Γκούνναρ Χέρινγκ. Γλωσσικό ζήτημα: Πάθη και μίση

Gunnar Hering, Η διαμάχη για τη γραπτή νεοελληνική γλώσσα. Σύντομη ιστορία του γλωσσικού ζητήματος, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2020, σελ.161 Το βιβλίο αυτό, την επιστημονική επιμέλεια του οποίου είχε ο καθηγητής Χρήστος Καρβούνης, αποτελεί μετάφραση περισπούδαστης μονογραφίας από τα Γερμανικά. Πρόκειται για συλλογική προσπάθεια που προέκυψε από το Μεταφραστικό εργαστήρι του Πανεπιστημίου Johannes Gutenberg, Mainz, Τομέας Νέων Ελληνικών. Είναι προς τιμή των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης ότι καθιστούν προσιτή στο ευρύτερο μορφωμένο κοινό μια εκτενέστατη μελέτη του Χέρινγκ για το ανεξάντλητο γλωσσικό ζήτημα, δημοσιευμένη σε έναν εμβληματικό συλλογικό τόμο με τίτλο: Γλώσσες και έθνη στο βαλκανικό χώρο. Οι ιστορικές προϋποθέσεις της δημιουργίας των σημερινών εθνικών γλωσσών.[1] Θα ήταν ευχής έργο αν μεταφραζόταν ολόκληρος ο τόμος στα Ελληνικά. Τότε θα καταλάβουν καλύτερα, ακόμα και μερικοί υποτιθέμενοι ειδικοί στο γλωσσικό ζήτημα, ότι ορισμένες πτυχές του παρουσιάζουν παράλληλη εξέλιξη σε κοινωνίες με κοινό ιστορικό υπόβαθρο, ιδίως από την εποχή του Διαφωτισμού και εξής, που άρχισαν να μετεξελίσσονται στο πλαίσιο των ραγδαίων και τότε κοινωνικοπολιτικών ανακατατάξεων. 1. Ποιος είναι ο Γκούνναρ Χέρινγκ Στο παρουσιαζόμενο εδώ βιβλίο παρατίθεται το ακόλουθο σύντομο Βιογραφικό του συγγραφέα: Ο Gunnar Hering (Γκούνναρ Χέρινγκ) (1934-1994) σπούδασε ιστορία και βαλκανολογία και αναγορεύτηκε διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Βιέννης. Υφηγητής του Πανεπιστημίου του Φράιμπουργκ, καθηγητής Ιστορίας της Ανατολικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης στο Πανεπιστήμιο του Γκέττινγκεν και καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης, συνέβαλε καθοριστικά στην αναβάθμιση και τη δημιουργική πορεία του Ινστιτούτου Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών στη Βιέννη. Γνώστης των περισσότερων βαλκανικών γλωσσών, δημοσίευσε μελέτες για πολιτικά, κοινωνικά, πνευματικά και ιδεολογικά ζητήματα της νεότερης βαλκανικής και ελληνικής ιστορίας. Μείζονα θεωρούνται τα έργα του Ökumenisches Patriarchat und europäische Politik (1620-1638), Βησμπάντεν 1968 (ελλ. έκδ. Οικουμενικό Πατριαρχείο και ευρωπαϊκή πολιτική, 1620-1638, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1992), και Die Politischen Parteien in Griechenland 1821-1936, Μόναχο 1992 (ελλ. έκδ. Τα πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα, 2 τόμοι, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2004, 22006). Από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης θα κυκλοφορήσει επίσης το δοκίμιό του Ο ελληνικός πόλεμος της ανεξαρτησίας και ο φιλελληνισμός. Παροιμιώδης έχει μείνει η μεγάλη του αγάπη για την Ελλάδα και η μαχητικότητά του για κάθε μορφή ολοκληρωτισμού. Το 1988 ίδρυσε την Αυστριακή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών (Österreichische Gesellschaft für Neugriechische Studien) της οποίας χρημάτισε Πρόεδρος. Το Ινστιτούτο Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών στη Βιέννη, με μεγάλη παράδοση στις βυζαντινές σπουδές, αποτέλεσε με τις πρωτοβουλίες του Χέρινγκ κυψέλη εργασίας νέων επιστημόνων οι οποίοι ανέδειξαν ποικίλες πλευρές της νεοελληνικής ιστορίας, της γλώσσας και της λογοτεχνίας. Τέλος, η αντιδικτατορική δράση του Χέρινγκ τον ανέβασε ακόμα πιο ψηλά στη συνείδηση των φοιτητών, των συναδέλφων του και των απλών ανθρώπων. Συγκλονιστική είναι η ακόλουθη μαρτυρία του Αντώνη Δροσόπουλου: Το αποτυχημένο βασιλικό κίνημα του Κωνσταντίνου τον βρήκε να μελετά σε μια βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης το πρωί της 9ης Δεκεμβρίου 1967. Επιστρέφοντας στη Γερμανία ανέπτυξε σημαντική αντιδικτατορική δράση κάνοντας τα πάντα για την ενημέρωση του γερμανικού κοινού για όσα διέπραττε η χούντα στην Ελλάδα, με άρθρα στις εφημερίδες, ομιλίες, επιστολές και διαβήματα στους ιθύνοντες και σε δημόσια πρόσωπα, και με κάθε άλλο τρόπο που έκρινε πρόσφορο. Συγκρούστηκε με τον βουλευτή Έρικ Μπλούμενφελντ, «ο οποίος διέθετε και ιδιαίτερο κύρος λόγω της διώξεως που είχε υποστεί από το ναζισμό και ο οποίος με διάφορα ναι-μεν-αλλά είχε προσπαθήσει, ως μέλος της Συμβουλευτικής Συνέλευσης του Συμβουλίου της Ευρώπης, να αποτρέψει στο Στρασβούργο την απόφαση για την αποπομπή του χουντικού καθεστώτος από το Συμβούλιο. […] Το 1969 πλησίαζε το τέλος του και μαζί και η ημέρα που θα συνεδρίαζε η επιτροπή των υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης που θα έκρινε σε τελικό βαθμό την απόφαση της Συμβουλευτικής Συνέλευσης για την αποπομπή της χουντικής κυβέρνησης από το Συμβούλιο. […] Η προσπάθεια γινόταν ψήφο προς ψήφο, κυβέρνηση προς κυβέρνηση. Και η στάση που θα κρατούσε η γερμανική κυβέρνηση παρέμενε άδηλη. Θα τασσόταν με τα δημοκρατικά ιδανικά ή με τις στρατηγικές σκοπιμότητες; Τότε [28 Νοεμβρίου 1969] ο Γκούνναρ Χέρινγκ ανάγγειλε πως ξεκινάει απεργία πείνας μέχρι να δεσμευθεί η γερμανική κυβέρνηση πως θα ψηφίσει την αποπομπή της δικτατορίας.[2] Στους δημοσιογράφους που ήρθαν να τον συναντήσουν εδήλωσε πως η Γερμανία χρωστάει την ψήφο της στον ελληνικό λαό ‒περισσότερο από κάθε άλλη χώρα‒ έπειτα από όλα τα δεινά που προκάλεσε στους Έλληνες στον πόλεμο και τα οποία δεινά είχαν το μερίδιό τους στις αιτίες του τωρινού δράματος. Στους φίλους του εμπιστεύτηκε πως τη στάση του θα την φτάσει ως το τέλος. Δεν πρόκειται να σταματήσει την απεργία του με τίποτα, αν η Γερμανία δεν ψηφίσει την αποπομπή»[3]. Στον σχετικά σύντομο βίο του ο Χέρινγκ, επιφανής ιστορικός και κορυφαίος νεοελληνιστής, παρουσίασε αξιοθαύμαστη ερευνητική και διδακτική δραστηριότητα.