Ο εγκέφαλος που μεγαλώνει (Μέρος Β΄)

ΜΕΡΟΣ Β΄ Γλώσσα και συναίσθημα 5. [Το αποτύπωμα του βιώματος και της εκπαίδευσης] Όσα εκτέθηκαν στο προηγούμενο άρθρο για τον «εγκέφαλο που μεγαλώνει»[1] αναφέρονται, άμεσα ή έμμεσα, στην ικανότητα του εγκεφάλου να μαθαίνει και να θυμάται, για καλό ή για κακό. Αυτές οι δύο στενά συνδεδεμένες βιολογικές διεργασίες, αφού η μία δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς την άλλη, επιτρέπουν στο άτομο να αποθηκεύει και να ανασύρει πληροφορίες όποτε χρειάζεται, προκειμένου να αντιμετωπίσει τις διαρκώς μεταβαλλόμενες συνθήκες του περιβάλλοντος. Ο κωδικοποιημένος εγκεφαλικός χαρακτήρας, η ανθεκτικότητα και η πιστότητα (αλήθεια) αυτών των μαθημένων και αποθηκευμένων πληροφοριών, ιδιαίτερα αυτών που αποκτήθηκαν κατά την πρώιμη παιδική ανάπτυξη, αποτελούν αντικείμενο διαχρονικών μελετών. Γνωρίζουμε σήμερα ότι η μάθηση είναι μία σύνθετη βιολογική διαδικασία στην οποία μπορεί να συμβάλλουν όλα τα αισθητικο-κινητικά συστήματα του οργανισμού, και η οποία μπορεί να προκαλεί φυσικές αλλαγές, να αποτυπώνεται σε διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου. Οι αλλαγές αυτές αποτελούν το υλικό της μνήμης, δηλωτικής (= μνήμη δεδομένων και γεγονότων που μπορούν να δηλωθούν λεκτικά), ή άδηλης (= μνήμη δεξιοτήτων και άλλων γνωστικών χειρισμών που αδυνατούν να δηλωθούν λεκτικά). Ο τρόπος με τον οποίο ο εγκέφαλος αποθηκεύει, συνδυάζει και ανακαλεί τις πληροφορίες δεν είναι παθητικός, είναι ιδιόμορφα «δημιουργικός», αφού ο νους μορφοποιεί τις πληροφορίες της εμπειρίας. Αυτό συμβαίνει επειδή οι νεο-εισερχόμενες βιωματικές πληροφορίες εντάσσονται (προσαρμόζονται) στο προϋπάρχον δίκτυο εγκεφαλικών/νοητικών σχέσεων, και κάθε φορά που ο εγκέφαλος ανακαλεί κάποια, την τροποποιεί, ασυνείδητα και όσο χρειάζεται, φθάνοντας μερικές φορές μέχρι του σημείου να «θυμάται» ακόμη και γεγονότα που δεν συνέβησαν[2]. Και φυσικά, καθένα από τα στάδια (κωδικοποίηση, αποθήκευση και ανάκτηση πληροφορίας) των πολύπλοκων νευροβιολογικών μηχανισμών μάθησης και μνήμης υφίσταται την παραμορφωτική επίδραση του συναισθήματος και του χρόνου, ή τις καταστρεπτικές συνέπειες διαφόρων εγκεφαλικών διαταραχών. Η προσαρμογή των νεοεισερχόμενων πληροφοριών στο προϋπάρχον νοητικό και συναισθηματικό πλαίσιο του παιδικού εγκεφάλου αναδεικνύει τη σημασία που έχει η πρώιμη εκπαίδευση και διδασκαλία στη δημιουργία κατάλληλου γόνιμου νοητικού εδάφους, αλλά, δυστυχώς, και τους κινδύνους που εγκυμονεί αυτή. Για τον λόγο αυτόν, αξίζει να ρίξει κανείς μια ματιά στις δομικές και λειτουργικές προσαρμογές που προϋποθέτει και συνεπάγεται η εκπαίδευση στον εγκέφαλο και τον συμβολικό νου. Ας δούμε από λίγο πιο κοντά το παράδειγμα της γλώσσας, δεδομένου πως σε ό,τι αφορά αυτήν ο εγκέφαλος των μικρών παιδιών είναι σίγουρα πιο καλός μαθητής από τον εγκέφαλο των ενηλίκων. Αν μη τι άλλο, είναι ένα καλό παράδειγμα της προοδευτικής ανάπτυξης και διαφοροποίησης της νευρωνικής αρχιτεκτονικής του εγκεφάλου, αλλά και των πλεονεκτημάτων και των περιορισμών που έχει η πρώιμη εκπαίδευση στην ανάπτυξη των γνωστικών δυνατοτήτων του συμβολικού νου του ανθρώπου. Στη συνέχεια, μπορούμε να εξετάσουμε την εξέλιξη και τις απαιτήσεις που έχει η συναισθηματική ωρίμανση του παιδιού. 6. [Ο εγκέφαλος της γλώσσας] Ο άνθρωπος γεννιέται με μία νευρωνική σκευή η οποία μπορεί να υποστηρίξει το πολύχρονο πλάνο εκμάθησης κάθε φυσικής συμβολικής γλώσσας, ικανή να αναγνωρίσει, να αναλύσει και να χειριστεί σταδιακά τα διάφορα επίπεδα και μοτίβα της γλωσσικής οργάνωσης. Η προετοιμασία αρχίζει από την εμβρυική περίοδο, αφού τα νεογέννητα μωρά αντιδρούν διαφορετικά στην προσωδία της ομιλούμενης γλώσσας του περιβάλλοντός τους από ό,τι των ξένων γλωσσών, και μέσα σε λίγες μέρες είναι ικανά να ανοιγοκλείνουν κατάλληλα το στόμα τους για να μιμηθούν / αναπαραγάγουν τους ήχους των φωνηέντων (α, ε) που ακούν. Στη συνέχεια, προχωρούν στην κατάκτηση των συμφώνων και των διαφόρων συνδυασμών των φωνημάτων της μητρικής γλώσσας. Στην ηλικία των 7 περίπου μηνών τα μωρά παράγουν με το βάβισμα