Βιβλιογραφικές σημειώσεις για τον Νίκο Τσιφόρο

Είναι φρόνιμο να ξεκινήσουμε από τα ελλιπή βιβλιογραφικά δεδομένα. Μελετώντας τα, διαπιστώνουμε ότι ο Νίκος Τσιφόρος, εκτός από διασκεδαστικός συγγραφέας, είναι σε μεγάλο βαθμό άγνωστος συγγραφέας. Τούτο ενδέχεται να ξενίσει, δεδομένης της συνεχιζόμενης επιτυχίας των βιβλίων του εδώ και δεκαετίες, και του όχι ευκαταφρόνητου αριθμού τους. Ωστόσο, πάρα πολλά κείμενά του εξακολουθούν να παραμένουν σκόρπια σε περιοδικά και εφημερίδες, λησμονημένα, αβιβλιογράφητα, άγνωστα. Δεν έχουν εκδοθεί σε βιβλίο ούτε καν όλα τα κείμενά του στον Ταχυδρόμο, εκεί δηλαδή όπου εμφανίστηκε για πρώτη φορά το γνωστότερο μέρος της συγγραφικής παραγωγής του (ο Τσιφόρος ως θεατρικός συγγραφέας, σεναριογράφος και σκηνοθέτης του κινηματογράφου είναι ένα κεφάλαιο εξίσου αποσπασματικά γνωστό και όχι πλήρως καταγεγραμμένο[1]). Τα εργογραφικά κενά που υπάρχουν είναι δύσκολο να καλυφθούν, και τούτο συνδέεται με το παράδοξο που συνοδεύει τα έντυπα ευρείας κυκλοφορίας. Όσο και αν διαβάστηκαν από πολύ κόσμο, είναι εξαιρετικά δυσεύρετα: κανείς (ή σχεδόν κανείς) δεν τα κρατούσε. Ανάλογη είναι η διαπίστωση που προκύπτει από τους καταλόγους δημοσίων συλλογών, όπως της Εθνικής Βιβλιοθήκης και της Βιβλιοθήκης της Βουλής, αλλά και του ΕΛΙΑ. Το τελευταίο δεν διαθέτει πλήρη σειρά κανενός από τα τρία περιοδικά με τα οποία κυρίως συνεργάστηκε ο Τσιφόρος (Ταχυδρόμος, Ρομάντσο, Πάνθεον). Ενδεχομένως ο συνδυασμός των τευχών που διαθέτουν δημόσιοι φορείς αλλά και ιδιώτες να καλύψει ορισμένα κενά, φτάνει να ξέρουμε τι έχουν στην κατοχή τους οι μεν και οι δε. Πάντως, για να περιοριστούμε στο περιοδικό με το οποίο κατεξοχήν συνδέθηκε το όνομα του Τσιφόρου, πλήρης σειρά του Ταχυδρόμου, όπως και όλων των εντύπων του Δημοσιογραφικού Οργανισμού Λαμπράκη, υπήρχε στο αρχείο του ΔΟΛ, σε έντυπη μορφή.[2] Στην προσπάθειά μου να λύσω ορισμένες απορίες που είχα σχετικά με τον Τσιφόρο, αποδελτίωσα παλαιότερα τον Ταχυδρόμο, που ήταν δεμένος σε δερμάτινους τόμους μαύρου χρώματος, φωτοτυπώντας παράλληλα όσα κείμενα του συγγραφέα δεν είχαν τότε (2004-2005) εκδοθεί ακόμα αυτοτελώς – κάτι που εξακολουθεί να ισχύει. Το υλικό που προέκυψε από εκείνη την αποδελτίωση παρουσιάζω, σε συνοπτική μορφή, στη συνέχεια. Προηγουμένως, ορισμένα στοιχεία και σχόλια βιβλιογραφικού χαρακτήρα σχετικά με κείμενα του Τσιφόρου και με δημοσιευμένο υλικό που τον αφορά. Θα ήθελα να επισημάνω ότι, στην περίπτωση του Τσιφόρου, βιβλιογραφική αφετηρία και σημείο εκκίνησης είναι η αρχική δημοσίευση στο περιοδικό ή στην εφημερίδα. Οι τόμοι με κείμενά του εμφανίστηκαν όλοι, πλην πέντε εξαιρέσεων (βλ. παρακάτω), μετά τον θάνατό του, χωρίς όμως να περιλαμβάνουν ανέκδοτες σελίδες, πλην δύο εξαιρέσεων (βλ. επίσης παρακάτω)[3]. Τα λήμματα που ακολουθούν εμφανίζονται με χρονολογική σειρά, η οποία όμως διασπάται από τον χωρισμό τους σε δύο βασικές ενότητες: κείμενα που συγκροτούν σειρές και κείμενα μεμονωμένα.[4] Πολύ χρήσιμη, και κατ’ ουσίαν ανεκμετάλλευτη, πηγή υλικού για τα κείμενα του Τσιφόρου στον Ταχυδρόμο αποτελούν τα υστερόγραφα που συνοδεύουν περίπου 30 κομμάτια κατά την περίοδο 1957-1967. Άλλοτε λακωνικά, άλλοτε εκτεταμένα, έδωσαν στον Τσιφόρο τη δυνατότητα να πληροφορήσει και να διευκρινίσει, να ανακοινώσει την επικείμενη έναρξη μιας καινούργιας σειράς, να σχολιάσει (και γενικότερα να αντιδράσει σε) επιστολές που είχε λάβει σχετικώς με τα όσα έγραφε.[5] Με την εξαίρεση του υστερόγραφου που συνοδεύει μια από τις ιστορίες των Παιδιών της πιάτσας («Παραμύθι για “καλές κυρίες”», 8 Απριλίου 1961), το οποίο ο Τσιφόρος αργότερα ενσωμάτωσε ως τελευταία παράγραφο στο κείμενο, χωρίς να το διαχωρίζει, όταν εξέδωσε τη σειρά σε βιβλίο, κανένα από τα υστερόγραφα αυτά δεν έχει συμπεριληφθεί στην αυτοτελή έκδοση της σειράς στην οποίαν ανήκει – κάτι που, βέβαια, ήταν αναμενόμενο, δεδομένου ότι τα σημειώματα αυτά αφορούν άλλα θέματα. Ένα από αυτά είναι τα απραγματοποίητα συγγραφικά σχέδια του Τσιφόρου, αλλά και αυτά που τα ξέρουμε με άλλον τίτλο. Στις 19 Σεπτεμβρίου 1964, μετά το τέλος ενός κειμένου για τον Διόνυσο στο πλαίσιο της Ελληνικής Μυθολογίας («Ένας θεός α λα κέφα»), ο Τσιφόρος έγραφε, μεταξύ άλλων (όλα τα αποσιωπητικά, εδώ και παρακάτω, είναι δικά του): Σκέπτομαι μια σειρά που θα την πω Οι αξιοπρεπείς. Θα ’ναι το κόντρα των «μόρτικων». Σάτιρα του καλού κόσμου. Του αριστοκρατικού κόσμου, του πλουτοκρατικού κόσμου, του βιομηχανικού κόσμου και του… ψευτοπνευματικού κόσμου. Ίσως να μην έχει ονόματα, αλλά γνωρίσματα θα υπάρχουνε, και μάλιστα σε μια τελειότητα που να μη ξεφεύγουνε οι σατιριζόμενοι… Για την ώρα μαζεύω στοιχεία, «θετικά στοιχεία»… Τίποτα δεν αρέσει άμα δεν ξεκινήσει μέσα από την αλήθεια και τα γεγονότα… Με βάση αυτές τις πληροφορίες, Οι αξιοπρεπείς είναι μάλλον ό,τι τελικώς πήρε σάρκα και οστά ως Άνθρωποι και ανθρωπάκια, η σειρά στην οποία όλοι οι ήρωές της ανήκουν τουλάχιστον στη μεσαία τάξη. Έναν χρόνο αργότερα, στο τεύχος (6 Νοεμβρίου 1965) όπου τελείωσε η δημοσίευση του Ο μυστικός πράκτωρ χωρίς 08, μία εντός πλαισίου ανακοίνωση πληροφορούσε τους αναγνώστες ότι «Ο Ταχυδρόμος θα δημοσιεύσει σύντομα μια νέα χιουμοριστική σειρά του Νίκου Τσιφόρου: Δέκα μεγάλες κυρίες της Ιστορίας. Δεν διαφημίζουμε τίποτ’ άλλο…». Η αναμονή επρόκειτο να κρατήσει πολύ. Στις 29 Οκτωβρίου 1966, όταν τελείωσαν οι Μυστικές εταιρείες, ο Τσιφόρος αναφέρθηκε στο τι επρόκειτο να ακολουθήσει: Υποσχέθηκα να δώσω μια σειρά σε χιουμοριστική γραμμή, Οι μεγάλες γυναίκες της Ιστορίας. Θα χρειαστεί όμως να μελετήσω πάρα πολύ και ακόμα δεν έχω συγκεντρώσει τη βιβλιογραφία που μου χρειάζεται. Έτσι, από το άλλο τεύχος, θ’ αρχίσω πρώτα κάμποσα «ταξιδιωτικά κομμάτια» με τίτλο Ο Γκιούλιβερ στη χώρα των θαυμάτων και ίσως και των νάνων. Με το σατιρικό μάτι ταξίδια, όχι με θαυμαστικό και περιγραφικό.