[4] Πρωτοπόρος στις μελέτες περίπτωσης που ξεπερνούν τα στενά όρια ενός κράτους, μελέτησε ιδιοφυώς την ιστορία των απολυταρχικών καθεστώτων. Υπήρξε ο πρώτος καθηγητής νεοελληνικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης (1983-1994), το οποίο, τιμώντας τη μνήμη του, καθιέρωσε από το 2016 ετήσια διάλεξη με στόχο τη διατήρηση ενός ζωντανού ακαδημαϊκού διαλόγου για θέματα που σχετίζονται με την ιστορία και τον πολιτισμό της Ελλάδας και γενικότερα των χωρών της Νοτιοανατολικής Ευρώπης.[5] Το βιβλίο αυτό προέκυψε στο πλαίσιο των συστηματικών ερευνών του για τα πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα κατά την περίοδο 1821-1936. Μελετώντας τις ιδεολογικές τους θέσεις σε μια κρίσιμη χρονική περίοδο κατά την οποία παρουσιάστηκε η πιο οξεία φάση του γλωσσικού ζητήματος, ανανέωσε το θεωρητικό υπόβαθρο των ερευνών του, ξεκινώντας, όχι τόσο από τα πρόσωπα του διαδραμάτισαν κεντρικό ρόλο στην πολιτική σκηνή, αλλά κυρίως από τις κοινωνικές δομές ενός νεοσύστατου κράτους που αναζητούσε αγωνιωδώς να προσδιορίσει την ταυτότητά του. Λέξεις-κλειδιά στις ερευνητικές του αναζητήσεις υπήρξαν η ιδεολογία, οι κοινωνικές δομές και συγκρούσεις, η οικονομία και η πνευματική ελίτ η οποία διαμόρφωνε το κλίμα προς τη μια και την άλλη κατεύθυνση. Ο Χέρινγκ έδειξε ότι υπήρξε αμφίδρομη σχέση ανάμεσα στην πολιτική ιστορία της νεότερης Ελλάδας και το γλωσσικό ζήτημα. Δυο σελίδες από γράμμα του Γκούνναρ Χέρινγκ με ημερομηνία 4 Μαΐου 1993 στη γυναίκα του Όλγα, με αποσπάσματα Ελλήνων ποιητών. Όπως σημειώνει εύστοχα ο επιστημονικός επιμελητής του τόμου στο «Προλογικό σημείωμα» (βλ. σσ. 11-12), η αξία της μελέτης, η οποία θεωρείται δικαίως κλασική στο γερμανόφωνο χώρο, δεν οφείλεται μόνο στην αξιοποίηση της πλούσιας σχετικής βιβλιογραφίας, πράγμα αυτονόητο για ερευνητές κύρους, αλλά κυρίως, κατ’ εμέ, στο ότι «καταφέρνει να παρουσιάσει τη διαμάχη γύρω από το γλωσσικό ζήτημα σε συνεχή συνάρτηση με το ιστορικό, το κοινωνικοπολιτικό, αλλά και το γλωσσικο-ιδεολογικό πλαίσιο της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας», σε συνδυασμό, θα πρόσθετα, με τις ανάλογες ιστορικές και κοινωνικές εξελίξεις στον ευρύτερο βαλκανικό χώρο. Μια από τις σημαντικότερες αρετές του έργου, όπως θα φανεί στη συνέχεια, είναι ότι δεν διστάζει να ασκήσει κριτική σε παρωχημένες θέσεις και ιδεολογικές εμμονές ερευνητών οι οποίοι παρερμηνεύουν τα γεγονότα ή αποσιωπούν στοιχεία τα οποία θα έδιναν μια άλλη, πολύ πιο αντικειμενική εικόνα των προθέσεων όσων ενεπλάκησαν στις γνωστές διαμάχες. Ο Χέρινγκ εποπτεύει από ένα ευρύτερο οπτικό πεδίο τα συμβάντα τα οποία καταγράφει και ερμηνεύει με πειστικά επιχειρήματα. Όπως συνήθως συμβαίνει με θέματα γλώσσας και ιδεολογίας, οι απόψεις των ειδικών είναι αναμενόμενο να μη συμπίπτουν. Αυτό που έχει σημασία είναι να μη γίνεται συνειδητή παρερμηνεία αντικειμενικώς εξακριβώσιμων στοιχείων. Στις περιπτώσεις αυτές ο Χέρινγκ είναι δηκτικός με σκληρές διατυπώσεις, ασυνήθιστες από επιστήμονες που προέρχονται από τον βορειοευρωπαϊκό χώρο. Ο Χέρινγκ παρουσιάζει τη γλωσσική διαμάχη με ασυνήθιστη πυκνότητα λόγου. Όποιος παρακολουθήσει με την απαραίτητη προσοχή την πορεία της σκέψης του, και ιδίως όποιος αποκρυπτογραφήσει τα μηνύματα που περνά πίσω από τις γραμμές, θα καταλάβει ότι ο συγγραφέας του βιβλίου ακολουθεί μια σκηνοθετική τακτική που φωτίζει επιλεκτικά βασικούς σταθμούς του γλωσσικού ζητήματος, συγχρόνως όμως ρίχνει τον προβολέα όχι μόνο στους πρωταγωνιστές του αγώνα, αλλά και σε λιγότερο γνωστές προσωπικότητες που διατύπωσαν επαναστατικές για την εποχή τους απόψεις. Ο Χέρινγκ τοποθετεί τη γλωσσική διαμάχη στον καμβά της ιδεολογίας από την οποία εκπορεύτηκαν οι μεγάλες συγκρούσεις. Αποδίδει τον φανατισμό που καλλιεργήθηκε, εκτός των άλλων, και σε ένα βασικότατο παράγοντα: «Οι υποστηρικτές της καθαρεύουσας και οι μανδαρίνοι της στείρας παραδοσιοκρατίας έβλεπαν στην εξάπλωση της δημοτικής μια μακροπρόθεσμη απειλή για την κοινωνική τους θέση» (σ. 68). 2. Οι πρωταγωνιστές του αγώνα Στο βιβλίο αυτό παρουσιάζονται ευσύνοπτα από νέα οπτική γωνία οι θέσεις των αντιμαχόμενων ομάδων. Ο Χέρινγκ αξιολογεί τις απόψεις των βασικών εκπροσώπων των δύο στρατοπέδων με κριτήριο τις ιδεολογικές τους αρχές οι οποίες διαμορφώθηκαν σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο. Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833) Δεν καινοτομεί κάποιος αν αναφέρει ότι ο Κοραής θεωρούσε απαραίτητη προϋπόθεση για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού τη στροφή προς την κλασική παιδεία η οποία εξευγενίζει τα ήθη. Είναι όμως σημαντικό να τονιστεί, όπως κάνει ο Χέρινγκ, πως ο σοφός Χιώτης θεωρούσε ότι βάση της γραπτής γλώσσας όφειλε να είναι η δημώδης, συνεχώς όμως βελτιούμενη με πρότυπο την αρχαιοελληνική. Στο σημείο αυτό έγκειται η αντιφατική του θεωρία, ότι δηλαδή έθετε τη ζωντανή γλώσσα υπό μόνιμη επιτήρηση με τις ωραιοποιημένες λέξεις «διόρθωση» και «καλλωπισμός». Ο Κοραής αναζήτησε τη μέση οδό, επικρίνοντας τόσο τον δεσποτισμό, τη διατήρηση του χάσματος ανάμεσα στην πρότυπη γλώσσα και την ομιλούμενη, όσο και τη δημαγωγία, «το να γράφει και να μιλάει κανείς σαν να υπήρχαν στην κοινωνία μόνο ξυλοκόποι και νερουλάδες» (σ. 34). Οι γλωσσικές θέσεις του, όπως ότι «Ο όχλος είναι πανταχού όχλος» και «Οι λόγιοι άνδρες του Έθνους είναι φυσικά οι νομοθέται της γλώσσης... αλλ’ είναι νομοθέται δημοκρατικού πράγματος», δεν μπορούν να ερμηνευτούν χωρίς να λάβει κανείς υπόψη του το πολιτικό υπόβαθρο των ιδεών του Κοραή, όπως το παρουσίασε εναργέστατα ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης το 1978 στη διδακτορική του διατριβή.