όλων των ειδών τους ήχους, στην ηλικία των 2 χρόνων περίπου χρησιμοποιούν συνήθως 30-50 λέξεις, ενώ τα παιδιά ηλικίας 6 χρόνων περίπου κατέχουν το μεγαλύτερο μέρος του φωνητικού συστήματος, της γραμματικής δομής και των σημασιών της γλώσσας, γεγονός που μας επιτρέπει να συνομιλούμε μαζί τους τόσο σύνθετα, όσο και με έναν 16χρονο. Τα παραπάνω υποδηλώνουν την εντυπωσιακή ικανότητα των εγκεφαλικών δικτύων του βρεφικού-νηπιακού εγκεφάλου να υιοθετούν και να χρησιμοποιούν λέξεις-σύμβολα για να εγκαταστήσουν τη συμβολική σχέση του νου με τον υπαρκτό κόσμο. Στην ηλικία των 4 μηνών, τα μωρά συνδυάζουν «λέξεις» με σχήματα (π.χ. «μπουμπου» για καμπύλα σχήματα, «κικι» για γωνιώδη σχήματα), ενώ στην ηλικία των 6 μηνών αρχίζουν να αντιστοιχίζουν λέξεις με πρόσωπα, πράγματα και δράσεις (π.χ. «μαμά», «μπαμπάς», «μπιμπερό», «όχι», «αγκαλιά»), αλλά και να αποδίδουν τα προσωδιακά χαρακτηριστικά της γλώσσας που ακούν στις μορφές του περιβάλλοντος. Από τον 14ο μήνα, πλέον, η δυνατότητα αντιστοίχισης μεταξύ λέξεων και πραγμάτων επιτρέπει στα μωρά να κρατούν στη μνήμη εργασίας τις νοητικές αναπαραστάσεις των πραγμάτων, ενώ με το τέλος του 2ου χρόνου, η προχωρημένη χαρτογράφηση των σχέσεων των λέξεων με τα πράγματα και τις έννοιες, τα οδηγεί σταδιακά στην αποτύπωση των πρώτων στοιχείων της γραμματικής, δηλαδή στη σύνδεση ουσιαστικών με πράγματα, ρημάτων με δράσεις, συγκεκριμένων συλλαβών (άρθρα και αντωνυμίες) με ουσιαστικά και ρήματα. Στη πρώιμη αυτή διαδρομή του βρεφικού εγκεφάλου προς την κατάκτηση της γλώσσας, δύο ερωτήματα αξίζουν κατ’ αρχάς ιδιαίτερης προσοχής. Πρώτον, ποιες περιοχές του βρεφικού εγκεφάλου εμπλέκονται στην επεξεργασία των στοιχείων της γλώσσας, και, δεύτερον, τι είδους μηχανισμούς χρησιμοποιεί ο εγκέφαλος και καταφέρνει να ανταποκριθεί επιτυχώς σε ένα τόσο πολύπλοκο εγχείρημα. Όπως είναι γνωστό, στο 97% όλων των ενήλικων ανθρώπων (Ελλήνων, Άγγλων, Αράβων κ.λπ.), η κατανόηση και η εκφορά της γλώσσας εξαρτάται από τη δραστηριότητα ενός δικτύου συγκεκριμένων περιοχών στον μετωπιαίο και τον κροταφικό λοβό του αριστερού εγκεφαλικού ημισφαιρίου[3]. Η συμμετοχή του δεξιού ημισφαιρίου στην επεξεργασία της γλώσσας αποτελεί θέμα διχογνωμίας, αλλά είναι πάντως πολύ μικρότερη. Αυτό που είναι εντυπωσιακό είναι ότι ο βρεφικός και ο ενήλικος εγκέφαλος χρησιμοποιούν το ίδιο εγκεφαλικό δίκτυο για τη γλώσσα. Σκανάρισμα του εγκεφάλου κοιμώμενων ή εν εγρηγόρσει βρεφών ηλικίας μόλις τριών μηνών που άκουγαν ομιλίες, έδειξε διέγερση των ίδιων περιοχών που διεγείρονται στους ενήλικες. Δηλαδή, ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι προγραμματισμένος να αναπτύξει δομική και λειτουργική ασυμμετρία μεταξύ αριστερού και δεξιού ημισφαιρίου, καθώς και να αξιοποιήσει από πολύ νωρίς το ήδη εγκατεστημένο εγκεφαλικό νευρωνικό δίκτυο της γλώσσας[4]. Το δίκτυο αυτό ενεργοποιείται και εδραιώνεται υπό την επίδραση των γλωσσικών εμπειριών του πρώτου χρόνου της ζωής, κατά τη διάρκεια του οποίου προσανατολίζεται/συντονίζεται προς τους ήχους της μητρικής γλώσσας, ενώ κατά τη διάρκεια του δεύτερου χρόνου πολλαπλασιάζει τις αλληλοσυνδέσεις των επιμέρους κόμβων και δομοστοιχείων που το συγκροτούν. Σε ό,τι αφορά τους μηχανισμούς που χρησιμοποιεί ο εγκέφαλος για την αποδεδειγμένα επιτυχή εκμάθηση της πολύπλοκης γλώσσας, σειρές πειραμάτων με βρέφη προτείνουν δύο κύριους μηχανισμούς, οι οποίοι, ανεξαρτήτως των διαφορών τους, αναδεικνύουν τις ισχυρές υπολογιστικές ικανότητες του νεογέννητου εγκεφάλου.