Περί ελληνικής οικονομίας. Σκέψεις με αφορμή την έκθεση Πισσαρίδη

1. Είναι γνωστό σε κάθε μελετητή της ελληνικής οικονομικής ιστορίας ότι από τα χρόνια της ανεξαρτησίας της η χώρα μας διακρινόταν από ιδιαίτερα χαρακτηριστικά σχετικά με τις εξωτερικές οικονομικές σχέσεις της, χαρακτηριστικά που διατηρούνται μέχρι σήμερα. Το 1955 η Ελλάδα ήταν μια γεωργική χώρα σε ό,τι αφορούσε παραγωγή και απασχόληση. Η βιομηχανία συνέβαλλε περί το 20% του ΑΕΠ και οι υπηρεσίες, κυρίως το εμπόριο, συμπλήρωναν την εικόνα της οικονομικής δραστηριότητας. Η ναυτιλία άφηνε το αποτύπωμά της και στο ΑΕΠ και στην απασχόληση. Ο τουρισμός ήταν ακόμα σε εμβρυακό στάδιο. Η χώρα δεν ήταν αυτάρκης σε αγροτικά προϊόντα με αποτέλεσμα την ανάγκη να συμπληρώνεται η όποια έλλειψη σιτηρών, οσπρίων και κτηνοτροφικών προϊόντων από εισαγωγές. Επιπρόσθετα υπήρχε υπερπαραγωγή καπνού, σταφίδας και λαδιού, παραγωγή πέραν των ορίων της εγχώριας κατανάλωσης, με αποτέλεσμα την ανάγκη εύρεσης αγορών όπου θα εξάγονταν τα παραπάνω πλεονάσματα. Η ελληνική οικονομία έπρεπε να είναι εξωστρεφής για να καλύπτει τις ανάγκες της. Παράλληλα η δευτερογενής παραγωγή που είχε ριζώσει στη χώρα μετά το 1922 στη βάση υπερπροσφοράς εργασίας και χαμηλού εργατικού κόστους είχε το κέντρο βάρους της στην ελαφρά βιομηχανία. Καθώς οι ρυθμοί ανάπτυξής της αυξάνονταν γινόταν απαραίτητο να εισάγεται κεφαλαιουχικός εξοπλισμός μη παραγόμενος στην Ελλάδα προκειμένου να διατηρηθεί αλώβητη η παρατηρούμενη τότε βιομηχανική αναπτυξιακή δυναμική. Η συνέπεια αυτής της κατάστασης ήταν να αντιμετωπίζει η οικονομική πολιτική ένα μόνιμα ελλειμματικό εμπορικό ισοζύγιο που απαιτούσε άδηλους πόρους για την κάλυψή του. Η ναυτιλία, τα μεταναστευτικά εμβάσματα και ο περιορισμένος αρχικά τουρισμός κάλυπταν μερικώς το έλλειμμα αυτό. Η κάλυψη αυτή δεν θεωρούνταν σίγουρη και μόνιμη από τους φορείς της οικονομικής πολιτικής που αναζητούσαν επιπρόσθετους πόρους για να εξισορροπήσουν το ισοζύγιο πληρωμών και ταυτόχρονα τη βάση αναπαραγωγής του οικονομικού συστήματος. Η κίνηση κεφαλαίων και η εισροή ξένων επενδύσεων στη χώρα θεωρήθηκαν εκ των ουκ άνευ για την προσπάθεια αυτή. Νομοθετικές και συνταγματικές πρωτοβουλίες ενίσχυσαν στη δεκαετία του 1950 και μετέπειτα την τάση αυτή, δεν εξάλειψαν όμως τον φόβο μελλοντικής κρίσης και στασιμότητας της ελληνικής οικονομίας λόγω της ιδιόμορφης αυτής κατάστασης του ισοζυγίου πληρωμών. Με την ιδιωτική πρωτοβουλία να διστάζει να επενδύσει στον κλάδο βιομηχανικού κεφαλαιουχικού εξοπλισμού και το κράτος διστακτικό να προχωρήσει