[6] Αξίζει, επίσης, να σημειωθεί ότι ο Κοραής προέβλεψε σωστά την παρουσία πλήθους αρχαϊσμών στις νεοελληνικές διαλέκτους, οι οποίοι θα μπορούσαν να εκτοπίσουν τις τουρκικές και ιταλικές λέξεις. Ο γλωσσικός καθαρισμός του Κοραή δεν είχε καμιά σχέση «με τα προϊόντα του εξεζητημένου εκείνου εξαρχαϊσμού που καθιερώθηκε αργότερα ως καθαρεύουσα» (σ. 36), αφού η δοτική, ο αναδιπλασιασμός, η ευκτική και ο δυικός αριθμός δεν είχαν θέση στο γλωσσικό όργανο στο οποίο απέβλεπε ο Κοραής.[7] Η οξύτατη αντιπαράθεση του Κοδρικά και των αρχαϊστών με τον Κοραή και το περιοδικό Λόγιος Ερμής της Βιέννης απέβη μοιραία για τις δύο πλευρές. Ο Χέρινγκ αναφέρεται με μελανά χρώματα στη μακροχρόνια «μάχη των φυλλαδίων» που ξεκίνησε το 1816 και έδειξε τι μίση και άγρια πάθη αναδεύει η ψυχή του ανθρώπου, τα οποία γίνονται ακόμα πιο αξιοθρήνητα, όταν πρόκειται στην ουσία για μικροδιαφωνίες πίσω από τις οποίες κρύβονται ασύμβατες μεταξύ τους πολιτικές αντιλήψεις. Ο Κοδρικάς «δήλωνε εξοργισμένος που χτίστες και ραφτάδες, μικροπωλητές και ταβερνιάρηδες, δηλαδή όλοι γενικά οι “αμόρφωτοι και μεροκαματιάρηδες” θα συναποτελούσαν την ολότητα ενός έθνους χωρίς πολιτική οργάνωση, λόγια που πιο πολύ θύμιζαν τα δημαγωγικά ξεσπάσματα των Αβράκωτων (Sans-culottes) του 18ου αιώνα» (σ. 41). Ο Χέρινγκ εντάσσει τα διιστάμενα μοντέλα γλωσσικής προτυποποίησης στο ευρωπαϊκό τους πλαίσιο (σ. 43) και στο σημείο αυτό έγκειται η μεγάλη προσφορά του.[8] Ο Κοδρικάς ακολούθησε τις παλαιότερες απόψεις του Γάλλου γραμματικού Βωζελά (Claude Favre de Vaugelas, 1585-1650), επίλεκτου μέλους της Γαλλικής Ακαδημίας από το 1634, ο οποίος υποστήριζε ότι η καλή χρήση της γλώσσας (bon usage) αποτελεί προνόμιο των μελών της βασιλικής Αυλής, αφήνοντας να εννοηθεί ότι οι απλοί άνθρωποι μόνο «κακή χρήση» της γλώσσας μπορούν να κάνουν. Ο Κοραής, αντίθετα, αποδέχτηκε τις γλωσσικές απόψεις του Μπωζέ (Beauzée), ο οποίος στην περίφημη Γραμματική του[9] υποστήριξε ότι σε αμφιλεγόμενες περιπτώσεις οι φιλόλογοι είναι εκείνοι που ρυθμίζουν τη χρήση, εφαρμόζοντας το κριτήριο της αναλογίας, «όπου αναλογία στο μεταγλωσσικό επίπεδο της περιγραφής και τυποποίησης σήμαινε την αρχή του ορθού λόγου (raison)». Γεώργιος Χατζιδάκις (1848-1941) Για τον πατέρα της ελληνικής γλωσσολογίας, αδιαμφισβήτητα σοφό και χαλκέντερο επιστήμονα, ο Χέρινγκ, πραγματικά ουδέτερος παρατηρητής, δείχνει με συγκεκριμένα παραδείγματα την αμφιλεγόμενη στάση του στο γλωσσικό (σσ. 80-84): Ο Γεώργιος Χατζιδάκις όχι μόνο κράτησε αποστάσεις από την «εκστρατεία» κατασυκοφάντησης της δημοτικής, αλλά έκανε κάτι το οποίο θα χαρακτήριζα επαναστατικό για την εποχή του: θεωρούσε ναι μεν ότι η καθαρεύουσα ανάγεται στην αρχαία Ελληνική (φυσικά η πηγή της δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετική), την αντιμετώπισε όμως ως «ξεχωριστή γλωσσική ποικιλία». Αυτό από μόνο του ήταν αρκετό να προκαλέσει την οργή των ακραίων καθαρευουσιάνων. Κατά τον Χέρινγκ ο Χατζιδάκις υπέπεσε σε δύο λάθη, τα οποία όμως θα έλεγα, τα βλέπουμε όλοι εκ των υστέρων: είχε στραφεί κατά του δημοτικιστικού κινήματος επειδή πίστευε ότι η δημοτική ήταν αρκετά φτωχή για να χρησιμοποιηθεί ως γραπτή γλώσσα (είναι αλήθεια ότι για τα δεδομένα της εποχής δεν είχε εντελώς άδικο, όπως και όταν τόνιζε τις μεγάλες διαλεκτικές διαφοροποιήσεις της γλώσσας του λαού), ενώ παράλληλα θεωρούσε ότι η καθαρεύουσα ήταν ευρέως κατανοητή στην απλούστερη μορφή της ως αποτέλεσμα της αδιάλειπτης πολιτισμικής και πολιτιστικής της παράδοσης. Ο συγγραφέας τεκμηριώνει τη θέση του με δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα: «Ενώ αντιδρούσε δικαίως κατά των αρχαϊστών, υποστηρίζοντας ότι τα λεγόμενα “βαρβαρικά στοιχεία” της δημοτικής ούτε πολυάριθμα ήταν ούτε είχαν αλλοιώσει τον χαρακτήρα της γλώσσας, σε άλλα σημεία της ίδιας δημοσίευσης καταφερόταν ενάντια στους δημοτικιστές, παρουσιάζοντας, μεταξύ άλλων, τον μεγάλο αριθμό ξένων λέξεων της δημοτικής ως αίτιο για την ακαταλληλότητά της ως γραπτής γλώσσας» (σ. 81). Ο Χέρινγκ είχε αντιγράψει στην αρχή του ημερολογίου του (έτους 1994) ένα απόσπασμα από τον Στάνχοπ (Σάλωνα, 3 Μαΐου 1824) κάτω από τη φράση του Μαγκρίτ Το αόρατο δεν μπορεί να κρυφτεί από το βλέμμα μας: «By birth I am a stranger to Greece; but as a man accustomed to hold dear the liberty and happiness of mankind, I would, in my present circumstance, consider myself a Greek…». Leicester Stanhope, Greece, in 1823 and 1824. In 1825, 201. «Τυπικά είμαι ξένος προς την Ελλάδα· αλλά ως ένας άνθρωπος που έχει συνηθίσει να θεωρεί πολύτιμες την ελευθερία και την ευτυχία των ανθρώπων, θα ήθελα, υπό τις παρούσες συνθήκες, να θεωρώ τον εαυτό μου Έλληνα…». Το πόσο επαναστατικό μυαλό ήταν ο Χατζιδάκις διαφαίνεται από την ακόλουθη θέση του, διατυπωμένη το 1907, η οποία δεν έγινε κατανοητή από τους θύλακες του γλωσσικού συντηρητισμού: «Ένα γλωσσικό στοιχείο, ανεξαρτήτως προελεύσεως, αποτελεί, έγραφε, φυσικό συστατικό της γλώσσας από τη στιγμή που γίνεται αποδεκτό από τη γλωσσική κοινότητα και υιοθετείται από την επόμενη γενιά. Στη διαμάχη του όμως με τον Ψυχάρη επικαλέστηκε ακόμα και τον Charles Foy, ο οποίος είχε ισχυριστεί [στην Εφημερίδα του Κορομηλά, 15 Σεπτεμβρίου 1888] πως δεν υπάρχει νεοελληνική κοινή» (σ. 82). Τελικά, ο Χέρινγκ αποδίδει τις «διαστρεβλώσεις»[10] και τις ασυνέπειες στην επιχειρηματολογία του Χατζιδάκι στο ιδεολογικό υπόβαθρο των θέσεών του, τονίζοντας ότι ο πατέρας της ελληνικής γλωσσολογίας στρεφόταν με τα δημοσιεύματά του «περισσότερο ενάντια στο κίνημα του δημοτικισμού παρά στην ίδια τη δημοτική», την ιστορική αξία της οποίας πιστεύω ότι ανέδειξε όσο κανείς άλλος. Κωνσταντίνος Κόντος 1834-1909) – Γεώργιος