Εύθραυστες ταυτότητες

Douglas Stuart, Shuggie Bain, Grove/Picador, 2020, 433 pp. 1. To βραβείο Booker του 2020 απονεμήθηκε στο μυθιστόρημα Shuggie Bain, που κυκλοφορεί παράλληλα από τον Grove ‒έναν από τους παλαιότερους ανεξάρτητους εκδοτικούς οίκους της Αμερικής– και από τις εκδόσεις Picador του Λονδίνου. Πρόκειται για το πρώτο βιβλίο του Ντάγκλας Στιούαρτ, μια μυθιστορηματική βιογραφία για τα δεινά μιας οικογένειας της εργατικής τάξης στη Γλασκώβη κατά την δεκαετία του 1980. Κεντρικό θέμα του βιβλίου είναι η σχέση του νεαρού Σάγκι, μικρότερου παιδιού της οικογένειας, με τη μάνα του ‒ μια σχέση που δοκιμάζεται καθημερινά από την ανέχεια, τον εθισμό, την σκληρότητα και την απόρριψη του περίγυρου εξαιτίας της διαφορετικότητας και των δύο: η Άγκνες είναι πολύ όμορφη και περήφανη για την οικονομική της κατάσταση, ο Σάγκι πολύ θηλυπρεπής για τα σεξουαλικά ήθη και τις αντιλήψεις περί ανδρισμού που επικρατούν στην κοινωνική του τάξη και την εποχή του. Φτώχεια, ενδοοικογενειακή βία, αλκοολισμός, ανηλεής εκφοβισμός, σεξουαλική διαφορετικότητα, ανεργία, διαλυμένη εκπαίδευση, συνθέτουν ένα βαθιά πολιτικό βιβλίο για την ζωή της εργατικής τάξης στα αστικά κέντρα της Σκωτίας. Η αφήγηση ξεκινά το 1990, με τον δεκαεξάχρονο Σάγκι να ζει σε ένα δωμάτιο που νοικιάζει σε ένα σπίτι στο οποίο κατοικούν μοναχικοί άντρες, απόκληροι της ζωής, να εργάζεται στο τοπικό σούπερ μάρκετ, και να κάνει όνειρα για σπουδές στην κομμωτική. Στα κεφάλαια που ακολουθούν, μέσω μιας μακράς σειράς φλασμπάκ, μαθαίνουμε για τα έργα και τις ημέρες της οικογένειας Μπέιν κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’80, την περίοδο που μεσουρανεί ο Θατσερισμός. Το 1990 είναι η χρονιά που η Μάργκαρετ Θάτσερ αφήνει το γραφείο της Ντάουνινγκ Στριτ μετά από έντεκα χρόνια και έξι μήνες στην εξουσία. Για τους περισσότερους Σκωτσέζους, η κυβέρνηση της Θάτσερ θεωρήθηκε «τοξική», δημιουργώντας μια έντονη καχυποψία έναντι όλων των υποψήφιων του Συντηρητικού Κόμματος, που πιστοποιείται σε κάθε εκλογική αναμέτρηση ως τις μέρες μας. Η Θάτσερ ήρθε ανοικτά σε ρήξη με τους ανθρακωρύχους, η ανεργία εκτινάχθηκε, η Πρωθυπουργός εγγράφηκε στην συνείδηση των πολιτών ως εχθρός της εργατικής τάξης, όχι μόνο στην Σκωτία μα και σε ολόκληρη τη Βρετανία. H καθιέρωση του Κοινοτικού Φόρου, που οδήγησε τον Μάρτιο του 1990 σε ταραχές, οδομαχίες και μαζικές συλλήψεις, ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι. Η δυσαρέσκεια των πολιτών αλλά και κορυφαίων στελεχών της Κυβέρνησης των Τόρις στοίχισαν τελικά στη Θάτσερ την εξουσία. Κατά πόσο η θητεία της Θάτσερ περιείχε θετικές πτυχές που μακροπρόθεσμα οδήγησαν στην οικονομική ανόρθωση της βρετανικής κοινωνίας, είναι ένα ζήτημα που συνεχίζει να απασχολεί τη συναφή έρευνα.