενοδοχείο». (K. Wagenbach, Kafka, στη σειρά Βildmonographien των εκδόσεων Rowohlt, Ράινμπεκ / Αμβούργο 1998, σ. 95). Φυσικά είναι δύσκολο να ξεχωρίσουμε τον συγγραφέα από τις μυθιστορηματικές προβολές του εαυτού του. [20] Όταν έφτασε η ώρα του Κάφκα να πεθάνει (3 Ιουν. 1924), ζήτησε απεγνωσμένα από τον γιατρό του νοσοκομείου όπου νοσηλευόταν να του κάνει μια θανατηφόρα ένεση ώστε να γλιτώσει από τους αφόρητους πόνους. Ο γιατρός δίστασε, οπότε ο Κάφκα του φωνάζει: «Σκοτώστε με, αλλιώς θα είστε ένας δολοφόνος». (Β. Τομανάς, στο Fr. Kafka, Η Μεταμόρφωση – Ο Πύργος – Αμερική, μτφρ. Β. Τομανάς, Εξάντας, Αθήνα 1989, σ. 10).

Μια ψηλάφηση της «Δίκης» του Κάφκα

Σύνδεση