Μιστριώτης (1840-1916) Ο συγγραφέας του βιβλίου αντιμετωπίζει με δικαιοκρισία τον Κόντο και τον Μιστριώτη, μαχητές που ανήκαν λίγο ή πολύ στο ίδιο στρατόπεδο με τον Χατζιδάκι. Ο Κόντος (σ. 84) είχε παρεξηγηθεί και από τις δύο πλευρές. Δεν υπήρξε ούτε σύμμαχος των αττικιστών, ούτε βασικός αντίπαλος των δημοτικιστών, όπως τον έβλεπαν οι ίδιοι. Η σύγκρουση του Δημήτριου Βερναρδάκη με τον Κόντο έδειξε ακόμα μια φορά πόσο ψυχοφθόρες είναι οι μίζερες προσωπικές αντιπαραθέσεις και επιθέσεις. Ο Χέρινγκ ασχολήθηκε εκτενώς (σσ. 78-79, 104-106) με τον Μιστριώτη, καθώς υπήρξε βασικός πρωταγωνιστής των αιματηρών επεισοδίων, ευρύτερα γνωστών ως «Ευαγγελικά» (1901) και «Ορεστειακά» (1903). Καταδικάζει τους ανυπόστατους ισχυρισμούς του για σλαβική συνωμοσία ενάντια στην ελληνική γλώσσα, την ευρύτατα διαδεδομένη τότε φυλετική περιαυτολογία, τα κοσμητικά επίθετα με τα οποία περιέλουζε τους δημοτικιστές, όπως «τρελοί, προδότες της πατρίδας, πανσλαβιστές». Η αναβίωση της δημοτικής κατά τον Μιστριώτη ισοδυναμούσε με «παραφροσύνη» ή «εθνική προδοσία». Το ακόλουθο παράθεμα είναι ενδεικτικό του φανατισμού του: «... η τουρκογενής δημοτική διέφθειρε το μυαλό και αποδυνάμωσε με αυτό τον τρόπο το έθνος. “Η χυδαία γλώσσα δύναται να χρησιμεύση ως διεθνής των βλακών και ηλιθίων και ουχί των απογόνων του Περικλέους και του Πλάτωνος […]”. Με το ίδιο σκεπτικό πρόσβαλε και τους συνεργάτες του Ιστορικού Λεξικού συστήνοντάς τους να συνάψουν αλληλογραφία με λόγιους Οθωμανούς» (σ. 105). Ο Ελευθέριος Βενιζέλος αποδοκίμασε έντονα τις εμπαθείς θέσεις και τις «απόπειρες εξέγερσης» του Μιστριώτη (σσ. 105-108). Ό,τι έχει γραφτεί σε πολλές σελίδες από διάφορους ερευνητές για τη θέση του μεγάλου Εθνάρχη στο γλωσσικό, το διατυπώνει ο πολύς Χέρινγκ σε μια μόνο πρόταση: «Αναγκάστηκε να λάβει υπόψη του την αρχαΐζουσα γλωσσική ιδεολογία των κρατικών και εκκλησιαστικών ελίτ, για να μη θέσει σε κίνδυνο το μεταρρυθμιστικό έργο των Φιλελευθέρων» (σσ. 105-106). Γιάννης Ψυχάρης (1854-1929) Οι θέσεις του αρχηγέτη του δημοτικισμού παρουσιάζονται σ’ αυτό εδώ το βιβλίο (σσ. 85-94) με όλα τα θετικά και αρνητικά στοιχεία που συνυπάρχουν συχνά σε ανθρώπους με ασυνήθιστη ευστροφία πνεύματος. Η διορατικότητά του για την αναπότρεπτη πορεία της νεοελληνικής γλώσσας συνδέθηκε στενά με τον «εθνικιστικό μεγαλοϊδεατισμό», τονίζοντας την ταύτιση γλώσσας και πατρίδας, και με «λαϊκότροπα ρομαντικές αντιλήψεις». Ο Χέρινγκ παρουσιάζει ευσύνοπτα το θεωρητικό υπόβαθρο στο οποίο στηρίζονται οι απόψεις του Ψυχάρη και το οποίο (τι ειρωνεία της τύχης!) είναι το ίδιο με εκείνο του Χατζιδάκι. Και οι δύο επηρεάστηκαν από τους νεογραμματικούς και τις θέσεις τους σχετικά με τους φωνολογικούς νόμους και τις κανονικότητες που τους διακρίνουν. Έτσι ερμηνεύεται ο αντιφατικός χαρακτήρας τους καθώς ήταν ανοιχτοί σε νέες ιδέες, παράλληλα όμως δογματιστές. Η ειλικρίνεια αισθημάτων του Ψυχάρη άγγιξε τις ψυχές του κόσμου που είχε κουραστεί από το πομπώδες ύφος και τον στείρο φορμαλισμό των αρχαϊστών. Από το άλλο μέρος, «η φιλαρέσκεια, η εριστικότητα και η αυταρχική του στάση δεν βοηθούσαν τον ουσιαστικό διάλογο» (σ. 89 και υποσημ. 122). Ο Χέρινγκ τονίζει την υπέρμετρη εγωπάθεια του Ψυχάρη ο οποίος αυτοχαρακτηρίστηκε «ιστορική προσωπικότητα», ελπίζοντας «να αποτελέσει στην ιστορία του δημοτικισμού ό,τι ήταν ο Καρλ Μαρξ για τον σοσιαλισμό». Το βιβλίο του Ψυχάρη Κωστής Παλαμάς. Φιλολογική κριτική μελέτη (Αλεξάνδρεια 1927), στο οποίο ο Παλαμάς παρουσιάζεται ως ασήμαντος Βαλκάνιος ποιητής (και οι δύο υπήρξαν υποψήφιοι για το βραβείο Νόμπελ), ο Χέρινγκ το χαρακτηρίζει ως «ένα εντελώς άπρεπο τεκμήριο ζηλοφθονίας». Τελειώνοντας την παρουσίαση της συμβολής του Ψυχάρη στην καθιέρωση της γλώσσας του λαού, ο Χέρινγκ τονίζει εμφατικά ότι στη γλωσσική διαμάχη «τον καθοριστικότερο ρόλο τον έπαιξε ένας μη ειδικός, ο Εμμανουήλ Ροΐδης, ο οποίος με το αξιόλογο και σε ζωντανό ύφος βιβλίο του Τα είδωλα (γραμμένο στην καθαρεύουσα!) συνηγόρησε υπέρ της δημοτικής».[13] Μανόλης Τριανταφυλλίδης (1883-1959) Ο Τριανταφυλλίδης, κορυφαίος γλωσσολόγος και νηφάλιος μαχητής του δημοτικισμού, κατόρθωσε με τη βαθύτατη παιδεία που τον διέκρινε, με τις μεγάλες κοινωνικές του ευαισθησίες, την παιδαγωγική του κατάρτιση και την ανοιχτοσύνη του πνεύματός του, καθώς παρακολουθούσε τα ιδεολογικά ρεύματα και τις επιστημονικές εξελίξεις τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική, να αποτελέσει την «ήρεμη δύναμη» που χρειαζόταν η Ελλάδα σε ταραγμένες εποχές γεμάτες μισαλλοδοξίες και πάθη. Το όνομά του συνδέεται αναπόσπαστα με την αναγέννηση της νεοελληνικής γλώσσας στην εκπαίδευση, την επιστήμη και τον δημόσιο βίο, με λίγα λόγια με την πνευματική ανόρθωση της νεότερης Ελλάδας. Ο Χέρινγκ σπούδασε στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, έζησε, επομένως, από κοντά το νέο κλίμα που είχε διαμορφωθεί από πολύ νωρίς στη Φιλοσοφική Σχολή. Εκτιμούσε ιδιαίτερα το έργο του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών, γνωστού ως Ιδρύματος Μανόλη Τριανταφυλλίδη, καθώς χρησιμοποίησε τα διδακτικά εγχειρίδια και τα έργα υποδομής του για την εκμάθηση της νεοελληνικής γλώσσας, της οποίας υπήρξε άριστος χειριστής. Παρ’ όλα αυτά, δεν εκφράζεται ρητώς με υπερβολικά ενθουσιώδη λόγια για τον Μανόλη Τριανταφυλλίδη. Αφήνει τα γεγονότα να μιλήσουν μέσα από τις δράσεις του εκπαιδευτικού δημοτικισμού και ιδίως του Εκπαιδευτικού Ομίλου, ψυχή του οποίου υπήρξαν ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης, ο Αλέξανδρος Δελμούζος και ο Δημήτρης Γληνός. Σε εποχές αστάθειας του πολιτικού βίου, οικονομικών κρίσεων και κοινωνικών ανακατατάξεων, τότε που έρχονται σε αναπόφευκτη σύγκρουση «οι συντηρητικές κοινωνικές ομάδες και οι πολιτικές ελίτ» με τις «λαϊκές μάζες», αναφύεται το πρόβλημα της «διαπλοκής» –δεν είναι καθόλου σύγχρονο φαινόμενο– για να παρερμηνευθούν, ή ακόμα και να συσκοτισθούν, τα γενεσιουργά αίτια των κοινωνικών εντάσεων και των κάθε είδους κρίσεων, και να υπερισχύσουν οι απλουστευτικές και απλοϊκές ερμηνείες οι οποίες αναπαράγουν τις αρρωστημένες δομές. Οι δημοτικιστές έδειξαν στην πράξη ότι δεν ήταν ούτε άθεοι, ούτε μπολσεβίκοι, ούτε φυσικά εχθροί της πατρίδας. 