[1] Λογοτεχνικά, ωστόσο, η εποχή εκείνη έχει καταγραφεί με σαφώς επιτονισμένα τα συγκρουσιακά και ανατρεπτικά της στοιχεία, τόσο σε πολιτικό όσο και σε διαπροσωπικό επίπεδο – ας θυμηθούμε ενδεικτικά το μυθιστορήματα του Μάλκολμ Μπράντμπερι Cuts (1987), το Nice Work (1988) του Ντέιβιντ Λοτζ, το εξαιρετικά ευπώλητο A Natural Curiosity της Μάργκαρετ Ντραμπλ (1989), και το σενάριο της ταινίας Ωραίο μου πλυντήριο (1985) του Χανίφ Κιουρέισι. 2. Το Shuggie Bain αποδίδει με ενάργεια την ατμόσφαιρα εκείνης της εποχής. Δίχως νοσταλγικούς εξωραϊσμούς, ο Στιούαρτ επιχειρεί μια μυθιστορηματική αναβίωση που αποφεύγει τις εύπεπτες γενικεύσεις, εστιάζοντας στις πολύσημες διαστάσεις της θυμικής πραγματικότητας των ηρώων του. Η δυσφορία κυριαρχεί, με τις κοινότητες των ανθρακωρύχων να διαλύονται από την ανεργία, το ποτό, τη βία, την απουσία ελπίδας. Οι άντρες της εργατικής τάξης, που νιώθουν την ταυτότητά τους να βάλλεται από την δυσκολία να στηρίξουν οικονομικά τους δικούς τους, και την αναγκαιότητα να βασίζονται στα κρατικά επιδόματα ακόμα και για τα πιο βασικά αγαθά, εκτονώνουν την επιθετικότητά τους πότε μεθοκοπώντας στην τοπική παμπ, και πότε στο σπίτι, ξεσπώντας την απελπισία τους στην σύντροφο ή τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας. Ο πατέρας του Σάγκι, ο Μεγάλος Σαγκ, επιλέγει τον δρόμο της απουσίας: αρχικά χρησιμοποιεί την εργασία του ως ταξιτζής για να λείπει πολλές ώρες από το σπίτι, στη συνέχεια δημιουργεί μια σειρά από σεξουαλικές σχέσεις με διάφορες γυναίκες που γνωρίζει από τη γειτονιά ή συναντά στο ταξί, και τέλος εγκαταλείπει τους δικούς του όταν ο Σάγκι γίνεται πέντε ετών για να ζήσει με μία από τις ερωμένες του και τα παιδιά της. Τα μεγαλύτερα ετεροθαλή αδέρφια του Σάγκι από τον πρώτο γάμο της Άγκνες, η δυναμική Κάθριν και ο εσωστρεφής, χαμηλών τόνων, Λικ, μηχανεύονται τρόπους για να ξεφύγουν από τον εγκλωβισμό στο ίδιο σπίτι με μια αλκοολική, ψυχικά ασταθή μητέρα, της οποίας τις συναισθηματικές ανάγκες πρέπει διαρκώς να καλύπτουν την ίδια στιγμή που αγωνίζονται να αποφύγουν τα βίαια ξεσπάσματά της. Η Κάθριν παντρεύεται και φεύγει στη Νότια Αφρική, ο Λικ βρίσκει εργασία σε άλλη πόλη και ο μικρός Σάγκι αναλαμβάνει την φροντίδα της μητέρας του, εις βάρος των σπουδών του, όπως συμβαίνει συχνά στα παιδιά όσων πάσχουν από κάποιας μορφής εθισμό. Η παιδική ηλικία του Σάγκι συνθλίβεται υπό το βάρος της προστασίας της Άγκνες από τους άντρες που προσπαθούν να την εκμεταλλευτούν, τις γειτόνισσες που την μισούν και, κυρίως, από τον εαυτό της. Η μητέρα του συχνά σκορπά χωρίς ενδοιασμούς τα χρήματα του επιδόματος ανεργίας στο αλκοόλ, αφήνοντας τον γιο της νηστικό αλλά και συναισθηματικά εκτεθειμένο στο μπούλινγκ των παιδιών της γειτονιάς. Η Άγκνες είναι μια υπερευαίσθητη γυναίκα που επιχειρεί να δημιουργήσει τις συναισθηματικές άμυνες που της λείπουν καταναλώνοντας μεγάλες ποσότητες αλκοόλ, μέχρι που δημιουργεί γύρω της ένα τείχος απροσπέλαστο από την κακία των άλλων