[5] Σύμφωνα με την πρώτη θεωρία, ο βρεφικός εγκέφαλος κατακτά τη γλώσσα επειδή η νευρωνική αρχιτεκτονική του είναι ικανή να επεξεργάζεται στατιστικά τον λόγο, δηλαδή να αναλύει στατιστικά τα επιμέρους στοιχεία του λόγου, για να συγκρατήσει τα φωνήματα, τις συλλαβές, τις λέξεις, τις αντιστοιχίσεις και τις γραμματικές σχέσεις που περιέχει ο ρέων προσωδιακός λόγος του περιβάλλοντός του. Σύμφωνα με τη δεύτερη θεωρία, ο βρεφικός εγκέφαλος κατακτά τη γλώσσα επειδή διαθέτει μία φλοιική νευρωνική αρχιτεκτονική που τον καθιστά εξαιρετικά ευαίσθητο στην ανίχνευση αφηρημένων συμβολικών μοτίβων και, επομένως, τον προικίζει με την εγγενή ικανότητα να αναζητά, να εξάγει και να γενικεύει τους αφηρημένους αλγεβρικούς κανόνες που περιέχει η γλώσσα. Τα ειδικά χαρακτηριστικά της φλοιικής νευρωνικής αρχιτεκτονικής που επιτρέπουν στον άνθρωπο να αναπτύσσει και να χειρίζεται παραγωγικά, από τόσο νωρίς, συστήματα συμβολικής έκφρασης και επικοινωνίας παραμένουν ακόμη άγνωστα. Άλλωστε, το νευρωνικό υπόστρωμα που διεκπεραιώνει τις μοναδικές αυτές λειτουργίες ήταν μέχρι πρόσφατα μη προσπελάσιμο από τις, πολύτιμες κατά τα άλλα, συμπεριφορικές μελέτες. Όμως, η σχετικά πρόσφατη εισαγωγή των μη επεμβατικών μεθόδων της μαγνητοεγκεφαλογραφίας και της λειτουργικής μαγνητικής τομογραφίας για τη συγκριτική μελέτη της λειτουργικής αρχιτεκτονικής του εγκεφάλου εμβρύων, βρεφών, ενηλίκων και ζώων αναμένεται να εισφέρει πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες. 7. [O εγκέφαλος διαφορετικών ή περισσότερων γλωσσών] Η αναφορά στις υποκείμενες νευρωνικές συνιστώσες της γλώσσας και στην υπολογιστική διέγερση και επιβάρυνση που προκαλεί στον αναπτυσσόμενο εγκέφαλο η εκμάθηση μίας ομιλούμενης γλώσσας, γεννά αναπόφευκτο προβληματισμό για το τι συμβαίνει στον εγκέφαλο των παιδιών που δεν εκτίθεται στο ηχητικό περιβάλλον μίας ομιλούμενης γλώσσας, ή, αντίθετα, εκτίθενται σε ένα ηχητικό περιβάλλον με περισσότερες από μία ομιλούμενες γλώσσες. Ένα σύνθετο ερώτημα που από μία άποψη θα μπορούσε να θεωρηθεί ως αναδιατύπωση του ερωτήματος για τα χαρακτηριστικά και τις συνέπειες που μπορεί να έχει στον αναπτυσσόμενο εγκέφαλο ένα διαφορετικό / σύνθετο περιβάλλον ανατροφής. Διαφέρει ο εγκέφαλος των κωφών ανθρώπων και αυτών που χρησιμοποιούν νοηματικές γλώσσες από τον εγκέφαλο των ακουόντων; Πρώιμες μελέτες δείχνουν ανύπαρκτες διαφορές στον όγκο των εγκεφαλικών περιοχών που εμπλέκονται στην ακουστική διεκπεραίωση της γλώσσας, και πολύ μικρές διαφορές στη συνδεσιμότητά τους. Από την άλλη, οι 130 περίπου νοηματικές γλώσσες, εξίσου σύνθετες με τις ομιλούμενες ως προς τα φωνολογικά, μορφολογικά και συντακτικά χαρακτηριστικά τους, φαίνεται ότι διεκπεραιώνονται από το ίδιο περίπου δίκτυο εγκεφαλικών περιοχών του αριστερού εγκεφαλικού ημισφαιρίου που εξυπηρετεί τις ομιλούμενες γλώσσες. Η πιθανολογούμενη μεγαλύτερη συμμετοχή του δεξιού ημισφαιρίου στη διεκπεραίωση των νοηματικών γλωσσών αποτελεί αντικείμενο διαφωνίας. Το γεγονός ότι ο εγκέφαλος επεξεργάζεται τις χειρομορφές του νοηματικού λεξιλογίου ως λέξεις-σύμβολα και όχι ως παντομίμα, αποδεικνύει μάλλον την εγγενή του προδιάθεση για πρόσληψη και επεξεργασία αφηρημένων / συμβολικών γνωστικών μοτίβων. Η προδιάθεση αυτή καταδεικνύεται ίσως και από την τάση των κωφών μωρών να βαβίζουν με τα χέρια τους, όπως ακριβώς τα ακούοντα με το στόμα τους! Να δημιουργούν, δηλαδή, με τις κινήσεις των χεριών τους ατελή τμήματα των χειρομορφών της νοηματικής γλώσσας του περιβάλλοντός τους. Γιατί, κατά τα φαινόμενα, η δομική δυναμική του αναπτυσσόμενου εγκεφάλου επιβάλλει τη λειτουργική διάσπαση των σύνθετων προκλήσεων του περιβάλλοντος προκειμένου να μπορέσει σταδιακά να το κατακτήσει. Η εγγενής αυτή προδιάθεση (κάποιων νευρωνικών δικτύων;) του ανθρώπινου εγκεφάλου να διασπά και να ανασυνθέτει = νοηματοδοτεί τις μορφές και τις σχέσεις του περιβάλλοντος κόσμου, δηλαδή να μετατρέπει τον φυσικό κόσμο σε σύμβολα και έννοιες, του επιτρέπει να διαφοροποιείται και να υπερέχει των άλλων ζωικών ανταγωνιστών του, αλλά και να υποτάσσει τον πραγματικό κόσμο στον κόσμο των αφηρημένων σχημάτων και ιδεών που δημιουργεί. Και αυτή η διαδικασία της αυτόβουλης απαλλοτρίωσης του νευρωνικού εγκεφάλου, συνιστά τον ένδοξο και τραγικό δρόμο μεταστοιχείωσης του εγκεφάλου στον νου. Ζαν Ντυμπουφέ, Στενογράφος (λεπτομέρεια), από τη σειρά «Ύλη και Μνήμη», 1944, λιθογραφία σε χαρτί, Πινακοθήκη Tate. Και τι γίνεται στο μυαλό των ανθρώπων που ομιλούν περισσότερες από μία γλώσσες; Κατ’ αρχάς θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι η διγλωσσία / πολυγλωσσία δεν αποτελεί μία ενιαία και σαφή κατάσταση, αλλά