[6] Αυτό είναι κοινό. Κι επειδή μελετάω τώρα κάτι άλλο πολύ ενδιαφέρον, τους κατακτητές της ανθρωπότητας, συγκεντρώνω στοιχεία και για μια χιουμοριστική σειρά. Έτσι, πριν από τις γυναίκες, και παρ’ όλο που οι κυρίες προηγούνται, θ’ ακολουθήσουν δυο άλλα πράγματα. Βλέπεις, μπορεί να ’ναι «αστεία» αλλά δεν πρέπει να ξεφεύγουν από την πραγματικότητα. Από τους τρεις τίτλους που ανέφερε ο Τσιφόρος, μόνον ο Γκιούλιβερ δημοσιεύτηκε τελικώς (ο τίτλος της πρώτης του ενότητας θα πρέπει να άλλαξε την τελευταία στιγμή). Οι κατακτητές παρέμειναν απλώς ιδέα, όπως ενδεχομένως και οι μεγάλες γυναίκες. Ενδεχομένως, γιατί τον Γκιούλιβερ ακολούθησε η Γυναίκα κουρσάρος, παρακλάδι της ιστορικής τριλογίας του Τσιφόρου, που κινεί την περιέργεια, αν μη τι άλλο για την αναπάντεχη, ασυνήθιστη ιδιότητα του κεντρικού προσώπου. Γραμμένη σε διαφορετικό ύφος, έχει ένα ρεαλιστικό και σαρκαστικό φινάλε, έτσι όπως θα το περίμενε κανείς από τον Τσιφόρο, όχι όμως και τη σπιρτάδα που έχουν οι Σταυροφορίες, οι Κονκισταδόροι, το Εμείς και οι Φράγκοι.[7] Βέβαια, η παντελώς λησμονημένη Μανταλένα Λαρτεσούτι ντε Μεντίτσις (η γυναίκα κουρσάρος) δεν ανήκει στις μεγάλες γυναίκες της Ιστορίας. Ακόμα όμως και αν ανήκε, αναρωτιέται κανείς τι έκταση θα είχε μια σειρά με αυτό το θέμα, δεδομένου ότι η Γυναίκα κουρσάρος εκτείνεται σε 120 σελίδες στην αυτοτελή της έκδοση. Ίσως ο Τσιφόρος άλλαξε γνώμη· ίσως το ενδιαφέρον του ατόνησε. Μόνον υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε σχετικώς, γιατί καμία αναφορά δεν έγινε από τον Τσιφόρο στα συγγραφικά του σχέδια μετά την επιβολή της δικτατορίας, και το τελευταίο υστερόγραφο δημοσιεύτηκε στο τεύχος της 15ης Απριλίου 1967: έστω εκ των υστέρων, το γεγονός δεν μπορεί να θεωρηθεί τυχαίο. Ο Νίκος Τσιφόρος σε κατ’ οίκον παράσταση. Λίγες ακόμα ιδέες του (πλην μιας, τελικώς απραγματοποίητες) ανέφερε ο Τσιφόρος στο άρθρο «Εσείς κι εγώ» (βλ. παρακάτω, λήμμα Β17), όλες με ιστορικά θέματα: Μαύρη Μαγεία, Μυστικές Εταιρείες, Βυζάντιο, Ελληνική Επανάσταση. Μόνο η δεύτερη από τις σειρές αυτές (η πιο αναπάντεχη όλων) δημοσιεύτηκε, τρία χρόνια μετά. Δεν ξέρουμε τίποτε άλλο για τη σειρά που θα αφορούσε τη μαύρη μαγεία, ενώ για τις δύο ελληνικού ενδιαφέροντος σειρές, ο Τσιφόρος ήταν κατηγορηματικός: Δεν τολμούσε, όπως λέει, να θίξει αυτά τα θέματα, γιατί φοβόταν τις αντιδράσεις όσων είχαν παγιωμένες, μανιχαϊστικές απόψεις. Τα υστερόγραφα μας δίνουν πληροφορίες και για ορισμένα από τα βιβλία που εξέδωσε ο Τσιφόρος, και πιο συγκεκριμένα γι’ αυτά στα οποία άλλαξε τον αρχικό τους τίτλο. Στις 4 Νοεμβρίου 1961, ανακοίνωνε λακωνικά την επικείμενη έναρξη μιας σειράς που υπήρξε κατ’ ουσίαν παρακλάδι των Σταυροφοριών: Ακόμα ένα κομμάτι με τα Παιδιά της πιάτσας και ύστερα θ’ αρχίσω μια σειρά που την έχω μεράκι από καιρό, την ιστορία της Φραγκοκρατίας στην Ελλάδα, από τη χιουμοριστική της πλευρά. Νομίζω ότι έχω να δώσω πολλά άγνωστα και χαριτωμένα επεισόδια –όλα αλήθεια– στους αγαπητούς μου αναγνώστες. Φράγκοι στον τόπο μας θα ’ναι ο τίτλος της σειρά αυτής… Δε λέω τίποτ’ άλλο…. Μια εβδομάδα αργότερα, στο τεύχος της 11ης Νοεμβρίου, ο Τσιφόρος έδινε περισσότερες λεπτομέρειες, μαζί με μια δόση διακριτικού μάρκετινγκ: Πολύ λίγο ξέρουμε την ιστορία της Φραγκοκρατίας, που κράτησε πάνω από 300 χρόνια στον τόπο μας. Έξω από το Χρονικό του Μωριά, τον Λάμπρο, τον Μίλλερ, τον Μοντάνερ, τον Γιόργκα, τον Φραντζή, τον Χοπφ, τον Σάθα, τον Μπουσόν, κάθησα και μελέτησα ένα σωρό Μπουλετίνα[8] και πεπραγμένα όλης της περιόδου, γιατί ύστερα από την περίφημη Πριγκιπέσσα Ιζαμπώ του Άγγελου Τερζάκη, μου κόλλησε το μεράκι να την δώσω, αυθεντική και χιουμοριστική, στους αναγνώστες του Ταχυδρόμου. Θέμα εκατό στα εκατό ελληνικό, ενδιαφέρει όλους μας. Έτσι, από το ερχόμενο φύλλο, στη νέα σειρά Οι Φράγκοι κι εμείς, θα προσπαθήσω με τις λίγες μου δυνάμεις ν’ αρπάξω την ιστορία αυτή. Ελπίζω να σας αρέσει. Θα κάνω ό,τι μπορώ για να σας αρέσει…. Στην αυτοτελή τους έκδοση τα κομμάτια αυτά είχαν τον τίτλο Εμείς και οι Φράγκοι. Αλλάζοντας τη σειρά των λέξεων, ο Τσιφόρος ενδεχομένως ήθελε να μετατοπίσει το κέντρο βάρους. Από την άλλη μεριά, την αλλαγή στον τίτλο των Κονκισταδόρων θεωρούσε επιβεβλημένη για λόγους κατανόησης: Στις 15 Οκτωβρίου 1966, μετά την πληροφορία ότι «το βιβλίο ετοιμάζεται με προοπτική να είναι έτοιμο στο τέλος Νοεμβρίου», παρατηρούσε: «Επειδή για τους πολλούς ο τίτλος Κονκισταδόροι είναι λιγάκι γριφώδης, θα το τιτλοφορήσουμε Τα ρεμάλια-ήρωες και σε παρένθεση θα μπει η λέξη Κονκισταδόροι». Ούτως ή άλλως, το βιβλίο, όπως και η σειρά των κειμένων, έχει ως πρώτη-πρώτη φράση την επισήμανση ότι «Κονκισταντόρ σπανιόλικα θα πει κατακτητής». Τα υστερόγραφα ξεκίνησαν αναγγέλλοντας ένα άλλο βιβλίο. Στις 13 Απριλίου 1957, ένα σύντομο σημείωμα συνόδευε μία από τις Κρουαζιέρες μέσα στην Ιστορία που είχε τον τίτλο «Λούντβιχ Βαν Μπετόβεν»: «Για όσους μου γράφουν ζητώντας βιβλία μου, τους γνωρίζω ότι το πρώτο βιβλίο μου, Ο Σατανάς ινκόγνιτο, θα εκδοθεί σε λίγο από τον Οίκο