μα και την αγάπη του γιού της. Είναι συγκινητικός ο τρόπος που ο Σάγκι περιποιείται την μητέρα του φροντίζοντας ακόμα και μικρές λεπτομέρειες στο χτένισμα, τα ρούχα, και το μακιγιάζ της, διευκολύνοντας άθελά του την Άγκνες να διατηρεί την ψευδαίσθηση ότι αν το σπίτι και η εμφάνισή τους παραμείνουν άσπιλα –immaculate, μία λέξη που επαναλαμβάνεται στο μυθιστόρημα‒ τίποτα δεν έχει ακόμα χαθεί, υπάρχει ελπίδα να επιστρέψουν κάποτε στην κανονικότητα. Η βία ως τρόπος επιβίωσης μες στην κοινότητα δεν αφήνει κανέναν ανεπηρέαστο, πόσο μάλλον τα μικρά παιδιά που η ανάγκη τους για σταθερότητα εκφράζεται μέσα από την προσπάθεια να απομονώσουν κάθε ξένο σώμα όσον αφορά τη συμπεριφορά και την εμφάνιση. Η σεξουαλική διαφορετικότητα του Σάγκι τον μετατρέπει σε κόκκινο πανί για τους συμμαθητές του και τα παιδιά της γειτονιάς που τον χλευάζουν για τους τρόπους του, το ντύσιμο, την «επιτηδευμένη» προφορά του. 3. Ο όρος «τοξική αρρενωπότητα», που χρησιμοποιείται ευρέως σήμερα στην αρθρογραφία ‒όρος που εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην κοινωνική θεωρία κατά τη δεκαετία του ’80‒ εκφράζει μια κατάσταση που περιγράφει εξαιρετικά ο συγγραφέας. Το σφάλμα που συχνά συναντάται σε πρόσφατες χρήσεις του όρου είναι διττό. Αφενός, κάποιοι θεωρούν ότι η «τοξικότητα» αποτελεί ουσιώδες χαρακτηριστικό της αρρενωπότητας, οδηγώντας την όλη συζήτηση σε μανιχαϊκού τύπου γενικολογίες περί «κακού ανδρικού φύλου»· αφετέρου, κάποιοι αρνούνται να αναγνωρίσουν τις προβληματικές συμπεριφορές όπου εμφανίζονται, θεωρώντας ότι η τοξική αρρενωπότητα δεν είναι μέρος της πραγματικότητας, αλλά ένα φαινόμενο που επινόησαν οι κοινωνικές επιστήμες. Η τοξική αρρενωπότητα όμως είναι σε πολλές περιπτώσεις υπαρκτή και συνίσταται σε μια σειρά από πρακτικές οι οποίες στηρίζονται στον φόβο και την απέχθεια για το διαφορετικό, και διαποτίζουν τα νεαρά αγόρια σε μια περίοδο της ζωής τους που αναζητούν ταυτότητα, και είναι ιδιαίτερα ευάλωτα. Όταν μιλάμε για τοξική αρρενωπότητα αναφερόμαστε κυρίως σε πρότυπα και πρακτικές που χαρακτηρίζονται από μισογυνισμό και ομοφοβία. Η υποτίμηση των άλλων και η τάση κυριαρχίας τόσο πάνω στις γυναίκες, όσο και πάνω σε πιο «ασθενείς» άντρες συνιστά μια υποτιθέμενα «ηγεμονική» έκφραση της αρρενωπότητας, που έχει συνδεθεί με τον εκφοβισμό, την σεξουαλική επίθεση, την ενδοοικογενειακή βία, και λειτουργεί σε κάποιες κοινότητες ως ο πιο αξιοσέβαστος τρόπος για να είσαι «πραγματικός άντρας». Οι συνέπειες της τοξικής αρρενωπότητας είναι εμφανείς στον μυθιστορηματικό χαρακτήρα της Άγκνες, στην προσπάθεια των αντρών να την χειραγωγήσουν, στην σεξουαλική επίθεση που δέχεται σε περισσότερες από μία περιπτώσεις, στο χαμηλό στάτους που έχει στην κοινότητα λόγω της απουσίας σταθερού συντρόφου. Η ετεροφυλία έχει μεγάλη κανονιστική δύναμη, η οποία επηρεάζει εκτός από τις μη ετερόφυλες ταυτότητες