αντίθετα, μία πολυπαραγοντική συνθήκη της οποίας τα χαρακτηριστικά εξαρτώνται από το πόσο καλά γνωρίζει, πόσο χρησιμοποιεί και πότε έμαθε κάποιος τις επιπλέον γλώσσες. Το γεγονός αυτό δυσχεραίνει τις σχετικές έρευνες και καθιστά τη γενίκευση των ευρημάτων τους επισφαλή. Μελετώντας τον τρόπο που ο εγκέφαλος επεξεργάζεται τις περισσότερες γλώσσες και τις συνέπειες που έχει αυτή η πολλαπλή επεξεργασία, αυτό που αμέσως εντυπωσιάζει είναι ότι για τον εγκέφαλο μία γλώσσα είναι πάντα η κυρίαρχη, η «μητρική». Ακόμη και εάν το βρέφος εκτίθεται από τη γέννησή του ισόποσα σε δύο γλώσσες, ο εγκέφαλός του επεξεργάζεται προνομιακά τη μία γλώσσα με το γνωστό δίκτυο περιοχών του αριστερού εγκεφαλικού ημισφαιρίου, ενώ την άλλη γλώσσα την επεξεργάζεται με ένα δίκτυο περιοχών που εν μέρει ταυτίζονται με τις πρώτες αλλά περιλαμβάνουν και άλλες περιοχές που μάλλον διαφέρουν από περίπτωση σε περίπτωση. Η πρώιμη έκθεση των βρεφών σε περιβάλλον δύο ή περισσότερων γλωσσών φαίνεται ότι επηρεάζει με διαφορετικό τρόπο τα επιμέρους συστατικά της γλώσσας και των άλλων γνωστικών λειτουργιών. Η ποιοτική φύση των μεταξύ τους σχέσεων, αλλά και οι πιθανές ατομικές ιδιαιτερότητες, δεν επιτρέπουν το εύκολο ζύγισμα αρνητικών-θετικών. Για παράδειγμα, δύσκολα μπορεί να αποτιμηθεί η σημασία της παρατήρησης ότι η εκμάθηση μίας δεύτερης γλώσσας μετά την ηλικία των τριών ετών «οδηγεί» σταδιακά τον εγκέφαλο να εμπλέξει και το δεξιό ημισφαίριο στη διαχείριση της γραμματικής της γλώσσας αυτής, ενώ δεν επηρεάζει τη σημασιολογική της επεξεργασία, στην οποία ίσως, ούτως ή άλλως, συμβάλλουν και τα δύο ημισφαίρια[6]. Αυτό που μπορεί πάντως να ισχυριστεί κάποιος, με τα μέχρι σήμερα δεδομένα, είναι ότι η γνώση περισσότερων γλωσσών δεν καθιστά τον χρήστη τους αυτομάτως περισσότερο έξυπνο. Του παρέχει μέσα για να πάει μακρύτερα, όχι απαραιτήτως βαθύτερα. Τα προβλήματα που δημιουργεί η παράλληλη εκμάθηση γλωσσών φαίνεται ότι έχουν σχέση με την ίδια τη γλώσσα. Για παράδειγμα, τα νήπια που μαθαίνουν ταυτόχρονα δύο γλώσσες τείνουν να καθυστερούν στη γλωσσική τους ανάπτυξη και, στη συνέχεια, να έχουν φτωχότερο λεξιλόγιο, μεγαλύτερες συντακτικές δυσκολίες και συχνότερα προβλήματα εύρεσης της κατάλληλης λέξης για να εκφραστούν, από ό,τι τα μονόγλωσσα παιδιά. Από την άλλη, τα οφέλη της ανάπτυξης διγλωσσίας φαίνεται ότι είναι αρκετά. Η διγλωσσία, για την οποία έχει υποστηριχθεί ότι προκαλεί αλλαγές στη φαιή ουσία κάποιων εγκεφαλικών περιοχών, ή ότι διατηρεί καλύτερη τη δομή της λευκής ουσίας κάποιων περιοχών σε ηλικιωμένους χρήστες, ενισχύει μάλλον τις γνωστικές και εκτελεστικές ικανότητες του ατόμου. Και εάν η ικανότητα των δίγλωσσων / πολύγλωσσων να ασχολούνται με περισσότερα πράγματα, ή να έχουν μακρύτερης διάρκειας μνήμη εργασίας, είναι αναμενόμενα οφέλη για εγκεφάλους που αναγκάζονται να μεταπίπτουν διαρκώς από μία κατάσταση γλωσσικής επεξεργασίας σε μία άλλη, η παρατήρηση ότι η διγλωσσία μπορεί να καθυστερεί την πνευματική έκπτωση και την έναρξη των συμπτωμάτων της άνοιας μέχρι πέντε έτη, εντυπωσιάζει πραγματικά. 8. [Ο εγκέφαλος των πολλών συναισθημάτων] Τα παραπάνω υπαινίσσονται τον πλούτο των πρώιμων γνωστικών αλληλεπιδράσεων μεταξύ του εγκεφάλου των βρεφών / νηπίων με τον κόσμο. Παράλληλα όμως με το πλήθος γνωστικών/συμβολικών πληροφοριών που δέχεται ο βρεφικός εγκέφαλος για να αναπτύξει τις νοητικές του λειτουργίες, αρχίζει να βιώνει και αλλεπάλληλα κύματα θετικών και αρνητικών συναισθημάτων, τα οποία, εξελισσόμενα, δημιουργούν τον καμβά πάνω στον οποίο θα εκτυλιχθεί όλη η ζωή. Παραδοσιακά, τα συναισθήματα και η νόηση αντιμετωπίζονται ως τελείως διαφορετικές βιολογικές καταστάσεις. Η χαρακτηριστική ποιοτική «γεύση» των συναισθημάτων τα κάνει να μοιάζουν μοναδικά ως προς τα υλικά τους, διαφορετικά από κάθε άλλο παράγωγο του υπερδραστήριου εγκεφάλου-νου[7]. Όμως δεν είναι. Από τον επιθετικό θυμό, για τον οποίο ο Αριστοτέλης πίστευε ότι αποτελεί μέρος της ενάρετης ζωής, και αρκετοί πιστεύουν ότι μπορεί να είναι και «θεϊκός», μέχρι τον διαβρωτικό φόβο, τον οποίο οι περισσότεροι