στην ίδρυση κρατικών βιομηχανικών μονάδων για την υποκατάσταση των εισαγωγών η χώρα περί το 1960 βρισκόταν σε μια ιδιόμορφη κατάσταση. Η οικονομία βασιζόταν περισσότερο στην άντληση πόρων από το εξωτερικό για την κάλυψη του ισοζυγίου πληρωμών και λιγότερο στην ανάπτυξη των παραγωγικών της δυνάμεων. Η ανεργία και η υπο- και ετεροαπασχόληση στον αγροτικό τομέα οδηγούσαν σε μετανάστευση, ενώ βέβαια ένα σταθερό από το 1953 σε αξία νόμισμα και η πειθαρχημένη ισοσκέλιση του δημόσιου προϋπολογισμού σηματοδοτούσαν την πίστη των ελληνικών αρχών ότι μόνο η εξωστρέφεια της οικονομίας μπορούσε να ανεβάσει το βιοτικό επίπεδο. Ο ρόλος του κράτους στην οικονομία ήταν αρκετά παρεμβατικός με πρωταρχική την αυστηρότητα ελέγχου της ποσότητας του χρήματος στην οικονομία που διοχετευόταν από την Νομισματική Επιτροπή της Τράπεζας Ελλάδος με ποσοστώσεις σε κλάδους της οικονομικής δραστηριότητας και, μέσω αυτών, σε συγκεκριμένους τομείς, άξιους ενίσχυσης σύμφωνα με τις τότε εκτιμήσεις. Οι Έλληνες οικονομολόγοι συζήτησαν σε μονογραφίες και άρθρα το, όπως το έλεγαν, «πρόβλημα του ισοζυγίου πληρωμών». Ενώ η παροχή Αμερικανικής βοήθειας έβαινε μειούμενη βαδίζοντας προς τον μηδενισμό δύο εξελίξεις στα Ευρωπαϊκά δρώμενα φάνταζαν ελκυστικές για την άμβλυνση και τον περιορισμό του προβλήματος προσανατολισμού της οικονομίας. Η Ευρωπαϊκή Ζώνη Ελευθέρων Συναλλαγών (ΕΖΕΣ), και οι Ευρωπαϊκές Οικονομικές Κοινότητες (ΕΟΚ), ήταν ανοικτές σε συνεργασίες και συμφωνίες με τρίτες χώρες. Για να μη μακρηγορούμε, και δεδομένου ότι η ΕΟΚ πρόσφερε πολύ περισσότερες χρηματοδοτικές υποσχέσεις από την ΕΖΕΣ που ήταν απλά μια ζώνη ελευθέρου εμπορίου, η Ελλάδα συνδέθηκε από το 1962 με την ΕΟΚ. Ευνοϊκές διατάξεις δασμολογικού χαρακτήρα έσπρωξαν τη βιομηχανία σε καλύτερες εξαγωγικές επιδόσεις. Η συμφωνία «πάγωσε» μεν επί δικτατορίας αλλά η τρέχουσα διαχείριση κράτησε ψηλούς τους ρυθμούς ανάπτυξης με την βιομηχανία να προσεγγίζει το 30% του ΑΕΠ, την γεωργία να φθίνει και την εσωτερική μετανάστευση να αποψιλώνει πληθυσμιακά την ύπαιθρο. Η χώρα μπήκε μαζί με τις υπόλοιπες δυτικές οικονομίες στην παγίδα του στασιμοπληθωρισμού της δεκαετίας του 1970 και στην αδυναμία χειρισμού του ελλείμματος του ισοζυγίου πληρωμών υπό συνθήκες πανάκριβων για την εποχή τους τιμών πετρελαίου που ήταν απαραίτητη πηγή ενέργειας της ελληνικής βιομηχανίας. Η ανταγωνιστικότητα «γλιστρούσε» και το νόμισμα άρχισε να υποτιμάται. Η καταρχήν λύση στα σύνθετα προβλήματα της εποχής προέκυψε από την (πρώιμη) αίτηση προσχώρησης της Ελλάδας στις ΕΟΚ. Η