και την ετερόφυλη ταυτότητα που δεν συμβιβάζεται με τους οικείους θεσμούς του γάμου και της αναπαραγωγής οι οποίοι ακόμα διαμορφώνουν σε μεγάλο βαθμό την γυναικεία προσωπικότητα. Η εγκατάλειψη της Άγκνες από τον πατέρα τού Σάγκι θα βάλει με βίαιο τρόπο τέλος στη ζωή της ως ευυπόληπτης γυναίκας που έχει έναν άντρα να την φροντίζει και να την προστατεύει από τον ανταγωνισμό των γυναικών και την αρπακτικότητα των αντρών. Χωρίς λεφτά, και με τον εθισμό της στο αλκοόλ να έχει χτυπήσει κόκκινο, η Άγκνες θα μετατραπεί σε εύκολη λεία για κάθε άντρα, ελεύθερο ή παντρεμένο, που αναζητά μια ευχάριστη περιπέτεια με μια γυναίκα που αισθάνεται ότι δεν της οφείλει τίποτα, ούτε την στοιχειώδη υποχρέωση να την σέβεται. 4. Το βιβλίο του Ντάγκλας Στιούαρτ θίγει σημαντικά κοινωνικά ζητήματα, ακριβώς όπως και το έργο της Μπερναντίν Εβαρίστο, Κορίτσι, Γυναίκα, Άλλο, που κέρδισε το Booker το 2019.[2] Είναι ίσως πιο εύστοχο να προσεγγίσει κανείς τα συγκεκριμένα έργα μέσω μιας κοινωνιολογικής ανάλυσης, τοποθετώντας ζητήματα ύφους και αφηγηματικής τέχνης σε δεύτερη μοίρα, γεγονός που μάλλον καταδεικνύει μία συγκεκριμένη τάση των τελευταίων ετών να εκτιμάται ένα μυθιστόρημα λιγότερο για τις λογοτεχνικές του αρετές, και περισσότερο για την κοινωνική ευαισθησία του συγγραφέα και την επίδραση του κειμένου στην αφύπνιση του αναγνωστικού κοινού. Ίσως αυτή η τάση, που ενίοτε λειτουργεί εις βάρος της λογοτεχνικής ποιότητας της πρόσφατης πεζογραφικής παραγωγής, να οδήγησε τον Ιρλανδό συγγραφέα Τζον Μπάνβιλ, νικητή του βραβείου Μπούκερ το 2005, να δηλώσει ότι σήμερα δεν θα κατακτούσε ποτέ την συγκεκριμένη διάκριση επειδή είναι «λευκός και άντρας». Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της τάσης να εμπλέκεται η αυτοβιογραφία με τη λογοτεχνική αφήγηση με στόχο την ανάδειξη κοινωνικών θεμάτων είναι το Τραγούδι του Χιλμπίλη, του Τζέιμς Ντέιβιντ Βανς που γνώρισε παγκόσμια εμπορική επιτυχία.[3] Και εδώ ο ήρωας της ιστορίας του βιβλίου είναι ο ίδιος ο συγγραφέας του. Και εδώ ‒η ιστορία διαδραματίζεται στο Οχάιο και στο Κεντάκι της Αμερικής‒ πρωταγωνιστούν οι φτωχοί, λευκοί της εργατικής τάξης σκωτοϊρλανδικής καταγωγής που ζουν μακριά από τις μεγαλουπόλεις, σε αγροτικές αχανείς εκτάσεις. Πρόκειται επίσης για μία κλειστή, ξενοφοβική κοινότητα όπου επικρατεί το θρησκευτικό αίσθημα (ο Ευαγγελικός Προτεσταντισμός) και η οποία μαστίζεται από την ανεργία, την ενδοοικογενειακή βία και τους εθισμούς. Αγόρι στη Γλασκώβη το 1987. Η φωτογραφία του Τζεζ Κούλσον χρησιμοποιήθηκε στο εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης του βιβλίου του Ντάγκλας Στιούαρτ. Η ανάδυση και μετάδοση προσωπικών αναμνήσεων συνδυάζεται στο Τραγούδι του Χιλμπίλη με την έκθεση κοινωνιολογικών, ιστοριογραφικών, ακόμη και μακροοικονομικών δεδομένων. Ο Βανς υποστηρίζει την εγκυρότητα όσων γράφει μέσω ενός σημαντικού