προσπαθούν να ξορκίσουν αλλά ο Αισχύλος και η περίσκεψη τον βρίσκουν έως και ευεργετικό, ή την ευχαρίστηση, η οποία δίνει το άλλοθι και την υπομονή για την εκ νέου αναζήτησή της, το πλούσιο ρεπερτόριο των συναισθημάτων που διαθέτει ήδη στο τέλος της βρεφικής του ηλικίας ο άνθρωπος είναι το μόνο προσωπικό σύστημα παροχής κινήτρων εμπλοκής στον κόσμο, αλλά και απόδοσης σημασίας στα πράγματα. Το σύστημα αυτό της υποκειμενικής μετάφρασης των (φυσικών και πνευματικών) εμπειριών αποτελεί, εντέλει, άλλη μία εκδήλωση της λειτουργίας των αλληλεξαρτώμενων δικτύων του εγκεφάλου. Γιατί, όσο και εάν δυσκολεύεται να το αποδεχθεί η περιορισμένη συνειδητή επικράτεια του γνωστικού εαυτού μας, η σκέψη, η προσοχή, η αντίληψη, η οργή, ο φόβος, η χαρά και οι υπόλοιπες δραματικά διαφορετικές, όσο και εντυπωσιακές, υποκειμενικές πνευματικές εμπειρίες, είναι, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, ποιοτικές υπογραφές διαφορετικών επιπέδων επικοινωνίας των νευρωνικών δικτύων του εγκεφάλου. Αυτό εξηγεί ίσως γιατί ο άνθρωπος είναι όχι μόνο το πλάσμα με τις μεγαλύτερες νοητικές δυνατότητες, αλλά και το πιο εξαρτημένο από τα συναισθήματά του. Μια επιπόλαιη ματιά σε κάθε πτυχή της ιστορικής διαδρομής του ανθρώπου πείθει τόσο για την αλήθεια, όσο και για τις επαναλαμβανόμενες συνέπειες (των θριάμβων και των καταστροφών) που έχει αυτή η πραγματικότητα. Πότε και με ποιο τρόπο αναπτύσσεται και ρυθμίζεται όλη η πολύχρωμη παλέτα των συναισθημάτων στο ανθρώπινο μυαλό; Ένα από τα στοιχεία που διαφοροποιούν τον άνθρωπο από τα άλλα ζώα, ακόμη και από τα άλλα πρωτεύοντα, είναι η αργή και παρατεταμένη ανάπτυξή του. Η βιοψυχολογική του ωρίμανση προϋποθέτει μία μακρά περίοδο ανωριμότητας, κατά τη διάρκεια της οποίας εξελίσσεται σωματικά και κατακτά σταδιακά ένα μεγάλο φάσμα εμφανών δεξιοτήτων, κινητικών, γνωστικών, επικοινωνιακών κ.ά. Ο εντυπωσιακός χαρακτήρας αυτών των δεξιοτήτων καθιστά συνήθως λιγότερο ευκρινή και την παράλληλη συναισθηματική του εξέλιξη. Ωστόσο, γνωρίζουμε σήμερα ότι η συναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξη του ανθρώπου αρχίζει από τη βρεφική ηλικία και εξελίσσεται σε όλη την αναπτυξιακή περίοδο της μέγιστης εγκεφαλικής πλαστικότητας, επηρεάζοντας διά βίου τη συνολική αρχιτεκτονική του εγκεφάλου και της συμπεριφοράς. Το γεγονός αυτό καθιστά απαραίτητη την προσεκτική παρακολούθηση των σταδίων της πρώιμης συναισθηματικής συγκρότησης, αλλά και την σωστή ανταπόκριση στις κρίσιμες ανάγκες αυτής. Τα βασικά στοιχεία / στάδια της συναισθηματικής ανάπτυξης, θεμελιωμένα πάνω στην ικανοποίηση των αδιαπραγμάτευτων αναγκών της ασφάλειας και της ευεξίας, περιλαμβάνουν την ικανότητα των παιδιών να αναγνωρίζουν και να κατανοούν τα (συνήθως πολύ έντονα) συναισθήματα, αρχικά τα δικά τους και στη συνέχεια των άλλων, και να τα εκφράζουν και να τα διαχειρίζονται παραγωγικά προκειμένου να δημιουργούν και να διατηρούν διαπροσωπικές σχέσεις που βασίζονται στην ενσυναίσθηση. Η κατάκτηση αυτών των στοιχείων κατά την προσχολική ηλικία αποτελεί προϋπόθεση για την επιτυχή αντιμετώπιση των πάσης φύσεως προκλήσεων που θέτει στη συνέχεια το σχολικό και το συνεχώς διευρυνόμενο κοινωνικό περιβάλλον τους. Η εξελισσόμενη διεκπεραίωση των συναισθηματικών αυτών στοιχείων πραγματοποιείται από εγκεφαλικά δίκτυα τα οποία έχουν μακρά εξελικτική προϊστορία στην ανάπτυξη προστατευτικών εκδηλώσεων φόβου, επιθετικότητας κ.λπ., και σταδιακά καλούνται να συνομιλήσουν με φυλογενετικά νεότερες εγκεφαλικές περιοχές που εμπλέκονται στη γνωστική επεξεργασία του περιβάλλοντος κόσμου. Με αυτόν τον τρόπο, η εξελισσόμενη συναισθηματική νοημοσύνη αλληλεπιδρά με το διαρκώς ογκούμενο γνωστικό απόθεμα του εγκεφάλου για να καθορίσουν από κοινού το εκφραστικό πηλίκον ή γινόμενο του ατομικού δυναμικού. Οι εγκεφαλικές περιοχές που εμπλέκονται στη γρήγορη, σχεδόν αυτοματοποιημένη διεκπεραίωση των συναισθημάτων είναι κυρίως υποφλοιικές (αμυγδαλή, υποθάλαμος, κοιλιακό ραβδωτό κ.