συμμετοχή της χώρας στην Κοινή Αγροτική Πολιτική (που σήμαινε τη γενναιόδωρη στήριξη των τιμών των αγροτικών προϊόντων), η πρόσβαση ως πλήρες μέλος σε χρηματοδότηση της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων και η γενικότερη αιμοδοσία του ελλείμματος ισοζυγίου πληρωμών από Ευρωπαϊκούς πόρους υπόσχονταν συνέχιση της πεπατημένης στην ελληνική οικονομική πολιτική, η οποία άλλωστε έβρισκε σύμφωνους τους πολίτες της χώρας. Είναι αλήθεια βέβαια ότι αρχικά διατυπωνόταν έντονη πολιτική κριτική στην ΕΟΚ από τον αρχηγό του ΠΑΣΟΚ Ανδρέα Παπανδρέου. Όταν όμως άρχισαν να ρέουν στη χώρα κονδύλια για τα Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα και αργότερα τα πακέτα Ντελόρ, Σαντέρ, από τα Ταμεία Σύγκλισης και Συνοχής, όταν η ΕΟΚ έγινε ΕΕ και άρχισε να διαμορφώνει και να χρηματοδοτεί πολιτικές περιφερειακής ανάπτυξης, κοινωνικές δαπάνες και άλλες πρωτοβουλίες, η κατάσταση άλλαξε άρδην. Το αργότερο μετά το 1985, με το πρόγραμμα σταθεροποίησης 1985-87, η κριτική προς την ΕΟΚ/ΕΕ σταδιακά εξέλιπε με αποκορύφωμα την σχεδόν καθολική υπερψήφιση στο κοινοβούλιο του προγράμματος του Μάαστριχτ το 1992. Στην ίδια δεκαετία άλλαξε και το πλαίσιο άσκησης της οικονομικής πολιτικής. Ο κρατικός μηχανισμός αναδείχθηκε σε βασικό παίκτη στην οικονομία, ενώ αναπτύχθηκαν σε ακόμα μεγαλύτερη κλίμακα πελατειακές σχέσεις σε τοπικό και εθνικό επίπεδο. Επιδιώχθηκε ο μετασχηματισμός της οικονομίας με μόχλευση εξωτερικού δανεισμού που σταδιακά ανέβασε τη σχέση χρέους προς ΑΕΠ από 20% σε 100% μέσα σε μια δεκαετία. Γενναιόδωρη κρατική χρηματοδότηση προς την τοπική αυτοδιοίκηση, και για τη διατήρηση σε λειτουργία «προβληματικών» επιχειρήσεων που είχαν καταστεί ζημιογόνες, έδιναν τον τόνο επί μια δεκαετία, με τον πληθωρισμό διψήφιο και τον μετασχηματισμό της οικονομίας να ασθμαίνει. Η γεωργία ως κλάδος παραγωγικής δραστηριότητας συνέχιζε να φθίνει, ενώ οι βιομηχανικές μονάδες στρέφονταν προς εμπορικές δραστηριότητες, καθώς το εμπόριο πρόσφερε ψηλότερα κέρδη από τη δευτερογενή παραγωγή. Η κρατική διαχείριση ευρωπαϊκών κονδυλίων αποδείχθηκε καταλύτης μετατροπής της χώρας σε οικονομία υπηρεσιών. Ουριντούια Νταγκβασάμπου, Το μονοπάτι της αφθονίας, 2013. © QAGOMA, Μπρίσμπεϊν, Αυστραλία. Οι Έλληνες οικονομολόγοι αρχικά μελέτησαν επίμονα τις επιπτώσεις της πλήρους προσχώρησης της Ελλάδας στην ΕΟΚ. Είναι χαρακτηριστικές δημοσιεύσεις και συνέδρια απολογισμού των πρώτων πέντε χρόνων ένταξης στην ΕΕ. Αποδείχθηκε ότι σημαντικό κομμάτι της δευτερογενούς παραγωγής δεν άντεξε τον ανταγωνισμό της