Σαλιβέρου». Μέσα σ’ αυτές τις 25 λέξεις ήταν συγκεντρωμένες κάμποσες αφορμές για σχολιασμό: Αναγνώστες του Τσιφόρου επιθυμούσαν να διαβάσουν κάποιο βιβλίο του, να έχουν, δηλαδή, κείμενό του σε μορφή μονιμότερη από τις εφημερίδες και τα περιοδικά· το πρώτο βιβλίο του Τσιφόρου, 48 χρονών τότε, θα ήταν ένας τίτλος που, απ’ όσο ξέρω, δεν είχε δημοσιευθεί σε συνέχειες αλλά ήταν κάτι καινούργιο· εκδότης του Τσιφόρου θα ήταν ένας αξιόλογος εκδοτικός οίκος που δεν υπάρχει πια. Παρά το γεγονός ότι, με βάση τη διατύπωση του Τσιφόρου, η έκδοση έμοιαζε επικείμενη, το βιβλίο δεν εκδόθηκε. Αν αυτό είχε συμβεί, σίγουρα θα υπήρχε κάποια αναγγελία στον Ταχυδρόμο, κάποια σχετική αναφορά, πολύ πιθανόν και από τον ίδιο τον συγγραφέα, όπως έγινε αργότερα με όλα τα βιβλία τα οποία εξέδωσε όσο ζούσε. Ο Σατανάς εκδόθηκε τελικά μόλις το 2003, την ίδια χρονιά που εμφανίστηκε και ο Τζιμ κακής ποιότητος. Αυτοί οι δύο τίτλοι, στο όριο μεταξύ νουβέλας και μυθιστορήματος (ο Σατανάς εκτείνεται σε περίπου 120 σελίδες, ο Τζιμ σε λίγο πάνω από 140), βγήκαν στα βιβλιοπωλεία συνοδευόμενα από την πληροφορία, που είχαν δώσει οι εκδόσεις Ερμής στο σχετικό προωθητικό υλικό, ότι ήταν ανέκδοτοι – και τίποτε άλλο.[9] Κανένα από τα δύο βιβλία δεν είχε κάποια εισαγωγή που να εξηγεί γιατί καθυστέρησαν τόσο να τυπωθούν. Ούτε λυνόταν πουθενά η απορία που προκαλούσε στη σ. 5 του Τζιμ, αμέσως μετά τη σελίδα τίτλου και πριν αρχίσει το κείμενο, η γραμμένη με κεφαλαία ιδιόχειρη αφιέρωση του Τσιφόρου σε φωτοτυπία: «Τ’ αφιερώνω στον εχθρό μου, τον Γιώργο Θ. Τζαβέλλα, γιατί πρέπει να του αφιερώσω κάτι απ’ όσα έγραψα, μα όλα τ’ άλλα τα εχτιμώ πάρα πολύ». Ακολουθεί η υπογραφή του συγγραφέα και η –έντυπη– ένδειξη «Αθήνα, Ιούνιος 1936». Εκείνη την εποχή ο Τσιφόρος με τον Τζαβέλλα συνεργάστηκαν στο θέατρο, όπως μαθαίνουμε από το αυτοβιογραφικό κείμενο «Κάτι σαν αυτοπροσωπογραφία» (βλ. παρακάτω, λήμμα Β25). Η παράσταση απέτυχε, αλλά η σχέση τους δεν φαίνεται να επηρεάστηκε. Ο Τσιφόρος δεν αναφέρει τίποτα σχετικώς, και, σε τελική ανάλυση, θα μπορούσε να μην είχε μνημονεύσει καν τον Τζαβέλα. Η αφιέρωση του Τζιμ, αν διαβάσουμε προσεκτικά τη διατύπωσή της, είναι μάλλον χιουμοριστική (γιατί να αφιερώσει κανείς σε κάποιον που δεν συμπαθεί;). Όπως, όμως, και αν έχουν τα πράγματα, δεν θα μπορούσαν να είχαν δοθεί λίγες στοιχειώδεις διευκρινίσεις και πληροφορίες; Ούτε στον Σατανά αναφέρεται η αρχική ανακοίνωση της έκδοσης που τελικά δεν έγινε. Αυτές είναι μερικές μόνο από τις απορίες που προκαλεί η σειρά των βιβλίων του Τσιφόρου στον Ερμή, παρά το γεγονός ότι διευκολύνει τους ενδιαφερόμενους, καθιστώντας προσιτά κείμενα σκόρπια και δυσεύρετα. Μέχρι σήμερα έχουν εκδοθεί περίπου 35 τόμοι, άνισα κατανεμημένοι στο χρόνο: Στη διάρκεια των δεκαετιών του 1970 και του 1980, κυκλοφόρησαν πάνω από 20 τίτλοι, ενώ τα τελευταία τριάντα χρόνια, λιγότεροι από 10. Επειδή δεν έχω δει τις πιο πρόσφατες εκδόσεις, θα περιορίσω τις επισημάνσεις μου στα κείμενα του Ταχυδρόμου που έχουν εκδοθεί αυτοτελώς. Ο Νίκος Τσιφόρος (αριστερά) με τα ξαδέρφια του, το 1929. H σειρά Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, που ξεκίνησε στον Ερμή, ήταν και εξακολουθεί να είναι πρότυπο για ανάλογα εγχειρήματα, για σχολιασμένες εκδόσεις οι οποίες δεν θα αποθαρρύνουν τον μη ειδικό αναγνώστη και, ταυτόχρονα, θα τον βοηθήσουν να προσεγγίσει καλύτερα τα παλαιότερα κείμενα. Με βάση αυτό το δεδομένο, αναρωτιέται κανείς γιατί να μην είχε γίνει κάτι ανάλογο (όχι ίδιο) και στην περίπτωση του Τσιφόρου. Δεν είναι ούτε απαραίτητη, ούτε αναγκαία η φιλολογική έκδοση· ας υπάρχει, όμως, στοιχειώδης τεκμηρίωση. Στους τόμους του Ερμή, η τεκμηρίωση περιορίζεται στην αναγραφή της αρχικής δημοσίευσης. Όσο και αν αυτό μοιάζει απλό, δεν έγινε σε όλες τις περιπτώσεις, ούτε αποφεύχθηκαν λάθη και ασάφειες. Από ένα σύνολο 24 σειρών έχουν εκδοθεί σε βιβλίο οι 22. Σε 12 απ’ αυτές, η αναγραφή πρώτης δημοσίευσης είναι λανθασμένη ή/και ελλιπής· σε 9 απουσιάζει εντελώς· και μόνο σε μία (Η Αθήνα σήμερα) υπάρχει πλήρης και σωστή αναγραφή, με ακριβείς ημερομηνίες – ο Ταχυδρόμος δεν ήταν μηνιαίο περιοδικό, όπως αφήνουν να εννοηθεί αναγραφές σαν αυτή για τα Παλιόπαιδα τ’ ατίθασα: «από τον Σεπτέμβριο του 1967 ως τον Μάιο του 1969».[10] Στην έκδοση του Ερμή επισημαίνονται και ορισμένες εκδοτικές αυθαιρεσίες. Οι δύο πρώτες σειρές του Ταχυδρόμου (βλ. παρακάτω, λήμματα Α1 και Α2) βγήκαν σε βιβλίο με αλλαγμένο τον τίτλο: Οι Ιστορίες εκ του φυσικού ως Χρονογραφήματα, το Διήγημα-κρουαζιέρα ως Διηγήματα. Στην πρώτη περίπτωση, ο πολύ ωραίος αρχικός τίτλος ίσως να φάνηκε εκτός τόπου στη δεκαετία του 1970. Όμως γιατί «χρονογραφήματα»; Το χρονογράφημα έχει λογοτεχνική χροιά και συνήθως ανάλαφρο τόνο, όμως σχολιάζει την επικαιρότητα, δηλώνεται μάλιστα και η αφορμή (κάποιο δημοσίευμα, κάποια δήλωση, κάποιο περιστατικό) που προκάλεσε τη συγγραφή του – κάτι που δεν συμβαίνει με τα συγκεκριμένα κείμενα του Τσιφόρου, που είναι λογοτεχνικά μεταπλασμένες πραγματικές ιστορίες. Όσο για τη δεύτερη περίπτωση, με το Διήγημα-κρουαζιέρα, ο Τσιφόρος εγκαινίασε ένα καινούργιο, μικτό είδος, όπου συνδυάζονταν ταξιδιωτικές περιγραφές με μια ιστορία που διαδραματιζόταν στο εκάστοτε μέρος. Αναλόγου περιεχομένου και μορφής ήταν η Ελληνική κρουαζιέρα και το παρακλάδι της, η Όμορφη Θεσσαλονίκη, ενώ είχαν μεσολαβήσει και οι μεταφορικές Κρουαζιέρες μέσα στην Ιστορία, με τον Τσιφόρο να επισημαίνει