ά.), και θεωρούνται ότι αποτελούν κόμβους ενός φυλογενετικά πρωτόγονου νευρωνικού δικτύου που εξυπηρετεί ενστικτώδεις αντιδράσεις αυτοσυντήρησης, σαν αυτές που εκδηλώνουν με χαρακτηριστική ένταση τα νήπια (αλλά όχι μόνο). Με την πρόοδο της ηλικίας, οι περιοχές αυτές εγκαθιστούν σχέσεις με φυλογενετικά νεότερες περιοχές του φλοιού των εγκεφαλικών ημισφαιρίων, και ιδιαίτερα με τον έσω προμετωπιαίο φλοιό, μία συνειρμική περιοχή που δέχεται και συνθέτει πληροφορίες από αισθητικές, γλωσσικές και άλλες συνειρμικές περιοχές. Είναι σήμερα βεβαιωμένο, ότι οι σχέσεις / συνδέσεις μεταξύ του έσω προμετωπιαίου φλοιού και της αμυγδαλής, της περιοχής που εμπλέκεται στη συναισθηματική διέγερση και μάθηση, διαφέρουν κατά την πρώιμη παιδική και την ενήλικη περίοδο της ζωής, αλλά και ότι οι πρώιμες παιδικές εμπειρίες επηρεάζουν τις σχέσεις αυτές[8]. Συγκριτική εξέταση των επιπέδων δραστηριότητας του έσω προμετωπιαίου φλοιού και της αμυγδαλής αποδεικνύει ότι στον εγκέφαλο του ενήλικου αλλά όχι του παιδιού, η αυξημένη δραστηριότητα του έσω προμετωπιαίου φλοιού συνδέεται με μειωμένη δραστηριότητα της αμυγδαλής. Το επιστημονικό, λοιπόν, συμπέρασμα, το οποίο υποστηρίζεται και από σχετικές μελέτες σε τρωκτικά αλλά και στον άνθρωπο, είναι ότι οι ρυθμιστικές / κατασταλτικές προβολές του έσω προμετωπιαίου φλοιού στην αμυγδαλή αναπτύσσονται σταδιακά, κυρίως κατά τη διάρκεια της νηπιακής και παιδικής περιόδου. Επομένως, στη διάρκεια αυτής της ευαίσθητης περιόδου, τα παιδιά έχουν ανάγκη την υποστήριξη των ενηλίκων, αφενός για την αναπλήρωση της μειωμένης γνωστικής συμβολής του έσω προμετωπιαίου φλοιού στη διαχείριση των συναισθημάτων (θυμού, επιθετικότητας, άγχους κ.λ.π), και ίσως τη μείωση της διέγερσης της αμυγδαλής[9], και αφετέρου για την πρώιμη εκπαίδευσή τους στην αξιοποίηση των νέων δυνατοτήτων που προσφέρει η σταδιακή εγκατάσταση της επικοινωνίας προμετωπιαίου φλοιού και αμυγδαλής. Επιπλέον, λαμβάνοντας υπόψη ότι ο προμετωπιαίος φλοιός έχει αποφασιστικό ρόλο στον προγραμματισμό των μελλοντικών δράσεων, στην αξιολόγηση των προκλήσεων και στη λήψη των αποφάσεων, εύλογα μπορεί να υποθέσει κάποιος ότι η εξωτερική υποστήριξη των ανηλίκων κατά την ευαίσθητη φάση της αδυναμίας αυτόνομης ρύθμισης των συναισθημάτων τους, ενισχύει αποφασιστικά και την εξέλιξη των κρίσιμων αυτών εκτελεστικών λειτουργιών. Η υποστηρικτική όμως παρέμβαση των γονιών και των παιδαγωγών για την κατανόηση και την ομαλή εξέλιξη των παιδικών συναισθημάτων δεν μπορεί να είναι μονοσήμαντη και ίδια για όλα τα παιδιά. Η ποικιλία και η ένταση των συναισθημάτων που έχουν να διαχειριστούν παιδιά τόσο διαφορετικής γενετικής προδιάθεσης τα οδηγεί σε διαφορετικές στρατηγικές συναισθηματικής αντιμετώπισης κάθε πρόκλησης που βιώνουν, και, επομένως δημιουργεί την ανάγκη για διαφορετικό χειρισμό τους από τους ενήλικους. Με λίγα λόγια, το παιδαγωγικό ζητούμενο για τη συνύπαρξη και την αξιοποίηση όλων των παραγωγικών δυνατοτήτων (νοητικών, συναισθηματικών, εκτελεστικών) των αναπτυσσόμενων ανθρώπων, προς όφελος και του συνόλου στο οποίο ανήκουν, προϋποθέτει την προσοχή και των εν εξελίξει συναισθηματικών ιδιαιτεροτήτων τους. Η κατά το δυνατόν λειτουργική ένταξη και συνύπαρξη των ανθρώπων στο σχολικό και στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον χρειάζεται αγωγή στηριγμένη στην κατανόηση των διαφορών και στην υπεράσπιση του συλλογικού[10]. Ευτυχώς ή δυστυχώς, δεν υπάρχει ένας λεπτομερής και ενιαίος τυφλοσούρτης αντιμετώπισης του αναδυόμενου συναισθηματικού κόσμου του παιδιού. Ο κάθε γονιός πρέπει, αφού προβληματιστεί και ενημερωθεί σχετικά, να προσαρμόσει τη συμπεριφορά του στις ιδιαιτερότητες του παιδιού του. Και επειδή αυτό φαντάζει πολύ δύσκολα επιτεύξιμο στις πραγματικές κοινωνικές συνθήκες, φτάσαμε σιγά σιγά να προσπαθούμε να αντιμετωπίζουμε με ιατρικές συνταγές και φάρμακα την ατίθαση φύση των παιδιών που εμείς είχαμε αφήσει αβοήθητη και ανεξέλεγκτη. Το φαινόμενο της εμφάνισης και ταχείας εξάπλωσης της νευροαναπτυξιακής «διαταραχής» ελλειμματικής προσοχής-υπερκινητικότητας, προσφέρει ευκαιρίες για μελαγχολικό προβληματισμό[11]. 