3. Οι παραμελημένοι μαχητές Γεώργιος Χρυσοβέργης (1805-1862) Σε σύγχρονες αναλυτικές παρουσιάσεις του γλωσσικού ζητήματος δεν αναφέρεται ούτε μία γραμμή για τον καινοτόμο αυτόν καθηγητή του Διδασκαλείου της Αθήνας και αργότερα (1843) Γυμνασιάρχη στο Ναύπλιο. Ο Χέρινγκ (σσ. 50, 59) επαινεί τη μετριοπαθή στάση του στο γλωσσικό. Συγγραφέας μιας αξιόλογης Γραμματικής της αρχαίας Ελληνικής,[14] δεν δίστασε να προτείνει τη χρήση της δημώδους στο γλωσσικό μάθημα με το σκεπτικό ότι είναι γνήσιο τέκνο της αρχαίας γλώσσας. Στη Γραμματική του (1839, σ. 6) τονίζει: «Δεν αρνούμεθα μεν ότι η αρχαία Ελληνική γλώσσα, διαπρέπουσα κατά τον πλούτον, ποικιλίαν και γλαφυρότητα, ως Βασιλίς προς πάσαν άλλην [...] δεν συγκατατιθέμεθα όμως ότι και η νεωτέρα στερείται ιδίων θελγήτρων, ένεκα των οποίων, ενώ αποβαίνει της μητρός της εφάμιλλος, να μη δύναται να θεωρηθεί προς τας λοιπάς, ως Βασιλόπαις προς θεραπαίνας». Ο συγγραφέας αποδίδει σωστά την ευρύτητα οριζόντων του καινοτόμου εκπαιδευτικού στο γεγονός ότι μαθήτευσε στην Σχολή του Γένους στο Κουρούτσεσμε (Ξηρά Κρήνη, Ξηροκρήνη), ενώ υπήρξε και διευθυντής της Ευαγγελικής Σχολής της Σμύρνης. Το λυπηρό είναι ότι ο Χρυσοβέργης ενεπλάκη σε προσωπικές ψυχοφθόρες διαμάχες, κυρίως με τον Σκαρλάτο Βυζάντιο, με αποτέλεσμα να αλληλομηνυθούν για εξύβριση και να καταλήξουν στα δικαστήρια.[15] Αντώνιος Φατσέας (1821-1872) Ο Κυθήριος Αντώνιος Φατσέας παρουσιάζεται σε αυτό εδώ το βιβλίο (σσ. 64-65) με τα θετικά και αρνητικά σημεία των αποψεών του, όπως αρμόζει σε νηφάλιο ερευνητή. Από το ένα μέρος ο Χέρινγκ επικρίνει έμμεσα την ισοπεδωτική κριτική του απέναντι στον λογιοτατισμό και από το άλλο επικροτεί πλήρως τη θέση του, απότοκο του αστικού ιδανικού των Επτανησίων, ότι «ένα έθνος που αναλώνεται σε επουσιώδη γλωσσικά θέματα και συντηρεί μια νεκρή γραπτή γλώσσα διατηρεί ελάχιστες ελπίδες να αποκτήσει κάποτε υλικοτεχνική επάρκεια, ηθική ισχύ και επιστήμες, με άλλα λόγια να μπορέσει να γίνει μια ανεξάρτητη και εξατομικευμένη οντότητα». Τις θέσεις αυτές επεσήμανε ο Χέρινγκ προτού δημοσιευτεί η εξαιρετική μελέτη του Τριαντάφυλλου Σκλαβενίτη, ο οποίος διεξήγαγε πολύχρονες έρευνες για τη ζωή και το έργο ενός γνήσιου διαφωτιστή της κοινωνίας.[16] Οι απόψεις του για τα αίτια της ελληνικής κακοδαιμονίας παραμένουν τραγικά επίκαιρες. Το δοκίμιό του «Η εικοστή πέμπτη Μαρτίου του 1849» (βλ. Σκλαβενίτης, σ. 167), το επικροτούν πλήρως οι ιστορικοί: «Την Ελληνικήν Επανάστασιν την έφερεν η εποχή, η Ελληνική αρχαιότης και η θρησκεία, την υπεστήριξαν οι πολεμικοί και οι πρόκριτοι επί κεφαλής του λαού και τέλος οι Ευρωπαίοι την εβοήθησαν και την έσωσαν· έπρεπε λοιπόν και τα στοιχεία τα οποία την εβοήθησαν και την προήγαγαν να ωφεληθώσιν εξ αυτής. Οι πρόκριτοι εξουσίαζαν τον λαόν επί Τουρκοκρατίας· διατί θέλεις να χάσωσι το δικαίωμα όταν oι Τούρκοι εξέλειπον; [...] Οι λογιώτατοι έθρεψαν το εθνικόν πνεύμα και εζήτουν διά μιας τον χρυσούν αιώνα· έπρεπε λοιπόν να ωφεληθώσι και εκ της Επαναστάσεως, να κυριεύση το στοιχείον των, η δε σπουδή της γλώσσης και η πρόληψις της αρχαιότητος να κυριεύση προς βλάβην της αληθούς αναπτύξεως. [...] Οι Ευρωπαίοι οι οποίοι έσωσαν την επανάστασιν εις τους Ναυαρίνους, θέλεις να μη ζητήσωσι να ωφεληθώσιν εξ αυτής και να εμποδίζωσι την ανάπτυξιν έθνους του οποίου η ύπαρξις δεν τους συμφέρει;». Τα δύο φυλλάδια που τύπωσε στη Λαμία και την Αθήνα το 1856, Σκέψεις επί της Δημοσίας και Ιδιωτικής εκπαιδεύσεως των νέων Ελλήνων. Προς τον Υπουργόν της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως[17], πρέπει να τα διαβάζει προσεκτικά όποιος αναλαμβάνει υπουργός Παιδείας καθώς επιβεβαιώνουν, εδώ και 156 χρόνια, την αναποτελεσματικότητα του εκπαιδευτικού μας συστήματος: Το πρώτο κακό είναι η αποστήθιση, αφού «συνηθίζει τον μαθητήν να αποστηθίζη χωρίς να εννοή, επομένως να μη συλλογίζηται, να μη τέρπεται επομένως εις την σπουδήν και να μη την αγαπήση· και επειδή εσυνήθισεν να μη εννοή, και όταν ακόμη επιθυμεί, έχει χάσει το θάρρος να μάθη». Ο Γκούνναρ Χέρινγκ στο γραφείο του στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης. Το δεύτερο είναι η πρόληψη ότι αρχή και τέλος της ζωής των Ελλήνων είναι η ανάσταση της αρχαίας Ελληνικής, μια πρόληψη που έχει την αρχή της στον Κοραή, παρ’ όλο που αναγνωρίζει ότι «πρέπει να σπουδάζωμεν την αρχαίαν ελληνικήν και διά την μόρφωσιν και τον πολιτισμόν της καθομιλουμένης και διά την Ιστορίαν μας και διά τον θησαυρόν των γνώσεων τας οποίας περιέχει». Επικαλούμενος τον Ιταλό φιλόσοφο Βίκο, υποστηρίζει ότι χωρίς την καλλιέργεια της γλώσσας δεν μπορεί να υπάρξει εθνική ποίηση. Παράλληλα παραπέμπει στον Χέρντερ για να στηρίξει τη θέση ότι η επαναφορά της αρχαίας γλώσσας στο εκπαιδευτικό σύστημα δεν σημαίνει ότι θα επιστρέψει στη χώρα ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός. Το τρίτο κακό είναι ο «γερμανικός σχολαστικισμός», με τις αρχές του οποίου συντάχτηκαν οι κανονισμοί και τα προγράμματα «των Δημοτικών, των Ελληνικών και των Γυμνασίων», ώστε στους αλλεπάλληλους παιδευτικούς κύκλους να χάνεται χρόνος και το σχολείο να γίνεται ανιαρό. Τα πολλά μαθήματα αύξησαν τις ώρες διδασκαλίας και έφεραν την