αριθμού υποσημειώσεων που λειτουργούν και ως βιβλιογραφικοί δείκτες για όσους αναγνώστες επιθυμούν να ενημερωθούν περισσότερο για τα δεδομένα που αναφέρονται στο βιβλίο. Μπορεί το αποτέλεσμα να είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον, εγείρει όμως, σε ένα δεύτερο επίπεδο ανάγνωσης, ζητήματα εγκυρότητας των όσων εκτίθενται στο κείμενο. Αναρωτιέται κανείς, για παράδειγμα, αν ο συγγραφέας έχει προσαρμόσει την πραγματικότητα στις ακαδημαϊκές έρευνες που παραθέτει για την εσωτερική μετανάστευση και τις συνήθειες της κοινωνικής τάξης στην οποία ανήκει, ή αν απλώς επικαλείται τις έρευνες ώστε να προσδώσει αληθοφάνεια στη δική του μαρτυρία. Ένα άλλο ερώτημα είναι σε ποιο βαθμό το βιβλίο του Βανς μπορεί να θεωρηθεί καθαρόαιμη λογοτεχνία. Η τέχνη και ο ακτιβισμός συγχέονται όταν η λογοτεχνία χρησιμοποιείται ως εργαλείο αμφισβήτησης των κυρίαρχων αφηγημάτων της εθνικής, κοινωνικής, και σεξουαλικής καταπίεσης και ανισότητας. Όταν χρησιμοποιούμε τη λογοτεχνία ‒κάποιες φορές εις βάρος της πρωτοτυπίας και της αυθεντικότητας‒ για να τονίσουμε τις αδυναμίες της κοινωνίας και την ανάγκη για κοινωνική συνειδητοποίηση και αλλαγή, οδηγούμαστε στον επονομαζόμενο αρτιβισμό (artivism) ‒ όρος που προκύπτει από την πρόσμιξη των λέξεων «art» και «ακτιβισμός». Η χρήση του όρου από κριτικούς τέχνης τα τελευταία χρόνια ενέχει μια αρνητική χροιά, αφού η λογοτεχνία δεν οφείλει σε καμία περίπτωση να αποτελεί ευκαιρία για την ανάδειξη των προβλημάτων διαφορετικών κοινωνικών ομάδων ‒ και σίγουρα αυτό από μόνο του δεν θα έπρεπε, κατά την άποψή μου, να καθιστά ένα έργο τέχνης αξιόλογο. Διαβάζοντας, για παράδειγμα, κανείς το βιβλίο της Εβαρίστο, του δημιουργείται η εντύπωση ότι η συγγραφέας έχει φροντίσει να συμπεριλάβει στις ιστορίες της μαύρες γυναίκες κάθε εθνικής καταγωγής, κοινωνικής τάξης, μορφωτικού επιπέδου, επαγγελματικής κάστας, ηλικίας, εμφάνισης, και σεξουαλικότητας, λες και πρόκειται για κοινωνιολογική έρευνα πολλών μεταβλητών, όπου ο αναλυτής οφείλει να συμπεριλάβει κάθε πιθανή υποομάδα ώστε να προσδώσει εγκυρότητα στο έργο του. Τόσο το Κορίτσι, Γυναίκα, Άλλο της Εβαρίστο, όσο και το μυθιστόρημα του Στιούαρτ ‒και μάλιστα, σύμφωνα με δική του δήλωση‒ εντάσσονται στην κατηγορία της queer λογοτεχνίας, υπό την έννοια ότι εκφράζουν μια θέση αντίστασης στην ιεραρχική διχοτόμηση ετεροφυλοφιλία / ομοφυλοφιλία. Η λέξη queer, η οποία σήμαινε «αλλόκοτος» ή «ιδιόρρυθμος», και χρησιμοποιήθηκε αρχικά για να υποτιμήσει και να περιθωριοποιήσει τους ομοφυλόφιλους, υιοθετείται σήμερα από την ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα ως όρος υπερηφάνειας. Η queer θεωρία προσεγγίζει την έμφυλη ταυτότητα ως μια κοινωνική κατασκευή, ασταθή και χωρίς συνοχή. Η ίδια η έννοια του queer δεν δηλώνει μία ουσιολογική κατηγορία, που παραμένει αναλλοίωτη στο πέρασμα του χρόνου, αλλά ένα εργαλείο πολιτικού λόγου και δράσης ενάντια στην πάσης φύσεως κυριαρχία.