9. [Λογική και συναίσθημα] «Ακούω» ένα ερώτημα: Είναι πιο δυνατό το «πάθος» από τη «λογική»; Ευτυχώς δεν χρειάζεται να απαντήσουμε εδώ σε αυτό το ερώτημα. Αυτό που είμαστε, όμως, αναγκασμένοι να παραδεχτούμε στο πλαίσιο του παρόντος προβληματισμού είναι ότι τόσο το πανέμορφα, όσο και το πανάσχημα πρόσωπα της πραγματικότητάς μας βρίθουν συναισθημάτων. Γι’ αυτό, ίσως, η δυσεξήγητη ιδιοφυία του Λεονάρντο Ντα Βίντσι συνέθεσε το ακαταμάχητο πρόσωπο της διαχρονικής και παγκόσμιας Τζοκόντας, της αγαπημένης Μόνα Λίζα, με ένα κοκτέιλ, λένε, συναισθημάτων: 83% ευτυχίας, 9% αηδίας, 6% φόβου και 2% θυμού! Κάποιο ανάλογο κοκτέιλ συναισθημάτων προφανώς θα κρύβεται όχι μόνο πίσω από την εκδίωξη των αργυραμοιβών από τον ναό του Θεού, ή την Σωκρατική διδασκαλία, αλλά ίσως και πίσω από το Πυθαγόρειο θεώρημα (α2 = β2+γ2), ή την εξίσωση ισοδυναμίας μάζας και ενέργειας (E = mc2). Η μηχανή και το λογισμικό δημιουργίας και αναγνώρισης της λογικής και των συναισθημάτων είναι από ένα υλικό, το υλικό των δισυπόστατων νευρωνικών μας δικτύων. Εάν ενδιαφερόμαστε πραγματικά για τα παιδιά μας, θα πρέπει να σεβαστούμε και να αναδείξουμε τόσο την απλοϊκή εκκίνηση, όσο και τη μεγαλειώδη προοπτική της αλληλεξάρτησης του λογικού και συναισθηματικού δυναμικού τους. Γιατί, όταν τα συναισθήματα δεν ρυθμίζονται καλά, υποφέρει και η λογική, και όταν η λογική υποφέρει, τα συναισθήματα μένουν ανεξέλεγκτα. Και όπως πολύ παραστατικά έχει αναδείξει ο Άρθουρ Καίσλερ, όταν τα συναισθήματα μένουν ανεξέλεγκτα, ιδιαίτερα τα θεωρούμενα ως ευγενέστερα, μπορεί να προκαλέσουν τις μεγαλύτερες τραγωδίες[12]. Επομένως: Το σύνολο των παραπάνω παρατηρήσεων, αλλά και άλλων πολλών σχετικών και εν μέρει αντιφατικών, πείθει ότι ο αναπτυσσόμενος εγκέφαλος είναι ένα μοναδικά εξελισσόμενο ζωντανό σύστημα. Μέρος ενός πολύπλοκου οργανισμού και ενός ακόμη πολυπλοκότερου κόσμου, υπακούει στις προβλέψεις των κληρονομημένων οδηγιών του και γι’ αυτό έχει τις ανάγκες που του επιβάλλει η ασύμμετρη και υπερβατική φιλοδοξία διαρκούς αντιμετάθεσης μεταξύ υλικού και άυλου κόσμου, νευρωνικού και πνευματικού. Οι ανάγκες για τη συνεχή υποστήριξη αυτής της προοπτικής διαφοροποιούνται στα διαδοχικά στάδια του διαρκώς εξελισσόμενου εγκεφάλου του ανθρώπου στον μεταβαλλόμενο κόσμο του, αλλά σε κάθε περίπτωση υπαγορεύονται από μία διαρκή διπλή απαίτηση: να είμαστε / νιώθουμε αφενός ανταγωνιστικοί, και αφετέρου προστατευμένοι και ασφαλείς σε έναν οικείο και κατανοητό για μας κόσμο. Σε αυτή την εξελισσόμενη προσπάθεια κατάκτησης νέων δυνατοτήτων και σταθερότητας, ελευθερίας και αγάπης, η πρώτη αλυσίδα μηνυμάτων που δέχονται ο αναπτυσσόμενος εγκέφαλος και το αχώριστο ταίρι του, το σώμα μας, αφήνει σημαντικό αποτύπωμα, θετικό ή αρνητικό, στην επιζητούμενη προσαρμοστικότητα και ανθεκτικότητα. Δικαιολογείται, δηλαδή, και από αυτή την άποψη η διαδεδομένη πεποίθηση ότι πατρίδα μας είναι η παιδική μας ηλικία. Επομένως, η αγωνία για την ανάδειξη και την εκμετάλλευση των πρώιμων εμπειριών που θα διαμορφώσουν αποτελεσματικά και τελεσίδικα(;) τον ενήλικο εγκέφαλο είναι κατανοητή. Πλην όμως επικίνδυνη. Όχι μόνο γιατί οι υπαρξιακά κρίσιμοι αυτοί στόχοι είναι αλληλεξαρτώμενοι πλην όμως αντιφατικοί, αλλά και γιατί, σε κάθε παιδί, πρώτον, το βιολογικό και ψυχολογικό υπόστρωμα που θα επιχειρήσει να τους κατακτήσει είναι ατομικά διαφορετικό και εξελισσόμενο, και, δεύτερον, τα χαρακτηριστικά και οι επιδιώξεις του φυσικού και πνευματικού του περιβάλλοντος βρίσκονται πολύ συχνά σε απόλυτη αναντιστοιχία με το ζητούμενο. Για όλους αυτούς τους λόγους, είμαστε υποχρεωμένοι να προσαρμόζουμε τις όποιες γενικές αρχές ανατροφής και παιδαγωγικής στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κάθε παιδιού, και να φροντίζουμε για την πνευματική και συναισθηματική υγεία του γονεϊκού και ευρύτερου κοινωνικού περιβάλλοντός του…[13] Βλ. Μέρος Α΄ [1] Βλ. Γιώργος Χ. Παπαδόπουλος, «Ο εγκέφαλος που μεγαλώνει», Μέρος Α΄: Πρώιμα παιδαγωγικά διλήμματα, ARB, τχ. 124, Ιανουάριος 2021. [2] Βλ. Γιώργος Χ. Παπαδόπουλος, «Η βιολογική σχέση των πεποιθήσεων με το χθες», ARB, τχ. 31, Ιούλ.