κοινά σημεία στη ζωή επινοημένων και πραγματικών προσώπων. Όλα τα κείμενα του Διηγήματος-κρουαζιέρας είναι προφανώς διηγήματα. Το ίδιο, όμως, μπορεί να πει κανείς και για τα περισσότερα δημοσιογραφικά κείμενα του Τσιφόρου. Γιατί να χαρακτηριστούν διηγήματα μόνο τα συγκεκριμένα; Μία ακόμα επέμβαση στο Διήγημα-κρουαζιέρα ήταν η αλλαγή της σειράς των κειμένων (στο περιοδικό βρισκόμαστε κάθε φορά και σε διαφορετική χώρα, στο βιβλίο όλα τα κείμενα που διαδραματίζονται στην ίδια χώρα τυπώνονται μαζί)· επίσης, από την αυτοτελή έκδοση λείπει περίπου το 20% του συνόλου (17 από τα τελευταία 19 κείμενα), κάτι που συμβαίνει, σε πολύ μικρότερο βαθμό, και σε άλλες σειρές: Λείπουν ένα κείμενο από τις Ιστορίες εκ του φυσικού, ένα κείμενο από το Άνθρωποι και ανθρωπάκια και τα έξι τελευταία από την Ελληνική κρουαζιέρα (το έσχατο έχει και τον χαρακτηριστικό τίτλο «Σία κι αράξαμε»). Απουσιάζουν συνολικώς 25 κείμενα, κάτι που θα μπορούσε να δικαιολογηθεί, ως ένα βαθμό, μόνο σε μια περίπτωση. Ο ειρωνικός, όπως αποδεικνύεται, τίτλος «Έρως» (24 Σεπτεμβρίου 1955) που είχε μια από τις Ιστορίες εκ του φυσικού, δεν σε προετοιμάζει για τον βιασμό Ελληνίδας από Τούρκο που σαφώς υπονοείται, παρά τη διακριτική διατύπωση του κειμένου. Η απάλειψή του μάλλον είχε σκοπό να μην προκληθούν αντιδράσεις. Μερικές ακόμα συναφείς επισημάνσεις: Το μόνο στοιχείο που συνδέει τις σειρές Κρουαζιέρες μέσα στην Ιστορία και Η Αθήνα σήμερα είναι το γεγονός ότι πρωτοδημοσιεύθηκαν η μία μετά την άλλη στον Ταχυδρόμο (ο Τσιφόρος φρόντιζε να αλλάζει είδος από σειρά σε σειρά). Η από κοινού έκδοσή τους υπαγορεύτηκε από την μικρή τους έκταση, κάτι που δεν επαναλήφθηκε στη συνέχεια (η Όμορφη Θεσσαλονίκη των 100 σελίδων, για παράδειγμα, εκδόθηκε μόνη της). ~ Στην αυτοτελή έκδοση των Θεότρελων ρεπορτάζ δεν περιλαμβάνονται τα περιφραστικά ψευδώνυμα του Τσιφόρου ούτε το διάφανα ανώνυμο εισαγωγικό του σημείωμα. ~ Μόνο τα πρώτα 5 κείμενα από τις Μυστικές εταιρείες είχαν τίτλο στην αρχική τους δημοσίευση. Οι τίτλοι των υπόλοιπων 24 είναι εκδοτικοί. ~ Με διαφορετική σειρά από αυτή της αρχικής τους δημοσίευσης εμφανίζονται τα κείμενα της σειράς Άνθρωποι και ανθρωπάκια. Εν προκειμένω αυτό δεν έχει και τόση σημασία, όμως πρόκειται για τις τελευταίες σελίδες του Τσιφόρου στον Ταχυδρόμο, και το δεδομένο αυτό σε κάνει να τις βλέπεις διαφορετικά, ιδίως αυτές που δημοσιεύτηκαν μετά θάνατον: Συνοικέσιο σε πύργο (7 Αυγούστου 1970) – Ανήμερα της κυρα Παναγιάς (14 Αυγούστου) – Τερρακότα (21 Αυγούστου) – Οι Φαραώ (28 Αυγούστου). Ελάχιστα είναι τα αυτοτελή δημοσιεύματα για τον Τσιφόρο: δύο μικρής έκτασης βιβλία που έχουν, κατά σύμπτωση, από 120 σελίδες. Πιο πρόσφατο είναι το Φροντιστήριο ζωής από τον Νίκο Τσιφόρο (Ερμής, 2005) του Νίκου Καμπάνη, ο οποίος έχει γράψει μόνο ένα μικρό μέρος του. Το κυρίως σώμα συγκροτούν 14 θεματικά κεφάλαια, όπου ανθολογούνται αξιομνημόνευτες φράσεις και αξιομνημόνευτα χωρία του Τσιφόρου: Συνολικώς 205 λήμματα, όλα προερχόμενα από κείμενά του που έχουν εκδοθεί αυτοτελώς.[11] Εκατέρωθεν της ανθολόγησης υπάρχουν αφενός 15 σελίδες, όπου συνδυάζονται ένα εγκώμιο του Καμπάνη με κάποιες αναμνήσεις του από τον Τσιφόρο· αφετέρου μια περιττή παράγραφος, υπό τύπον επιλόγου, με τίτλο «Ζητείται… Νέος Τσιφόρος» – για να σατιρίσει τα σημερινά πολιτικά και κοινωνικά κακώς κείμενα, ορισμένα από τα οποία παραθέτει αιχμηρά ο Καμπάνης. Όσα γράφει ο ίδιος είναι σχετικώς ενδιαφέροντα, κατά βάση ανεκδοτολογικά, ως ένα βαθμό γνωστά και από άλλα δημοσιεύματα· αδικούνται, όμως, από κάμποσα περιττά αποσιωπητικά. Η ανθολόγηση μπορεί να κεντρίσει την περιέργεια, καθώς συγκεντρώνει πολλές χαρακτηριστικές στιγμές. Ο αναγνώστης θα δυσκολευθεί, πάντως, αν θελήσει να διαβάσει ολόκληρο το εκάστοτε κείμενο, γιατί μετά από κάθε παράθεμα δίνεται ο τίτλος της σειράς απ’ όπου προέρχεται, χωρίς περαιτέρω λεπτομέρειες. Είχε προηγηθεί το βιβλίο της Ευθυμίας Παπασπύρου-Καραδημητρίου, Νίκος Τσιφόρος, ο Όμηρος του υποκόσμου (Δωδώνη, 1982), του οποίου το βασικό πρόβλημα είναι ότι δεν μένει στο θέμα του. Τα Παιδιά της πιάτσας είναι για την Παπασπύρου-Καραδημητρίου το κύριο έργο του Τσιφόρου (εξ ου και ο υπερβολικός τίτλος)· αναλύει το γιατί σε μια ενότητα 65 σελίδων, οι τελευταίες από τις οποίες καλύπτονται από σύντομη ανθολόγηση των κειμένων (κάτι που δεν ήταν απαραίτητο). Η ενότητα αυτή θα μπορούσε να είχε τυπωθεί μόνη της σε πλακέτα. Η Παπασπύρου-Καραδημητρίου θέλει όμως να μιλήσει και για το σύνολο του έργου του Τσιφόρου ή τουλάχιστον για εκείνο το κομμάτι του έργου του που ως το 1982 είχε εκδοθεί σε βιβλίο· η προσέγγισή της είναι, όμως, τηλεγραφική και αποσπασματική. Μόλις 15 σελίδες αφιερώνονται στις «μικρές αναλύσεις» άλλων περίπου 20 βιβλίων, εκ των οποίων οι μισές αφορούν την Ελληνική κρουαζιέρα. Λίγα έχει να αποκομίσει ο αναγνώστης από την ενότητα αυτή, όπου και μόνο η ειδολογική ταξινόμηση που επιχειρεί η συγγραφέας προκαλεί ενστάσεις (οι ιστορίες του Μίλωνα Φιρίκη, ηθογραφία;). Επίσης δεκαπέντε σελίδες είναι αφιερωμένες σ’ ένα βιογραφικό σχεδίασμα του Τσιφόρου, όπου δίνονται οι βασικές πληροφορίες, όμως με κενά, ασάφειες και λάθη.[12] Στην τελευταία ενότητα, επτά σελίδες ανθολογούν ορισμένες από τις νεκρολογίες που γράφτηκαν για τον Τσιφόρο. Στο βιβλίο παρατηρούνται διάφορες άλλες απροσεξίες· για παράδειγμα, το εισαγωγικό σημείωμα της συγγραφέως βρίσκεται μετά το βιογραφικό σχεδίασμα. Η κύρια διαφωνία που προκαλεί ο Όμηρος του υποκόσμου, είναι, ωστόσο, η βασική θέση της Παπασπύρου-Καραδημητρίου, γιατί περιορίζει τον Τσιφόρο. Τα κείμενα των Παιδιών της πιάτσας προκάλεσαν αίσθηση και είχαν επιτυχία, γεγονός που φαίνεται και από τις, τρόπον τινά, συνέχειές τους.