[4] Η queer τέχνη στοχεύει με τον τρόπο της στην αποσταθεροποίηση της ταυτότητας, παρέχοντας μια μεταμοντέρνα κριτική στην παγκόσμια, ομοιογενή και σταθερή ταυτότητα όσον αφορά το φύλο, την σεξουαλικότητα και την επιθυμία. Οι συγγραφείς που ακολουθούν αυτή την ‒μέχρι πρόσφατα, πειραματική‒ λογοτεχνική παράδοση, δίνουν έμφαση στην απώλεια και στο τραύμα, χρησιμοποιώντας συχνά την ψυχική κατάσταση της μελαγχολίας προκειμένου να αντισταθούν στα περιορισμένα αφηγήματα της φυλής και της σεξουαλικότητας στα οποία αρέσκεται ακόμα μέρος της σύγχρονης πεζογραφίας και να ξεφύγουν από περιοριστικές έννοιες που παρουσιάζουν τον άνθρωπο κατά κύριο λόγο ως ένα ον που καταναλώνει ακατάπαυστα, προϊόντα, απόψεις, και εμπειρίες. 5. Πέραν όμως από ζητήματα που αφορούν το ιδεολογικό αποτύπωμα του βιβλίου, θα ήταν εσφαλμένο να θεωρηθεί ότι το Shuggie Bain συνιστά μια πεζογραφική παρθενογένεση, η οποία οφείλει τη σύλληψή της στις προκείμενες της queer λογοτεχνίας. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για ένα έργο που εντάσσεται με τον δικό του τρόπο στην ‒για αρκετούς ίσως ελάχιστα γνωστή, αλλά ιδιαίτερα πλούσια‒ πεζογραφική παράδοση της Σκωτίας. Η εμφάνιση μυθιστορημάτων με παρόμοια θεματολογία και κοινωνικό προβληματισμό –οικονομική ανισότητα, εξαθλίωση, ενδοοικογενειακή βία, εθισμό σε ουσίες και αλκοόλ‒ αναδύθηκε αρχικά ως απάντηση στο Kailyard, ένα δημοφιλές καλλιτεχνικό κίνημα που συνδέεται με τη φύση και την αγροτική ζωή, το οποίο είχε και το ίδιο αρθρωθεί ως κριτική αντίδραση στον μοντέρνο τρόπο ζωής και τις συναφείς οικονομικές αλλαγές που κορυφώθηκαν στα τέλη του 19ου αιώνα. Τα λογοτεχνικά έργα που εντάσσονται στο κίνημα του Kailyard χαρακτηρίζονται από νοσταλγικές απεικονίσεις των κατοίκων της αγροτικής Σκωτίας και ιδιαίτερα των προσώπων που έχαιραν εκτίμησης στην κοινότητα, όπως οι κληρικοί, οι ιατροί και οι δάσκαλοι, οι οποίοι, σε αντίθεση με τους ύπουλους και ασταθείς ανθρώπους του άστεως, παρουσιάζονται ως αγαθοί, έντιμοι, ευγενικοί και γενναιόδωροι. Το κίνημα τοποθετείται χρονικά ανάμεσα στα μυθιστορήματα του Ουόλτερ Σκοτ και την Σκωτσέζικη Αναγέννηση της αυγής του 20ού αιώνα.[5] Εμβληματικά έργα της περιόδου του Kailyard είναι το Auld Licht Idylls (1888) του Τζέιμς Μπάρυ (James Barrie), το The Stickit Minister (1893) του Σάμιουελ Κρόκετ (Samuel Crockett), και βέβαια το Beside the Bonnie Brier Bush (1894) του Ίαν Μακλάρεν (Ian Maclaren), το οποίο έδωσε στο κίνημα το όνομά του από έναν θάμνο για τον οποίο γίνεται λόγος στο βιβλίο. Η αντίδραση σε μια μορφή τέχνης που αρέσκεται στην ακατάπαυστη συναισθηματολογία ήρθε δυναμικά από τον Τζορτζ Ντάγκλας Μπράουν (George Douglas Brown), που με το πρωτοποριακό The House with the Green Shutters (1901) θέλησε να βάλει τέλος στην μυθολογία για την αγγελικά πλασμένη ζωή στην σκωτσέζικη ύπαιθρο. Η διαμάχη ανάμεσα στις δύο λογοτεχνικές τάσεις είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργηθούν δύο διακριτές παραδόσεις που έκτοτε αναπτύσσονται παράλληλα στην σκωτσέζικη λογοτεχνία. Ο Τζέιμς Oυόλτον αναφέρεται σε αυτή τη δυϊκότητα ως έναν «διχασμένο» ή «διπλό» πεζογραφικό εαυτό.