-Αύγ. 2012· τώρα στο: Γιώργος Χ. Παπαδόπουλος, Εγκεφαλικές Ανθρωπογραφίες, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2016. [3] Βλ. Γιώργος Χ. Παπαδόπουλος, «Τα αποτυπώματα της κυρίας με τη στρυχνίνη», ARB, τχ. 73, Μάρτ. 2016· τώρα στο Γιώργος Χ. Παπαδόπουλος, Εγκεφαλικές Ανθρωπογραφίες, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2016. [4] Για μία διεισδυτική ανασκόπηση των πρώιμων δομικών και λειτουργικών ασυμμετριών του εγκεφάλου, καθώς και της πρώιμης διαφοροποίησης των δικτύων που εξυπηρετούν τη μοναδική γνωστική ανθρώπινη ικανότητα για χειρισμό αφηρημένων εννοιών, με λέξεις και αριθμούς, βλ. G. Dehaene-Lambertz, E.S. Spelke, “The Infancy of the Human Brain”, Neuron, vol. 88, 93-109, 2015. [5] Τις θεωρίες της στατιστικής ανάλυσης των συστατικών της γλώσσας και της ανάδειξης των αφηρημένων μοτίβων της γλώσσας θεμελίωσαν οι πρωτοπόρες μελέτες των ερευνητικών ομάδων των J. R. Saffran και G. F. Marcus. Βλ. Jenny R. Saffran, Richard N. Aslin, Elissa L. Newport, “Statistical Learning by 8-Month-Old Infants”, Science, vol. 274 (5294), 1926-1928, 1996, doi:10.1126/science.274.5294.1926, και G. F. Marcus, S. Vijayan, S. Bandi Rao, P. M. Vishton, “Rule Learning by Seven-Month-Old Infants”, Science, vol. 283 (5398), 77-80, 1990, doi: 10.1126/science.283.5398.77. [6] Η παρατήρηση ότι με την πάροδο της παιδικής ηλικίας ο εγκέφαλος αρχίζει να εμπλέκει και το δεξιό ημισφαίριο για την ασυνείδητη επεξεργασία της γραμματικής της γλώσσας που μαθαίνει, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η ευρέως διαδομένη εκπαιδευτική πρακτική της διδασκαλίας μίας δεύτερης γλώσσας σε παιδιά ηλικίας άνω των 10-12 ετών συνεπάγεται τον λιγότερο αυτοματοποιημένο και άρα δυσχερέστερο χειρισμό της γραμματικής της γλώσσας αυτής. [7] Οι σύγχρονες νευρωνικές θεωρίες για την εξήγηση του υποκειμενικού χαρακτήρα των συναισθηματικών εμπειριών υιοθετούν εναλλακτικά: (α) τη Δαρβινική προσέγγιση, σύμφωνα με την οποία τα συναισθήματα είναι εγγενείς καταστάσεις του μυαλού τις οποίες κληρονομήσαμε από τα ζώα, (β) την προσέγγιση του Ψυχολόγου William James, σύμφωνα με την οποία τα συναισθήματα αποτελούν νοητική αντανάκλαση πρωτογενών σωματικών αντιδράσεων, (γ) τη συμπεριφορική (μπηχεβιοριστική) προσέγγιση, σύμφωνα με την οποία τα συναισθήματα είναι ψευδο-κατασκευάσματα της λαϊκής ψυχολογίας, και (δ) τη γνωστική προσέγγιση, σύμφωνα με την οποία τα συναισθήματα αναδύονται από τη λειτουργία νευρωνικών δικτύων ανώτερου επιπέδου. Για συγκριτική διαπραγμάτευση των παραπάνω προσεγγίσεων βλ. Joseph Ledoux, Stefan G Hofmann, “The subjective experience of emotion: a fearful view”, Current Opinion in Behavioral Sciences, vol. 19, 67-72, 2018. [8] Anne T Park, Julia A Leonard, Patricia K Saxler, Abigail B Cyr, John D E Gabrieli, Allyson P Mackey, “Amygdala–medial prefrontal cortex connectivity relates to stress and mental health in early childhood”, Social Cognitive and affective Neuroscience, vol. 13(4): 430–439, 2018. [9] Dylan G. Gee, Laurel Gabard-Durnam, Eva H. Telzer, Kathryn L. Humphreys, Bonnie Goff, Mor Shapiro, Jessica Flannery, Daniel S. Lumian, Dominic S. Fareri, Christina Caldera, and Nim Tottenham, “Maternal buffering of human amygdala-prefrontal circuitry during childhood but not during adolescence”, Psychological Science, vol. 25(11), 2067-2078, 2014. [10] Πράγμα το οποίο έχει ακόμη μεγαλύτερη σπουδαιότητα εάν ισχύει η άποψη του Σ. Φρόυντ ότι η αναπόφευκτη ένταξη του ατομικού στο συλλογικό αποτελεί πηγή δυστυχίας. Βλ. Σίγκμουντ Φρόυντ, Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας, Επίκουρος, Αθήνα 2013. [11] Βλ. Matthew Smith, “Hyperactive Around the World? The History of ADHD in Global Perspective”, Social History of Medicine, vol. 30 (4), 767–787, 2017. [12] Βλ. Άρθουρ Καίσλερ, Ένα φάντασμα στη μηχανή, Χατζηνικολή, Αθήνα 1977. [13] Επειδή, «το παρελθόν είναι πρόλογος», όπως επισημαίνει ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ στην Τρικυμία (πράξη 2, σκηνή 1).

Ο εγκέφαλος που μεγαλώνει (Μέρος Β΄)

Σύνδεση