[13] Όμως ο Τσιφόρος δεν εξαντλείται εκεί: το πάντοτε αναγνωρίσιμο ύφος του πήρε πολλές μορφές: μπορούσε να είναι ραφιναρισμένο, ειρωνικό, κοσμοπολίτικο, στοχαστικό και διδακτικό με την καλύτερη έννοια του όρου, ακόμα και αυστηρό και επικριτικό, όπως σε ορισμένα σημεία των παρισινών του εντυπώσεων (βλ. παρακάτω, λήμμα Β13)· δεν ήταν μόνον επεξεργασμένα αγοραίο. Εκτός από αυτά που μπορεί να διαβάσει κανείς για τον Τσιφόρο, υπάρχουν και αυτά που μπορεί να δει, τις δύο τηλεοπτικές εκπομπές της κρατικής / δημόσιας τηλεόρασης που του είναι αφιερωμένες. Η πρώτη, διάρκειας 28 λεπτών, γυρίστηκε το 1987, σε σκηνοθεσία Βασίλη Κεσίσογλου, στο πλαίσιο της πολιτιστικής σειράς Περισκόπιο. H δεύτερη (53 λεπτά) είναι παραγωγή του 2017, ένα από τα επεισόδια της εκπομπής Εποχές και συγγραφείς, σε σκηνοθεσία Τάκη Σπετσιώτη, γνωστού από τη βιογραφική ταινία (με ηθοποιούς) Μετέωρο και σκιά (1985), που ήταν αφιερωμένη στον Ναπολέοντα Λαπαθιώτη. Είναι αναπόφευκτο να υπάρχουν επικαλύψεις σε δύο τεκμήρια με ακριβώς το ίδιο θέμα, ωστόσο η ταινία του Σπετσιώτη είναι προτιμότερη αυτής του Κεσίσογλου και όχι μόνο γιατί είναι λιγότερο περιληπτική, έχοντας περίπου διπλάσια διάρκεια. Η ταινία του Κεσίσογλου μοιάζει αμήχανη, χρησιμοποιεί ελάχιστο αρχειακό υλικό (μόνο λίγες φωτογραφίες) και αδικείται από μια-δυο στιγμές αδέξιου μοντάζ. Η κυριότερη συνεισφορά της είναι ότι αποτύπωσε τις αναμνήσεις της γυναίκας του Τσιφόρου, της αφοσιωμένης και υπομονετικής Χαρίκλειας Μπακαφούκα, η οποία μίλησε για τη γνωριμία της και τη ζωή της με τον Νίκο. Επίσης τις αναμνήσεις τους μοιράζονται ο Αλέκος Σακελλάριος, ο ποιητής και κινηματογραφιστής Ορέστης Λάσκος και ο Θεόφιλος Ασημακόπουλος, που εργαζόταν στη Φίνος Φιλμ. Μιλάνε για τη μεγάλη αγάπη που ένωνε τον Νίκο και τη Χαρίκλεια, για την τιμιότητα του Τσιφόρου, αλλά και για τα χαριτωμένα ψέματα που έλεγε, για την εντυπωσιακή παραγωγικότητά του και την ευκολία του στο γράψιμο. Διάφορες εισαγωγικές πληροφορίες δίνει η Ευθυμία Παπασπύρου-Καραδημητρίου· επίσης χρέη αφηγήτριας, για κάποιες συμπληρωματικές παρατηρήσεις, κάνει μπροστά στην κάμερα η ηθοποιός Λουκία Πιστιόλα, η οποία διαβάζει και ένα απόσπασμα από την Ελληνική Μυθολογία. Το συγκεκριμένο βιβλίο είχε πρόσφατα (1986) διασκευαστεί σε κόμικ, και ο ανιψιός του Τσιφόρου, ο εκδότης Λάμπρος Γατής, ο οποίος είχε την ιδέα, λέει λίγα σχετικά λόγια, διακριτικά διαφημίζοντας την έκδοση.[14] Στην εκπομπή μιλάει, μόνος από τους ηθοποιούς που έπαιξαν Τσιφόρο, και ο Νίκος Ρίζος, ο οποίος ανέβασε, κατά παράκληση του συγγραφέα, το τελευταίο του θεατρικό έργο (και πορτραίτο του γάμου του), το Αγάπη μου, παλιόγρια· την τελευταία του σκηνή βλέπουμε να παίζουν ο Νίκος Παπαναστασίου και η Μάρθα Καραγιάννη. Η Νάνσυ Τσιφόρου εμφανίζεται και στις δύο εκπομπές. Η πρώτη ξεκινά με τα λόγια της: «Το να έχεις πατέρα τον Τσιφόρο ήταν πολύ δύσκολη δουλειά κι ένας άλλος τρόπος ζωής» – ο Τσιφόρος ήθελε συνεχώς ησυχία στο σπίτι γιατί το πρωί κοιμόταν και, από το μεσημέρι και μετά, έγραφε. Στη δεύτερη εκπομπή, η Νάνσυ λέει ότι ο Τσιφόρος ήταν πολύ καλός πατέρας και καλός σύζυγος, αν και όπως παρατηρεί, προς τιμήν της και μ’ ένα διακριτικό χαμόγελο, «όχι και τόσο πιστός». Μαθαίνουμε ότι διάβαζε τα πάντα και ότι είχε πολύ καλή μνήμη, ότι μιλούσε 14 γλώσσες (ένα στοιχείο που δυσκολεύεται κανείς να πιστέψει, όσο και αν η γλωσσομάθεια είναι εμφανής στα κείμενά του), ότι του άρεσε να βγαίνει τα βράδια, ότι κάπνιζε συνεχώς και ότι έπινε πάρα πολλούς καφέδες. Η Έφη Παπασπύρου (όπως αναγράφεται τώρα τ’ όνομά της) εμφανίζεται επίσης και στη δεύτερη εκπομπή, επαναλαμβάνοντας την άποψή της για τα Παιδιά της πιάτσας. Γενικότερα όσα ακούμε σχετικά με τον συγγραφέα Τσιφόρο στη δεύτερη εκπομπή αφορούν κατά βάσιν (και λίγο άδικα) τα όσα έγραψε για τον υπόκοσμο, όσο και αν ακούγονται αποσπάσματα και από άλλες σειρές του Ταχυδρόμου, όπως η Αθήνα σήμερα και η Ελληνική μυθολογία. Ο συγγραφέας περί κινηματογραφικών θεμάτων και φιλμογράφος Στάθης Βαλούκος μιλάει για τις ταινίες του Τσιφόρου, οι πρώτες από τις οποίες δεν ήταν κωμωδίες, και σχολιάζει τον άνθρωπο και το έργο.[15] Αναμνήσεις και εγκωμιαστικές κρίσεις είναι, τέλος, τα όσα λέει ο Βασίλης Κεσίσογλου, του οποίου ο πατέρας ήταν φίλος του Τσιφόρου και τον πάντρεψε (ορισμένα πλάνα της παλαιότερης εκπομπής έχουν ενσωματωθεί στην καινούργια). Ο Νίκος Τσιφόρος, δεκαετία του ’50. Ο Σπετσιώτης έχει κάνει επαρκή έρευνα, πλαισιώνοντας όσα ακούμε με ενδιαφέροντα τεκμήρια, όπως το πιστοποιητικό βαπτίσεως του Τσιφόρου· το δίπλωμά του από τη Νομική· ακόμα και ένα δακτυλόγραφό του, αυτό της «Συνέντευξης με έναν που εγχειρίσθηκε…» (βλ. παρακάτω, λήμμα Β24). Βλέπουμε πλάνα όχι μόνο από κωμωδίες όπως Η ωραία των Αθηνών (1954), αλλά και από τον Άνεμο του μίσους, που ο Τσιφόρος γύρισε επίσης το 1954, με πρωταγωνιστές τη Σμαρούλα Γιούλη και τον Γιώργο Φούντα. Εμφανίζονται ακόμα εξώφυλλα βιβλίων, σελίδες από περιοδικά, θεατρικά προγράμματα. Ακούγεται η μία και μοναδική, όπως μαθαίνουμε, σωζόμενη ηχογράφηση της φωνής του Τσιφόρου, από την εκπομπή του Αχιλλέα Μαμάκη Το θέατρο στο μικρόφωνο, που μεταδόθηκε στις 12 