[6] Η σκωτσέζικη ψυχή σκιαγραφείται με δύο εντελώς διαφορετικούς τρόπους: οι χαρακτήρες σε κάποια έργα παρουσιάζονται ως διαχυτικοί, φιλόξενοι αλτρουιστές, γενναίοι και ηρωικοί πατριδολάτρες, ενώ σε κάποια άλλα ως εκμεταλλευτές, διπρόσωποι, βίαιοι, μέθυσοι, σκληροί και εγωιστές. Παρά το διαφορετικό γλωσσικό ύφος του, το μυθιστόρημα του Ντάγκλας Στιούαρτ εντάσσεται αφηγηματικά στην κατηγορία έργων όπως The Prime of Miss Jean Brodie (1961) της Μύριελ Σπαρκ, καθώς και το πιο γνωστό στη χώρα μας Trainspotting (1993) του Ιρβάιν Ουέλς. Υπάρχει μια ρεαλιστική απεικόνιση των ηρώων, χωρίς ωραιοποίηση, δίχως εύπεπτες δικαιολογίες ή ψευδαισθήσεις, μα και χωρίς οι κεντρικοί χαρακτήρες να γίνονται απλοϊκά στερεότυπα, δίχως δηλαδή να χάνουν την ευάλωτη, αμφίσημη, ενίοτε αντιφατική, μα και τόσο ανθρώπινη, πλευρά τους. 6. Στο μυθιστόρημα του Στιούαρτ η απεικόνιση της ομοφοβικής βίας και, πιο συγκεκριμένα, ο σχολικός εκφοβισμός εναντίον του νεαρού πρωταγωνιστή και ο αποκλεισμός του από τους συνομηλίκους του στη γειτονιά, συνδέουν με τρόπο αριστοτεχνικό το θέμα της κοινωνικής τάξης με την ομοφυλοφιλία. Και στα δύο σχολεία όπου φοιτά ο Σάγκι κατά την εξέλιξη της ιστορίας πέφτει συχνά θύμα ομοφοβικών σχολίων, όχι μόνο από τους συμμαθητές του μα και από δασκάλους που θεωρούν τις αντιδράσεις των παιδιών «φυσιολογικές» σε αντίθεση με την δική του «ανώμαλη» θηλυπρεπή συμπεριφορά. Εκτός όμως από τους αστεϊσμούς και τις λεκτικές επιθέσεις, ο ήρωας του Στιούαρτ δέχεται και φυσικές επιθέσεις που καταλήγουν στον σωματικό τραυματισμό και την ταπείνωσή του. Αδυνατώντας να κατανοήσει γιατί οι υπόλοιποι θεωρούν τη στάση του παράξενη, δεν καταφέρνει να υπερασπιστεί με επιτυχία τον εαυτό του. Η ιδέα να προσποιηθεί κάποιον που δεν είναι ώστε να ενσωματωθεί πιο εύκολα στο περιβάλλον δεν φαίνεται να περνά στιγμή από το μυαλό του Σάγκι. Οι αντιλήψεις περί ανδρισμού της καθολικής θρησκευτικής κοινότητας των ανθρακωρύχων του Pithead στην άκρη της Γλασκώβης, εξαντλούνται στην πεποίθηση ότι ο αληθινός άντρας δικαιούται να επιβάλλει τις απόψεις και τις επιθυμίες του με κάθε μέσο. Η βίαιη επιβολή είναι αποδεκτή όχι μόνο στον ανταγωνιστικό χώρο της εργασίας μα και στην οικογένεια, στα παιδιά, στη σύντροφό του και στις υπόλοιπες γυναίκες, καθώς και στους άντρες του περιβάλλοντός του που η συμπεριφορά τους δεν εμπίπτει στο παράδειγμα της ηγεμονικής αρρενωπότητας, τους κανόνες της οποίας οι περισσότεροι αυτόματα αναπαράγουν από τα γεννοφάσκια τους. Ο Ντάγκλας Στιούαρτ δεν βασίζεται στο οικείο