κόπωση και την αδιαφορία. Οι προτάσεις του αναφέρονται στους εκπαιδευτικούς, στο σύστημα και στην εφαρμογή του. Παρουσιάζει τα προβλήματα της εκπαίδευσης μάθημα προς μάθημα και καταλήγει στη διατύπωση ενός αναλυτικού προγράμματος, όπου ιεραρχούνται οι επιδιώξεις και ανάλογα κατανέμεται ο σχολικός χρόνος. Το βάρος πέφτει στη σπουδή της καθομιλουμένης γλώσσας η οποία ως «γλώσσα του συλλογισμού μας είναι ο όρος της συγκρίσεως των άλλων γλωσσών [...] εις την σπουδήν της καθομιλουμένης απαιτείται κρίσις, υπομονή και επιμονή· διότι η ύλη είναι εις τα στόματα του λαού και των ολίγων καθαρών του έθνους συγγραφέων». Τα σατιρικά στιχουργήματά του Aι ευχαί της Πρωτοχρονιάς του 1870 περιέχουν διαπιστώσεις που ισχύουν και για το 2021: «Η ύπαρξίς μας είναι αβεβαία· ζώμεν εκ δανείων και ολονέν δανειζόμεθα· πιέζομεν την πρακτικήν τάξιν, στειρεύοντες τας πηγάς της παραγωγής διά να συνάξωμεν και συνάγωμεν διά να ρίψωμεν εις περιττά και επιβλαβή [...]· η παιδεία μας είναι φενάκη [...]». 4. Εναύσματα για περαιτέρω έρευνα Μια από τις μεγάλες αρετές του έργου είναι ότι ο συγγραφέας του, γνώστης της τεράστιας σχετικής βιβλιογραφίας, αφήνει συχνά υπαινικτικές αναφορές με σκοπό να κεντρίσει το ενδιαφέρον νέων ερευνητών για περαιτέρω έρευνα. Θα αναφέρω δύο μόνο ενδεικτικά παραδείγματα. Ο Χέρινγκ αναδεικνύει (σ. 16) τη σημασία που είχαν για την εξελικτική πορεία της ελληνικής γλώσσας «τα Ελληνικά των εμπόρων», αυτή η ιδιάζουσα προφορική και γραπτή μορφή επικοινωνίας των Ελλήνων και ελληνόφωνων εμπόρων της Βαλκανικής και της Διασποράς. Ως χαρακτηριστικό παράδειγμα αναφέρει τους Οδηγούς επιστολογραφίας του Διαφωτισμού, όπως του Ιωάννη Μαρμαροτούρη (μέσα 18ου αι.- αρχές 19ου αι. (;), συντάκτη της ιταλικής μετάφρασης του βιβλίου Il Corrisponde Triestino... / Ὁ Ἀνταποκριτὴς Τεργεστίου, ἤτοι Γραφαὶ διδακτικαὶ τοῦ ἐμπορίου... Μεταφρασθεῖσαι ἀπὸ τὴν ἰταλικὴν... παρὰ Ἰωάννου Μαρμαροτούρη..., Τεργέστη, Καισαροβασιλικὴ Τυπογραφία τῶν ἐξ Ἀρμενίας Πατέρων τῶν καὶ Μεχιταριστῶν, 1800. Ο Μαρμαροτούρης υπήρξε δόκιμος μεταφραστής.[18] Η απλή και μόνο ανάγνωση του μεταφράσματος αυτού καθιστά εμφανή τον αγώνα των λογίων να διαμορφώσουν μια γλώσσα κοινής αποδοχής, δεν μπορούσαν όμως να απεγκλωβιστούν από τα αδιέξοδα της αρχαϊστικής και καθαρευουσιάνικης παράδοσης. Το capitale παραμένει στην ουσία αμετάφραστο, προσαρμοσμένο στο μορφολογικό σύστημα της Νεοελληνικής ως καπιτάλι, λέξη που ήταν τον 18ο αιώνα ευρύτατα γνωστή (σήμερα αποτελεί στοιχείο του λαϊκού λόγου), αναγκάζεται όμως ο μεταφραστής να αναφέρει σε παρένθεση το κοινολεκτούμενο σηρμεγέ, τουρκικό sermaye, με την καθιερωμένη μεταγραφή σερμαγιά, ήδη σε μεσαιωνικά κείμενα και ως σιρμαγιά, ενώ η αδόκιμη συρμαγιά ορθογραφήθηκε παρετυμολογικά από το σύρω «σέρνω». Η κατά λέξη άκομψη με τα σημερινά δεδομένα μετάφραση «υποκάτω εις τα ονόματα» αποδίδει το σημερινό εμπορική ή εταιρική επωνυμία. Ο Χέρινγκ εξετάζει (σ. 19) από νέα οπτική γωνία τους παράγοντες οι οποίοι διαμόρφωσαν τη δημώδη κοινή μέχρι την Επανάσταση του 1821, δηλαδή τη διαδικασία εξομοίωσης διαλεκτικών χαρακτηριστικών. Ο συγγραφέας επισημαίνει σωστά ότι οι μετακινήσεις πληθυσμών διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο από τον 15ο αιώνα και μετά. Αναφέρεται εύστοχα στους περιπλανώμενους χτίστες της Ηπείρου οι οποίοι κινούνταν στο ευρωπαϊκό τμήμα των ελληνόφωνων περιοχών και «συνέβαλαν σημαντικά στη διάδοση ειδήσεων, συγκεκριμένης ορολογίας, αλλά και της προφορικής παράδοσης, κυρίως παραλλαγών των δημοτικών τραγουδιών» (σ. 19). Τονίζει, επίσης, ότι δεν ευσταθεί «η αντίληψη ότι η Εκκλησία ως θεσμός κατά τον 18ο αιώνα καταδίκασε και δεν χρησιμοποίησε τη δημώδη γλώσσα». Ο συγγραφέας του βιβλίου απέφυγε να αναφερθεί σε ζώντα πρόσωπα, κατά την εποχή συγγραφής της μελέτης, και να κρίνει τη στάση τους απέναντι στο γλωσσικό ζήτημα. Εξαίρεση αποτέλεσε ο Ιωάννης Κακριδής (1901-1992), το όνομα του οποίου συνδέεται με την ακατανόητη «Δίκη των τόνων» εν μέσω Κατοχής (o Χέρινγκ, σ. 127, τονίζει τη συνειδητή συκοφάντηση του λαμπρού κλασικού φιλολόγου, καθώς το «ένοχο» σύγγραμμα στην πρώτη έκδοση του 1936 δεν ενόχλησε κανένα) και μόνο για μια συγκεκριμένη περίπτωση ο Εμμανουήλ Κριαράς (1906-2014) και ο Αγαπητός Τσοπανάκης (1908-2005). Εξαίρεση αποτέλεσαν οι απόψεις του Γεώργιου Μπαμπινιώτη σε ό,τι αφορά «την εννοιολογική σύγχυση που προκάλεσε ο ισχυρισμός του ότι στην Ελληνική δεν υφίσταται «διγλωσσία», αλλά “γλωσσική διμορφία ή δι-υφία (diglossia)” (σ. 21). O Χέρινγκ που έζησε από κοντά ως φοιτητής το στυγνό πρόσωπο της δικτατορίας των συνταγματαρχών και αγωνίστηκε εμπράκτως για τα δημοκρατικά ιδεώδη, δεν μπορούσε να μην αναφερθεί με έντονη ειρωνεία και στο διαβόητο βιβλίο που εξέδωσε το 1972 το Αρχηγείο Ενόπλων Δυνάμεων με τίτλο Εθνική Γλώσσα (σ. 131), στο οποίο η δημοτική χαρακτηρίζεται «ιδίωμα των Ελλήνων του εξωτερικού (υπαινισσόμενο τον Ψυχάρη!) και των κομμουνιστών. Ωστόσο οι συντάκτες αξιωματικοί παρέλειψαν να αναφέρουν σε ποια από τις δύο κατηγορίες θα κατέτασσαν τον νομπελίστα Γιώργο Σεφέρη». Το βιβλίο κλείνει με εκτενή αναφορά και σχολιασμό των απόψεων του Γ. Μπαμπινιώτη για ένα βιβλίο του που δημοσιεύτηκε το 1979 (σσ. 132-141), οι οποίες παρατίθενται στις επόμενες δύο σελίδες. Η ωραία μετάφραση του βιβλίου οφείλεται, όπως ήδη ελέχθη, σε μια ομάδα προπτυχιακών και μεταπτυχιακών φοιτητών[19] που εργάστηκαν στο Μεταφραστικό Εργαστήρι του Τομέα Νεοελληνικών Σπουδών, Τμήμα Μεταφρασεολογίας, Γλωσσολογίας και Πολιτισμικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Johannes Gutenberg Mainz με έδρα την πόλη Germersheim. Το έργο αυτό δεν θα έβλεπε το φως της δημοσιότητας χωρίς τις επίπονες προσπάθειες του καθηγητή Χρήστου Καρβούνη ο οποίος είχε την επιστημονική επιμέλεια.