Νοεμβρίου 1961, με αφορμή το επικείμενο ανέβασμα του έργου Ο Θόδωρος και το δίκανο. Το κείμενο που έχει γράψει ο Σπετσιώτης είναι πολύ πιο λεπτομερές. Το διαβάζει, εκτός πλάνου, άψογα, ο Κώστας Καστανάς, του οποίου όμως η φωνή είναι υπερβολικά εξευγενισμένη για τα αποσπάσματα που ακούγονται από Τα παιδιά της πιάτσας και τα Παλιόπαιδα τ’ ατίθασα. Ο τρόπος που χρωμάτισε τα όσα διάβαζε, ως αφηγητής, ο Μίμης Φωτόπουλος στην τηλεοπτική διασκευή των Παλιόπαιδων (13 επεισόδια, 1979· υπάρχουν στο YouTube), ήταν αυτό που χρειαζόταν εν προκειμένω. Ο Τσιφόρος πέθανε στις 6 Αυγούστου 1970. Τις επόμενες μέρες δημοσιεύτηκαν νεκρολογίες και εγκώμια από φίλους και συνεργάτες. Μπορεί κανείς να μνημονεύσει (περιορίζομαι σε δημοσιεύματα που γνωρίζω από αυτοψία) τα όσα έγραψαν ο Δημήτρης Ψαθάς («Ο Τσιφόρος», Τα Νέα, 8 Αυγούστου)· ο Παύλος Παλαιολόγος («Ο ήρωας που πέθανε», Το Βήμα, 8 Αυγούστου)· ο Αλέκος Σακελλάριος («Ο Τσιφόρος», Ελεύθερος Κόσμος, 8 Αυγούστου)· ο Γιάννης Σιδέρης (Νέα Εστία, 1 Σεπτεμβρίου). Επίσης δύο ανώνυμα σημειώματα: στο Πάνθεον («Αποχαιρετισμός», 18 Αυγούστου) και στο Ρομάντσο («Νίκος Τσιφόρος: Πάλεψε σκληρά με τον Χάρο με μοναδικό του όπλο το χιούμορ!», 18 Αυγούστου). Στις 14 Αυγούστου, δημοσιεύτηκε στον Ταχυδρόμο ένα επιμνημόσυνο κείμενο του Νίκου Καμπάνη, το οποίο, όμως, κατά το ήμισυ συγκροτείται από αποσπάσματα των όσων έγραψε ο Τσιφόρος στη «Διαθήκη» του (βλ. παρακάτω, λήμμα Β27). Εκτός από αυτές τις παραπομπές, θα ήθελα να παραθέσω, ολόκληρο, το κείμενο του Γ.Π. Σαββίδη, που είναι η χρονολογικώς πρώτη φιλολογική αποτίμηση του Τσιφόρου. Δεν έχει συμπεριληφθεί σε καμία από τις συναγωγές δημοσιογραφικών και μη κειμένων του, ούτε της έχει αφιερωθεί λήμμα στην κατ’ επιλογήν εργογραφία του Σαββίδη που περιλαμβάνεται στον τόμο Τράπεζα πνευματική (Πορεία, 1994). Απουσιάζει και από την ανθολόγηση της Παπασπύρου-Καραδημητρίου, η οποία δεν μνημονεύει καν το κείμενο, που δημοσιεύτηκε στο Βήμα στις 12 Αυγούστου 1970. Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ ΤΣΙΦΟΡΟΥ Πέρα από το ανθρώπινο κενό που άφησε, φεύγοντας πολύ πριν της ώρας του, σε συγγενείς και φίλους (και ανάμεσά τους λογαριάζω όλους εμάς, συνεργάτες είτε αναγνώστες του), σωστό είναι να προσπαθήσουμε να υπολογίσουμε την κληρονομιά που ο Νίκος Τσιφόρος κατέθεσε σιωπηρά, είκοσι χρόνια τώρα, στο όνομα της λογοτεχνίας μας και της γλώσσας μας. Ο ίδιος ίσως να ξαφνιαζόταν από μια τέτοια προσπάθεια. Δεν είχε σε μεγάλη υπόληψη τους αυτοαποκαλούμενους «κριτικούς» (θυμάμαι, όμως, την ικανοποίησή του όταν του είχα μεταφέρει τον έπαινο του Σεφέρη για το γλωσσικό νεύρο των Παιδιών της πιάτσας). Ο μόνος τίτλος, φαντάζομαι, που θα διεκδικούσε για τον εαυτό του είναι του επαγγελματία «ψυχαγωγού» (ήξερε, βέβαια, ότι στα αρχαία χρόνια η λέξη είχε μεγάλες αξιώσεις, μα οι πιο πολλές απ’ αυτές ανήκουν δικαιωματικά στον Τσιφόρο). Πιθανόν να μας υπενθύμιζε πως ό,τι έγραφε δεν του έπαιρνε φαινομενικά περισσότερην ώρα από όση χρειαζόταν ο μέσος αναγνώστης για να το διαβάσει (αλλά το ίδιο ισχύει και για τα μυθιστορήματα του μεγάλου Σιμενόν και για τον Αστραπόγιαννο του Βαλαωρίτη…). Και θα ήθελε να ξεχνάει ότι το μοναδικό ατόφιο θεατρικό του έργο, Η πινακοθήκη των ηλιθίων, μολονότι ατύπωτο ίσαμε τώρα, είχε αμέσως εξασφαλίσει μια ζηλευτή θέση στην φτωχικήν ιστορία της Νεοελληνικής Σκηνής. Να πούμε πως ο Τσιφόρος, ερχόμενος μετά τον Ψαθά, κατόρθωσε να στρώσει καινούργιους δρόμους στην λαμπρή μα πολυπατημένη παράδοση του λεγόμενου «ευθυμογραφήματος» (στ’ αλήθεια πρόκειται για μια κόψη της κοινωνικής σάτιρας), δεν είναι λίγο. Δεν είναι όμως και αρκετό, έστω και αν, εξετάζοντας απροκάλυπτα τούτη την ανανέωση, διαπιστώσουμε τις αντιστοιχίες της με το ανάλογο τμήμα του έργου του Ροΐδη (έξω από το πολιτικό πεδίο και μείον τη χαιρεκακία). Δεν είναι αρκετό, γιατί μας κρύβει την ουσία της προσφοράς του Τσιφόρου: την αναζωογόνηση της τέχνης του πεζού λόγου «εκ των κάτω», δηλαδή την σπάταλη καλλιέργεια και διάδοση ενός ύφους (τουτέστιν μιας ρηματικής στάσης απέναντι στη ζωή) συνειδητά θρεμμένου με την καθημερινή ιδιωματικήν έκφραση, χειραγωγημένη με διακριτική στοργή και δίχως υπεροψία. Σε χρόνια όπου ο προφορικός μας λόγος υφίσταται μια τρομακτική διάβρωση «εκ των άνω» (ραδιόφωνο, τηλεόραση, εφημερίδες, περιοδικά), και όπου η λογοτεχνική γραφή της πεζογραφίας μας –με ελάχιστες εξαιρέσεις, ανάμεσα στους νεότερους, π.χ. Κώστας Ταχτσής, Γιώργος Ιωάννου– γίνεται ολοένα πιο συμβατική και αναιμική, πιστεύω πως πρέπει να χρωστάμε χάρη στον Τσιφόρο για το δώρο και τη δωρεά του: ήθελε να ξεχωρίζει άσφαλτα τα ζωτικά στοιχεία της καθημερινά ανανεούμενης λαλιάς μας, να τα στεριώνει αβίαστα στα μάτια και στο αυτί του πλατιού κοινού και ταυτόχρονα, παίζοντας τάχα, μα χωρίς μοχθηρία, να σκάει όσο μπορούσε περισσότερες από τις φούσκες της επιούσιας ρητορείας που, εδώ και εκατόν πενήντα χρόνια, λιγοστεύουν το οξυγόνο μας πολύ πιο επικίνδυνα από ό,τι τα καυσαέρια και οι όποιες άλλες αναθυμιάσεις. Πέρα, λοιπόν, από την ανάμνηση της τρυφερής ανθρωπιάς του και της σπάνιας επαγγελματικής του συνείδησης, πέρα ακόμα και από την μνήμη των πιο ευτυχισμένων του κειμένων (που τα επεφύλασσε κυρίως για τις στήλες του Ταχυδρόμου), η κληρονομιά του Νίκου Τσιφόρου προβάλλει ως ένα δυναμικό παράδειγμα εκφραστικής υγείας – όχι «προς μίμησιν» (πράγμα ανέφικτο άλλωστε), αλλά άξιο μελέτης και ευγνωμοσύνης. Λίγα συμπληρωματικά: Η Πινακοθήκη των ηλιθίων τυπώθηκε τελικά από τον Ερμή το 1973, πρώτο και μοναδικό μέχρι τώρα θεατρικό έργο του Τσιφόρου που εκδόθηκε σε βιβλίο. Ένα μικρό, ανώνυμο εκδοτικό σημείωμα προτάσσεται του κειμένου, πρώτη και μοναδική μέχρι τώρα φορά που έγινε κάτι τέτοιο στη σειρά των αυτοτελών εκδόσεων Τσιφόρου. Στο σημείωμα υπάρχει ένα πραγματολογικό λάθος: το έργο δεν ανεβάστηκε «το καλοκαίρι του 1944» αλλά στις 8 Σεπτεμβρίου. Σύντομο απόσπασμα του κειμένου του Σαββίδη (σχεδόν όλη η προτελευταία παράγραφος) ενσωματώθηκε στο κείμενο του οπισθοφύλλου της έκδοσης της Πινακοθήκης. Περίπου είκοσι χρόνια μετά, ο Σαββίδης περιέλαβε στο Καστανόχωμα (Καστανιώτης, 1989), συλλογή 55 μικρών δοκιμίων, το «Αναθύμημα του Καραγάτση», ανέκδοτο ως τότε κείμενο που είχε γράψει για τηλεοπτική εκπομπή-αφιέρωμα, την οποία σκηνοθέτησε, κατά σύμπτωση, ο Βασίλης Κεσίσογλου το 1987. Λίγο πριν το τέλος, ο Σαββίδης παρατηρούσε: [Ο Καραγάτσης] υιοθέτησε και καλλιέργησε, με γνήσια ρεαλιστικό ένστικτο, μια γλώσσα που πολλοί βιάστηκαν να την αποδοκιμάσουν ως τάχα δημοσιογραφική, επειδή έσφυζε από καθημερινή ζωή. Ωστόσο, προς ανάλογη κατεύθυνση κινήθηκαν, παράλληλα και σαν άσχετα μεταξύ τους, μερικοί άλλοι ανανεωτές του πεζογραφικού μας ύφους, στην ίδια πάντα δεκαετία [του 1950]. Άνθρωποι και τεχνίτες τόσο διαφορετικοί, όπως, λ.χ., ο Πεντζίκης ή ο Ταχτσής ή –γιατί όχι;– και ο Τσιφόρος. Δύο δεκαετίες και πλέον νωρίτερα, η σ. 21 του χριστουγεννιάτικου τεύχους του Ταχυδρόμου για το 1965 (το οποίο εκδόθηκε ακριβώς στις 25 Δεκεμβρίου) εν μέρει παρουσίαζε και εν μέρει διαφήμιζε τις εκδόσεις του περιοδικού. Τα σχετικά κείμενα διανθίζονταν από τα κλισέ των εξωφύλλων των βιβλίων. Το παρακάτω ανώνυμο σημείωμα για τα βιβλία του Τσιφόρου μπορεί, νομίζω με ασφάλεια, και με βάση το ύφος, να αποδοθεί στον Γ.Π. Σαββίδη: Μέσα από το κεφάτο, σπινθηροβόλο γράψιμο του Νίκου Τσιφόρου, η πραγματικότητα, χτεσινή ή σημερινή, αναδύεται μορφάζοντας με τρόπους που δεν φαντάζονται όσοι τη μελετούν νηφάλια ή τη ζουν καθημερινά. Ο άνθρωπος και οι καταστάσεις παίρνουν μια νέα διάσταση, που αν και δεν είναι η διάσταση του κωμικού, αφήνει να διαφανεί η πίκρα των πραγμάτων – χωρίς όμως ποτέ να πιέζει ή να θλίβει, μα πάντοτε διασκεδάζοντας και διδάσκοντας. Η επιτυχία που γνώρισαν στο κοινό τα βιβλία του Νίκου Τσιφόρου δείχνει καλά πόση δίψα υπάρχει για μια πρωτογενή σάτιρα που παρασύρει τον αναγνώστη σε ερευνητικά μακροβούτια, χωρίς όμως να του κόβει και την ανάσα. Όλες οι φωτογραφίες (πλην της πρώτης) προέρχονται από το αρχείο της κόρης του, Νάνσυς Τσιφόρου. [1] Η δραστηριότητα του Τσιφόρου στον κινηματογράφο (εκτός των άλλων, σκηνοθέτησε ο ίδιος 16 ταινίες) έχει καταγραφεί, λίγο ως πολύ επαρκώς, στα λήμματα για τον Τσιφόρο που υπάρχουν στη Βικιπαίδεια και στην ιστοσελίδα Retro Database (www.retrodb.gr). Τα σχετικά φιλμογραφικά στοιχεία υπάρχουν και σε βοηθήματα όπως το Λεξικό ελληνικών ταινιών, από το 1914 μέχρι το 2000 (Εκδόσεις Γένους, 2001) του Δημήτρη Κολιοδήμου, τη χρήση του οποίου όμως δυσχεραίνει η έλλειψη ευρετηρίου ονομάτων. Από την άλλη μεριά, δεν κατάφερα να βρω πλήρη κατάλογο των θεατρικών έργων του Τσιφόρου (πολλά από τα οποία προέκυψαν από τη συνεργασία του με τον Πολύβιο Βασιλειάδη)· ούτε υπάρχει, εξ όσων γνωρίζω, παραστασιογραφία που να καλύπτει έστω την περίοδο από το 1944, χρονιά που δόθηκε η πρεμιέρα της Πινακοθήκης των ηλιθίων, με την οποία έκανε το ντεμπούτο του στο θέατρο, μέχρι τη χρονιά του θανάτου του, το 1970. Στο Θεατρικό Λεξικό (Κέδρος, 1989) του Αλέξη Σολωμού, δίνονται οι τίτλοι ορισμένων από τα έργα του Τσιφόρου, μαζί με τα ονόματα των πρωταγωνιστών, χωρίς όμως να δηλώνεται ποια χρονιά έγινε το πρώτο ανέβασμα. [2] Το Αρχείο βρισκόταν στην οδό Χέυδεν, κοντά στην Πλατεία Βικτωρίας· στην Πλατεία Καρύτση· και σε αποθήκες στην Καλλιθέα. Αγνοώ πού βρίσκεται σήμερα όλο αυτό το υλικό, καθώς ο ΔΟΛ έχει αλλάξει ιδιοκτησία και ονομασία. [3] Λήμματα για τον Τσιφόρο σε βιβλία-εργαλεία, γενικά και ειδικά, συνήθως αναφέρουν τίτλους βιβλίων του χωρίς χρονιά αυτοτελούς έκδοσης. Ένα παράδειγμα είναι όσα γράφει ο Αλέξης Ζήρας στο Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό της Εκδοτικής Αθηνών (9 τόμοι σε 10, 1983-1988) – το λεξικό δεν είναι σαφές σχετικά με το πότε κυκλοφόρησε). Η χρονιά έκδοσης ωστόσο αναγράφεται στο ανώνυμο λήμμα της Εγκυκλοπαίδειας Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάνικα (61 τόμοι, 1981-1998· μνημονεύονται κατ’ επιλογήν 13 τίτλοι), καθώς και στο λήμμα που έγραψαν η Στέλλα Αλιγιζάκη και η Αικατερίνη Χάλκου για το Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας των Εκδόσεων Πατάκη (2007), όπου συναντάμε όλα τα βιβλία με κείμενα του Τσιφόρου που είχαν εκδοθεί ως τότε. [4] Προσθέτω ότι, στη Βιβλιοθήκη της Βουλής, έχω αποδελτιώσει το Πάνθεον της περιόδου κατά την οποίαν ο Τσιφόρος ήταν συνεργάτης του (1961-1970), που είναι και η πρώτη δεκαετία της ζωής του περιοδικού. Πολλά τεύχη λείπουν. Για παράδειγμα, από τους 48 μήνες της τετραετίας 1963-1966, απουσιάζουν οι 30. Στο Πάνθεον εμφανίστηκαν για πρώτη φορά, μεταξύ άλλων, ορισμένες γνωστές σειρές, οι οποίες έχουν εκδοθεί σε βιβλίο, π.