πλαίσιο της ετεροκανονικότητας προκειμένου να σκιαγραφήσει το πορτρέτο του κεντρικού πρωταγωνιστή και να του αποδώσει τα βασικά χαρακτηριστικά του. Δεν είναι σπάνιο στη σύγχρονη λογοτεχνία τα κυρίαρχα λευκά, ετεροφυλόφιλα σώματα να παρουσιάζονται ως υγιή, όμορφα, δυνατά, ενώ τα ομοφυλόφιλα σώματα να στέκονται στον αντίποδα ως αδύναμα, ασθενικά, λιγότερο ελκυστικά. Με άλλα λόγια, δεν είναι ασυνήθιστο το ομοφυλόφιλο σώμα να απεικονίζεται ως προβληματικό, ως «μη κανονικό» και επομένως περιθωριοποιημένο. Στην περίπτωση όμως του Shuggie Bain ο κεντρικός πρωταγωνιστής δεν αρνείται τις επιθυμίες του, δεν διερωτάται αν η στάση του παρεκκλίνει από το φυσιολογικό, δεν ποθεί και δεν ζηλεύει τις ζωές των άλλων, δεν αισθάνεται ότι αμαρτάνει ή ότι υστερεί σωματικά, ότι προδίδει το φύλο ή την τάξη του, δεν δηλώνει παρίας. Ο αναγνώστης δεν οικτίρει ούτε μία στιγμή τον Σάγκι για αυτό που είναι, παρά μόνο για όσα του συμβαίνουν και για την ατυχία του να γεννηθεί σε μία σκωτσέζικη καθολική οικογένεια της εργατικής τάξης με πατέρα απόντα και μητέρα αλκοολική την δεκαετία του ’80. Όντας θύμα του κοινωνικού περιβάλλοντος, της πολιτικής κατάστασης, και της θρησκοληψίας, λόγω της σεξουαλικότητάς του, ο ήρωας του Στιούαρτ δεν προκαλεί στον αναγνώστη αισθήματα ανοικειότητας και λύπησης, αλλά θαυμασμού, αποτελώντας ένα από τα ελάχιστα θετικά πρότυπα του μυθιστορήματος. [1] Η αποτίμηση της διακυβέρνησης της Θάτσερ παραμένει κομβικής σημασίας για την πρόσφατη ιστορία του Ηνωμένου Βασιλείου. Πέραν των αντιδιαμετρικά αντίθετων αξιολογήσεων εκείνης της περιόδου, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν μελέτες οι οποίες εκκινώντας από τυπικά προοδευτικές προκείμενες, επιχειρούν να καταγράψουν επιμέρους πολιτικές αποφάσεις της Θάτσερ ως αναγκαία συνθήκη ανανέωσης της πολιτικής ζωής στη Βρετανία, και έναυσμα επαναπροσδιορισμού του Κόμματος των Εργατικών – άριστο δείγμα αυτής της αναθεωρητικής ερμηνείας είναι η συλλογή κειμένων του Στιούαρτ Χωλ (Stuart Hall), The Hard Road to Renewal: Thatcherism and the Crisis on the Left (Verson, Νέα Υόρκη 1988). [2] Bernandine Evaristo, Κορίτσι, Γυναίκα, Άλλο, μτφρ. Ρένα Χατχούτ (Gutenberg, 2020). [3] Κυκλοφόρησε και στη χώρα μας το 2018 σε μετάφραση Αριστείδη Μαλλιαρού από τις εκδόσεις Δώμα. [4] Βλ. ενδεικτικά τον αναστοχαστικό «Πρόλογο» στην δεύτερη έκδοση (του 1999) του βιβλίου της Τζούντιθ Μπάτλερ, Αναταραχή Φύλου. Ο φεμινισμός και η ανατροπή της ταυτότητας, μτφρ. Γιώργος Καράμπελας, επιμ. Χριστίνα Σπυροπούλου, εισαγωγή: Βενετία Κάντσα, επίμετρο: Αθηνά Αθανασίου (Αλεξάνδρεια, 2009). [5] Jean Berton, La littérature populaire du Kailyard, substrat nécessaire à la Renaissance écossaise, Colloques de la S.F.E.V.E., Presses universitaires de la Méditerranée, 2009. [6] James Walton, “A Good Year Once”, New York Review of Books, 20 Αυγούστου 2020.

Σύνδεση