[20] Η γλώσσα της μετάφρασης είναι άψογη και επιβεβαιώνει την εκφραστική ζωντάνια της Νεοελληνικής. Ελάχιστες είναι οι υφολογικές διορθώσεις που θα πρότεινα, όπως: η λέξη κομμάτι (ίσως μέρος, τμήμα) δεν προσιδιάζει στον επιστημονικό λόγο: «οι αρχαιοελληνικές ποικιλίες δεν αποτελούσαν κομμάτι της ζωντανής ομιλίας» (σ. 17), «στο ευρωπαϊκό κομμάτι των ελληνόφωνων περιοχών» (σ. 19). Επανάληψη του ίδιου ρήματος στο ίδιο γλωσσικό περιβάλλον: «Τα μεν ποντιακά χρησιμοποιούνταν ... τα δε τσακώνικα χρησιμοποιούνταν» (σ. 18). Αντί για «εκρηκτικότητα της Μεγάλης Ιδέας» (σ. 57) θα προτιμούσα τη λέξη έξαρση. Η πρόταση «πολλά σημεία των γλωσσολογικών τους υποθέσεων ... υπέστησαν διορθώσεις» (σ. 93) ξενίζει. Καλύτερα: αναθεωρήθηκαν. Αξιοπρόσεκτοι είναι οι νεολογισμοί: επιστροφικός («επιστροφικό κίνημα προς την Αρχαιότητα», σ. 60) και μουσειοποίηση (της γλώσσας, σ. 25) που δεν έχουν λημματοποιηθεί στα λεξικά της Νεοελληνικής. 5. Συμπεράσματα Η αληθινή Ιστορία, αν υπάρχει ως απόλυτη έννοια, γράφεται με όρους αντικειμενικότητας, στο βαθμό που αυτό είναι εφικτό. Συνήθως ο κάθε εμπλεκόμενος με πρωταγωνιστικό ρόλο σε μάχες, με την κυριολεκτική και μεταφορική σημασία του όρου, δεν παραλείπει να καταθέτει τη δική του άποψη, αποβλέποντας, ρητά ή υπόρρητα, στην υστεροφημία του. Μετά όμως από πολλά χρόνια, όταν κατασιγάσουν τα πάθη και εκλείψει η φυσική παρουσία των πρωταγωνιστών, έρχεται έτσι κι αλλιώς η μετα-ιστορική ανάλυση να αποκαθάρει το σκόπιμο, το πρόσκαιρο και το εφήμερο. Για την Ιστορία του Γλωσσικού Ζητήματος ισχύει ακριβώς το ίδιο. Η Ιστορία είπε την τελευταία λέξη για τους πρωταγωνιστές της νεότερης φάσης της γλωσσικής διαμάχης από το 1888, έτος έκδοσης του έργου Το ταξίδι μου του Γιάννη Ψυχάρη, ως το 1976, έτος καθιέρωσης της δημοτικής ως επίσημης γλώσσας της εκπαίδευσης, με ενδιάμεσο σταθμό το 1959, έτος θανάτου του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, της εμβληματικότερης μορφής του αγώνα για την απάλειψη της οπισθοδρόμησης και του σκοταδισμού, όπως εκφράστηκε από τους ακραίους προγονόπληκτους. Είναι πράγματι σχεδόν ουτοπική η λεγόμενη «σφαιρική» επιστημονική θεώρηση, ιδίως όταν πρόκειται για θέματα που άπτονται της ιδεολογίας, στην οποία είναι εμβαπτισμένη η γλώσσα, όπως και στον πολιτισμό. Οι επιμέρους παραλείψεις, και κάποιες ανθρώπινες, μικρές αστοχίες, δεν μειώνουν ούτε στο ελάχιστο τη σπουδαιότητα του εμβληματικού αυτού έργου. Προσωπικά θα περίμενα κάποια αναφορά, λ.χ., στον Αχιλλέα Τζάρτζανο. Στη συγκεκριμένη περίπτωση ένας τόσο «ξένος», αλλά και τόσο «δικός μας» κορυφαίος επιστήμονας, καταγράφει, ίσως επιλεκτικά, πάντως καταγράφει –αυτό έχει σημασία– πικρές αλήθειες της νεοελληνικής κακοδαιμονίας, πραγματικά ελεύθερος από κάθε είδους δεσμεύσεις. Το μικρό σε έκταση, αλλά μεγάλο σε σπουδαιότητα βιβλίο του Γκούνναρ Χέρινγκ, δίνει μαθήματα επιστημονικού και δημοκρατικού ήθους και παρρησίας.[21] Ο άνθρωπος που τόλμησε να τα βάλει με την πανίσχυρη χούντα των συνταγματαρχών, δεν διστάζει να αναφερθεί σε ζώντα πρόσωπα με μεγάλη κοινωνική επιρροή και να καταδικάσει με αναλυτική επιστημονική τεκμηρίωση τις συντηρητικές, οπισθοδρομικές θα έλεγα, προσεγγίσεις τους, ακόμα και την απόκρυψη ή τη διαστρέβλωση της αλήθειας. Έχει ήδη επισημανθεί το ταλέντο του χαρισματικού αυτού ερευνητή στην αναζήτηση της λεπτομέρειας, η οποία, θα πρόσθετα, αποτελεί συχνά τον μίτο ανεύρεσης της αλήθειας. Ο Χέρινγκ, εποπτεύοντας, χωρίς ίχνος έπαρσης, το αχανές πεδίο των ιστορικών εξελίξεων, των κοινωνικών συγκρούσεων και των ιδεολογικών αντιπαραθέσεων σε ολόκληρη την Ευρώπη και ιδίως στη Νοτιοανατολική, εστιάζει την προσοχή του και στη γλώσσα για να αναδείξει με αντιπροσωπευτικά παραδείγματα τη στενή της συνάφεια με την ταυτότητα και τον πολιτισμό. Η βαθύτατη παιδεία του, συνδυασμένη με ασυνήθιστη γλωσσομάθεια και οξυδέρκεια, του επιτρέπει πολύ συχνά να «υποδηλώνει», αντί να «δηλώνει», αφήνοντας τον απαιτητικό αναγνώστη του έργου του να καταλήξει στα συμπεράσματά του. Με τον τρόπο αυτό καλλιεργεί την κριτική σκέψη του αναγνώστη, ενώ αναδεικνύεται παράλληλα το μεγαλείο της σιωπής του στοχασμού του, γνώρισμα που διαθέτουν ελάχιστα καθολικά πνεύματα. [1] Hering Gunnar, “Die Auseinandersetzungen über die neugriechische Schriftsprache“. Στο Ch. Hannick, (εκδ.), Sprachen und Nationen im Balkanraum. Die historischen Bedingungen der Entstehung der heutigen Nationalsprachen, Köln/Wien 1987, 125-194. Πρόκειται για τα Πρακτικά ενός Συμποσίου που έλαβε χώρα το 1982 στο Πανεπιστήμιο Trier. Ανατυπώθηκε στον τόμο Nostos, βλ. υποσημ. 4, σσ. 189-264. [2] Οι κυβερνήσεις τεσσάρων ευρωπαϊκών χωρών, Δανίας, Νορβηγίας, Ολλανδίας και Σουηδίας, είχαν προσφύγει εναντίον της ελληνικής δικτατορίας στο Συμβούλιο της Ευρώπης ζητώντας την αποπομπή της Ελλάδας λόγω των βασανιστηρίων και της παραβίασης των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών. [3] Αντώνιος Γ. Δροσόπουλος, «Η συμβολή του Γκούνναρ Χέρινγκ στον αγώνα εναντίον της χούντας», Σύγχρονα Θέματα, τχ. 56 (Ιούλ. - Σεπτ. 1995), σσ. 54-66. [4] Σε ένα συγκεντρωτικό τόμο, με αφορμή τα εξηκοστά γενέθλιά του, με δώδεκα μελέτες του τις οποίες εκπόνησε ανάμεσα στα έτη 1979 και 1992, έδωσε ο ίδιος τον τίτλο «Νόστος», που παραπέμπει στη νοσταλγία. Τον βρήκε ανελέητος ο θάνατος προτού πάρει στα χέρια του το ωραίο βιβλίο. Βλ. Maria A. Stassinopoulou (εκδ.), Gunnar Hering: Nostos. Gesammelte Schriften zur Geschichte Südosteuropas, Frankfurt am Main u. a. 1995: Lang. Βλ. ενδεικτικά τις νεκρολογίες: Johannes Koder, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik, 45, 1995, 437-439. Reinhard Lauer, Zeitschrift für Balkanologie, 33, 1997, 126-131. [5] Βλ. https://bit.ly/2MvzErN [6] Πρόκειται για έκδοση του Harvard University Press. Βλ. τώρα, Νεοελληνικός διαφωτισμός. Οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1996. [7] Ο Χέρινγκ (σ. 49) αναφέρεται στην προσπάθεια της βαυαρικής κυβέρνησης (Β.