χ. οι Ιστορίες της Αγγλίας (4 Νοεμβρίου 1964-20 Οκτωβρίου 1965), των Ηνωμένων Πολιτειών (27 Οκτωβρίου 1965 - 27 Ιουλίου 1966), της Γαλλίας (10 Αυγούστου 1966 - 19 Ιουλίου 1967) και της Αθήνας (6 Μαρτίου 1968 - 29 Ιανουαρίου 1969). Οι αυτοτελείς εκδόσεις αυτών των σειρών έγιναν χωρίς να αναφέρεται πότε και πού δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά. Έχω επίσης αποδελτιώσει δειγματοληπτικώς τόμους των περιοδικών Ρομάντσο (1964-1967) και Πρώτο (1964-1965). [5] Σε κάποιες περιπτώσεις, ο Τσιφόρος απάντησε σε επιστολές που του είχαν στείλει σχετικά με άλλα θέματα – συνήθως κατά τρόπο λακωνικό και συνθηματικό. [6] Το πάνω απ’ όλα ρεαλιστικό μάτι του Τσιφόρου ουδέποτε υπήρξε θαυμαστικό σε κανένα από τα θέματα με τα οποία ασχολήθηκε, ιστορικά και μη. [7] Το ενδιαφέρον και η σημασία ενός κειμένου του Τσιφόρου δεν εξαρτώνται από το αν είναι αστείο. Πολλές σελίδες του δεν έχουν σκοπό να προκαλέσουν γέλιο, παρά τον οίστρο τους. [8] Ο Τσιφόρος εξελληνίζει ένα ουσιαστικό που υπάρχει σε διάφορες ευρωπαϊκές γλώσσες (αγγλικά και γαλλικά bulletin, ιταλικά bollettino, ισπανικά boletín), σημαίνει δελτίο και είναι κοινός τόπος σε τίτλους επιστημονικών περιοδικών. [9] Δεν αποκλείεται ο Τσιφόρος, και στις δύο περιπτώσεις, να είχε στο νου την τμηματική δημοσίευση: Ο Σατανάς χωρίζεται σε 28 αριθμημένα, άτιτλα κεφάλαια, ο Τζιμ σε 9 κεφάλαια, επίσης αριθμημένα και άτιτλα. [10] Δεν αναφέρεται πότε έγινε η αρχική δημοσίευση στις σειρές Το διήγημα-κρουαζιέρα, Βιβλικά χαμόγελα, Σταυροφορίες, Όμορφη Θεσσαλονίκη, Οι Φράγκοι κι εμείς, Θεότρελα ρεπορτάζ, Οι μυστικές εταιρείες, Ο Γκιούλιβερ, Άνθρωποι και ανθρωπάκια. ~ Λανθασμένη ένδειξη πρώτης δημοσίευσης υπάρχει στις σειρές Ιστορίες εκ του φυσικού, Κρουαζιέρες μέσα στην Ιστορία, Ελληνική κρουαζιέρα, Κονκισταδόροι, Ο μυστικός πράκτωρ χωρίς 08. ~ Μη πλήρης αναγραφή πρώτης δημοσίευσης (δίνονται μήνες χωρίς ημερομηνίες) υπάρχει στις σειρές Το τυχερό μου αστέρι, Τα παιδιά της πιάτσας, Παραμύθια πίσω απ’ τα κάγκελα, Η τρίτη ακτίνα του φεγγαριού, Η γυναίκα κουρσάρος, Τα παλιόπαιδα τ’ ατίθασα. Κατά προσέγγισιν είναι η αναγραφή στην περίπτωση της Ελληνικής Μυθολογίας: «Πρώτη δημοσίευση των κειμένων αυτών έγινε στο περιοδικό Ταχυδρόμος το 1964». [11] Οι θεματικές ενότητες είναι οι εξής: Έρωτας – Γάμος – Άντρας – Γυναίκα – Ηλικίες – Θεός και άνθρωποι – Εξουσία – Καθημερινή ζωή – Κοινωνία – Κοινωνικές εκδηλώσεις – Τα «τρελά» του Τσιφόρου [τα εισαγωγικά είναι του Καμπάνη] – Τέχνη – Αλήθειες και ψέματα – Πολιτική. Από τις ενότητες αυτές, 4 (Γυναίκα, Καθημερινή ζωή, Κοινωνία, Τα «τρελά» του Τσιφόρου) συγκεντρώνουν 154 παραθέματα, δηλαδή το 75% του συνόλου. [12] Μερικά παραδείγματα: Η Παπασπύρου-Καραδημητρίου γράφει (σ. 14) ότι ο Τσιφόρος «μπάρκαρε μούτσος σ’ ένα φορτηγό [πλοίο]». Πότε έγινε αυτό; Σχετικά με την Τελευταία αποστολή, την ταινία που σκηνοθέτησε ο Τσιφόρος το 1949, διαβάζουμε ότι «έφτασε μέχρι τις Κάννες», αλλά παραλείπεται η πληροφορία ότι υπήρξε η πρώτη ελληνική ταινία που παίχτηκε στο φεστιβάλ· επιπλέον, η επισήμανση της, στην ίδια σελίδα (15), ότι «η ταινία καταστράφηκε την ίδια εποχή και δεν βρίσκεται κόπια της» δεν ευσταθεί: μπορεί κανείς να τη δει στο YouTube. Όσο για το ερωτηματικό που συνοδεύει (σε παρένθεση) τη λέξη καρκίνος στη σ. 24, είναι περιττό. Ο Τσιφόρος από καρκίνο πέθανε. [13] Ο Τσιφόρος έγραψε αποκλειστικά για τον υπόκοσμο ουσιαστικά μόνο στα Παιδιά της πιάτσας, και οι δεσμοί που ενώνουν τα Παιδιά της πιάτσας με τα Παραμύθια πίσω από τα κάγκελα και με Τα παλιόπαιδα τ’ ατίθασα είναι ολοένα και πιο χαλαροί. Οι φυλακισμένοι στα Παραμύθια είναι διαφόρων κοινωνικών τάξεων, ορισμένοι οδηγήθηκαν από τις περιστάσεις, άπαξ, στο έγκλημα. Στα Παλιόπαιδα, το κλίμα είναι λιγότερο δραματικό, ενίοτε ανάλαφρο, ορισμένες από τις ιστορίες είναι απλώς ηθογραφικές, στις περισσότερες κανείς δεν καταλήγει στη φυλακή. Η Παπασπύρου-Καραδημητρίου κάνει λόγο για τριλογία, και ο χαρακτηρισμός δεν είναι άστοχος, όσο και αν είναι σε μεγάλο βαθμό καταχρηστικός. Όμως αφιερώνει ελάχιστες γραμμές στις δυο μεταγενέστερες σειρές. [14] Για τη διασκευή γίνεται λόγος και στην ταινία του Σπετσιώτη, τόσο από τον Γατή, ο οποίος λέει και κάποιες αναμνήσεις από τον θείο του, όσο και από τον σκιτσογράφο, τον Νίκο Παγώνη. Βέβαια, παρά την επιθυμία του Γατή να γίνει γνωστό το έργο του Τσιφόρου σε νεότερους αναγνώστες με αυτό τον τρόπο· και παρά το γεγονός ότι κάποιες χαρακτηριστικές φράσεις του Τσιφόρου χρησιμοποιούνται στο κείμενο, το κόμικ δεν μπορεί να υποκαταστήσει το πρωτότυπο, ιδίως σε περιπτώσεις όπως ακριβώς αυτή του Τσιφόρου, όπου, πολύ συχνά, δεν έχει τόσο σημασία η υπόθεση όσο ο τρόπος γραφής (εξ άλλου, στην Ελληνική Μυθολογία, η «υπόθεση» είναι λίγο ως πολύ γνωστή από πριν). Ούτως ή άλλως, σ’ ένα κόμικ κατά βάση την εικόνα προσέχουμε και θυμόμαστε. Οι αναγνώστες κάθε ηλικίας (άλλωστε, οι νεαροί του 1986 είναι σήμερα μεσόκοποι) θα ήταν προτιμότερο να διαβάσουν τα κείμενα του Τσιφόρου, ακόμα και αν δυσκολευτούν. [15] Λίγο πριν από το τέλος, όταν γίνεται αναφορά στο πόσο αγνοήθηκε ο Τσιφόρος από τους κριτικούς, ο Βαλούκος εκφράζει την άποψη ότι ο Τσιφόρος, ως ηθογράφος, δεν προέβλεπε, κατέγραφε· και αυτό «οι διανοούμενοι εκείνης της εποχής δεν το θεωρούσαν σημαντικό». Γιατί, όμως, να είναι απαραίτητο να προβλέπει; Επίσης, σε άλλο σημείο της εκπομπής, ο Βαλούκος αναφέρει ότι ο Τσιφόρος δεν είχε καλές σχέσεις με ορισμένους ανθρώπους του κινηματογράφου, προσθέτοντας «ας μην πούμε ονόματα». Υπάρχει κανένας λόγος γι’ αυτή τη διακριτικότητα, τη στιγμή που όλοι οι ενδιαφερόμενοι έχουν πεθάνει;

Βιβλιογραφικές σημειώσεις για τον Νίκο Τσιφόρο

Σύνδεση