Δ. 3.4.1833) να εξελληνίσει ορισμένα τοπωνύμια: Το Δραγάμεστον στην Αιτωλοακαρνανία, σλαβικό τοπωνύμιο που σημαίνει «τόπος σε κοιλάδα», έγινε Αστακός, η Βοστίτσα («οπωρώνας») Αίγιον. Η μετονομασία Σπέτσες (ενετικό και ιταλικό spezie «μπαχαρικά») σε Τιπάρηνον (παραφθορά του αρχαίου Τρικάρηνος) απέτυχε, και δεν είναι η μόνη περίπτωση. Η πληροφορία ότι δεν επικράτησε ο τύπος «Κίναιθα αντί για Καλαμάτα» δεν φαίνεται να είναι ορθή. Πρόκειται για το Κύναιθα αντί για Καλάβρυτα. Η επίσημη ονομασία πολλών τοπωνυμίων είχε προσαρμοστεί σε αρχαιοελληνικά πρότυπα, σε αντίθεση με την κοινή χρήση: Διακοπτόν, αντί Διακοφτό. Το γνωστό Μοναστηράκι στην Αθήνα υπάρχει ακόμα σε επιγραφές ως Μοναστηράκιον. [8] Καλό θα ήταν να είχε αναφερθεί η εξαιρετική συνεισφορά του διακεκριμένου Λευκάδιου λογίου Σπυρίδωνος Α. Βλαντή (1855-1939) στη συγκριτική παρουσίαση του υπό εξέταση θέματος. Βλ. το μικρό, 55 σελίδων, αλλά μεστό περιεχομένου βιβλίο του, Το γλωσσικόν ζήτημα των Ελλήνων και των Ιταλών (διαφοραί και ομοιότητες), Αθήνα 1923. Βλ. τη σύγχρονη προσέγγιση της Γιαννούλας Γιαννουλοπούλου, «Η “κοινωνική διγλωσσία” στην Ελλάδα και την Ιταλία και η σύγχρονη κοινωνιογλωσσική έρευνα», Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, 28, 2008, 138-146. Θα ευχόμουν, επίσης, να υπήρχε απλή έστω μνεία του παραγνωρισμένου Νικόλαου Φαρδύ (1853-1901), του πρώτου εισηγητή του μονοτονικού συστήματος. [9] Nicolas Beauzée, Grammaire générale, ou Exposition Raisonnée Des Eléments Nécessaires du Langage, pour servir de Fondement à l'étude de toutes les langues, Edité par J. Barbou, Paris 1767. [10] Ο Χέρινγκ σχολιάζει τα πικρόχολα σχόλια του Χατζιδάκι για τον Κάρολο Κρουμπάχερ με ανάλογη ειρωνεία: «Είθε ο Θεός να φυλάει την Ελλάδα από φίλους σαν τον Κρουμπάχερ, αναφωνούσε ο Χατζιδάκις [...]. Ευτυχώς για την επιστήμη, αυτή του η ευχή δεν εκπληρώθηκε» (σ. 83). [11] Σύγκρ. Philip Carabott, “Politics, Orthodoxy, and the Language Question in Greece. The Gospel Riots of November 1901”, Journal of Mediterranean Studies 3, 1993, 117-138. [12] Βλ. το δημοσίευμα (2008) του Peter Mackridge, “The Greek language question and the Slav threat”, https://bit.ly/3sZdbUF [13] Βλ. τα αφιερώματα στον Ροΐδη, The Athens Review of Books, τχ. 72 (Απρίλιος 2016), 73 (Μάιος 2016), 88 (Οκτώβριος 2017), 119 (Ιούλιος-Αύγουστος 2020). [14] Γραμματική της καθ’ ημάς ελληνικής γλώσσης κατά παράθεσιν προς την αρχαίαν, Αθήνα 1839. [15] Βλ. και την αντιπαράθεση με τον Κ. Ασώπιο, Νικ. Γεωρ. Κατσούλης, «Μακροσκελείς παρεκβάσεις: Χρυσοβέργης vs Ασωπίου», https://bit.ly/3otKpIt [16] Τριαντάφυλλος Σκλαβενίτης, «Αντώνιος Φατσέας (1821-1827): οι ιδεολογικές του αναζητήσεις», Πρακτικά Διεθνούς Συνάντησης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Tμήμα Φιλολογίας, 10-12 Mαΐου 1990, Zητήματα ιστορίας των νεοελληνικών γραμμάτων, Aφιέρωμα στον K.Θ. Δημαρά, σσ. 161-170, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1994. Διαθέσιμο στο https://bit.ly/3iVFpuM [17] Σκλαβενίτης, ό.π., σσ. 168-169. [18] Ο ίδιος μετέφρασε το έργο του Christian August [Vulpius?], Βίος και Κατορθώματα Κόμητος Σωβάροφ Ριμνίκου, εκείνου του Γενικού Στρατάρχου των δύο μεγίστων Αυτοκρατόρων Ρωσσίας τε και Γερμανίας, μεταφρασθείς εκ της Γερμανικής τη Ιταλική φωνή εις την καθ’ ημάς Ελληνικήν διάλεκτον παρά Ιωάννου Μαρμαροτούρη Αθηναίου, Τεργέστη 1799. [19] Τον βασικό κορμό της μεταφραστικής ομάδας αποτέλεσαν οι: Βάλια Βασταρδή, Ιωάννα Γυπαράκη, Άννα Μιχαήλ, Ανθή Παπαγεωργίου, Αθηνά Παπαμαρκάκη, Stefan Rolke και Σόνια Τσιφή. [20] Ο Καρβούνης έχει ασχοληθεί συστηματικά με το γλωσσικό ζήτημα. Σπουδαία είναι η επί υφηγεσία διατριβή του Diglossie, Sprachideologie, Wertekonflikte. Zur Geschichte der neugriechischen Standardsprache (1780 bis 1930), Böhlau Verlag, Köln-Wien-Weimar 2016. Οι Σημειώσεις του, ορισμένες από τις οποίες είναι εκτενείς, διαφωτίζουν επιμέρους ζητήματα, όπως στη σ. 10 η υποσημ. 22 για τον όρο διγλωσσία, στη σ. 45 η υποσημ. 1 για την αναγκαία διαφοροποίηση ανάμεσα στην αρχαΐζουσα κοινή και την καθαρεύουσα, κ.ά. Στη σελίδα 80, υποσημ. 95, υπάρχουν δύο μικρές ανακρίβειες: Ως το 1989 είχαν πράγματι εκτυπωθεί 5 τόμοι του Ιστορικού Λεξικού. Ο έκτος τόμος (λήμματα: δε-διάλεκτος) κυκλοφόρησε το 2016. Δεν είναι, επίσης, ακριβές ότι «η Ακαδημία Αθηνών αποφάσισε να τροποποιήσει το ερευνητικό εγχείρημα και να εκδώσει ένα ξεχωριστό λεξικό για την κοινή νεοελληνική». Το Χρηστικό Λεξικό είναι αποτέλεσμα ανεξάρτητου ερευνητικού προγράμματος. Δημιουργήθηκε από μηδενική βάση, χωρίς καμιά συνεργασία με τους συντάκτες του Ιστορικού λεξικού οι οποίοι έπρεπε να αφοσιωθούν απερίσπαστοι στο δύσκολο έργο τους. [21] Το καινοτόμο αυτό έργο του Χέρινγκ, γνωστό στη διεθνή επιστημονική κοινότητα από το 1987, δεν αναφέρεται ούτε καν στη βιβλιογραφία του ογκώδους συλλογικού τόμου Το γλωσσικό ζήτημα. Σύγχρονες προσεγγίσεις, Επιστημονική επιμέλεια Γ. Μπαμπινιώτης, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, Αθήνα 2011. Για τις καθόλου κολακευτικές αποτιμήσεις αυτού του έργου βλ. τη σκληρή, αλλά δίκαιη κριτική του Βασίλειου Μανδηλαρά, Ελληνικά, 62, 2012, 207-224. Βλ. και Γιάννης Μπασλής, «Απουσία σύγχρονης ολιστικής επιστημονικής προσέγγισης», Νέα Παιδεία, τχ. 139, Ιούλ.-Σεπτ. 2011, 151 κ.ε.

Γκούνναρ Χέρινγκ. Γλωσσικό ζήτημα: Πάθη και μίση

Σύνδεση