εσωτερικής αγοράς της ΕΕ και το ποσοστό συμμετοχής της βιομηχανίας στο ΑΕΠ άρχισε να φθίνει επανερχόμενο σταδιακά στο 20% προηγούμενων δεκαετιών. Η εφαρμογή της πολιτικής της «σκληρής δραχμής», της υποτίμησης του νομίσματος σε ποσοστό χαμηλότερο του τρέχοντος πληθωρισμού, έκανε δυσκολότερη τη θέση των ελληνικών βιομηχανικών εξαγωγών. Μετά το 1987 συρρικνώθηκαν οι δημοσιεύσεις προβληματισμού σχετικά με την ευρωπαϊκή πορεία της ελληνικής οικονομίας και αναδύθηκαν άλλες, με έμφαση στην εκμετάλλευση νέων ευκαιριών χρηματοδότησης που πρόσφεραν ευρωπαϊκά κονδύλια. Το ισοζύγιο πληρωμών δεν αποτελούσε πλέον πρόβλημα. Το ζήτημα για τη δεκαετία του 1990 ήταν να προχωρήσει η χώρα στην συμμόρφωση με τα κριτήρια του Μάαστριχτ, να μειωθούν σταδιακά ελλείμματα προϋπολογισμού, πληθωρισμός, επιτόκια και δυνητικά το δημόσιο χρέος. Θέσπιση (και τήρηση) νομισματικών στόχων επέτρεψε την επίτευξη κάποιων από τους στόχους αυτούς και μέσω αυτών και σχετικών ευρωπαϊκών αποφάσεων οδηγηθήκαμε στην ελαφρώς καθυστερημένη ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωζώνη η οποία έγινε αποδεκτή και πάλι από ευρύτατη κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Ενώ η ΕΕ διευρύνθηκε μετά το 1989 γενόμενη μια ιδιόμορφη ομοσπονδία κρατών, και με τους ρυθμούς ανάπτυξης στην Ελλάδα να έχουν ανακάμψει, ξεχάστηκαν, και δεν συζητήθηκαν πιθανές αρνητικές συνέπειες της σταδιακής μετατροπής της ελληνικής οικονομίας σε οικονομία υπηρεσιών, με συμβολή τους στο ΑΕΠ περί το 60% το 2000 και 70% το 2010, όπως, παράλληλα, ξεχάστηκε η υποχρέωση τήρησης του Συμφώνου Σταθερότητας και Ανάπτυξης της ΕΕ μετά την εισαγωγή του Ευρώ ως εθνικού νομίσματος. Την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα διογκώθηκαν ξανά τα κρατικά ελλείμματα, η στατιστική καταγραφή των οποίων ήταν πλημμελέστατη. Κάπως έτσι, και στα απόνερα της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2008 οδηγήθηκε η χώρα σε διπλό έλλειμμα, σε προϋπολογισμό και ισοζύγιο πληρωμών, καθώς και σε διογκωμένο χρέος, σε αδυναμία αντιμετώπισης της κατάστασης με εθνικά μέσα, αφού άλλωστε δεν διέθετε δικό της νόμισμα. Δεν διέθετε όμως ούτε δική της στρατηγική, και όπως αποδείχθηκε, ούτε δική της άποψη για το ξεπέρασμα της κρίσης. Οι εταίροι, ΕΕ και ΔΝΤ, επέβαλαν μια εμπροσθοβαρή δημοσιονομική προσαρμογή, που τάχα θα αποκαθιστούσε σύντομα ισορροπία, προσαρμογή που έπληξε ανεπανόρθωτα την δομή της ελληνικής οικονομίας, τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις των δύο, των τριών και των πέντε απασχολούμενων που ήταν η (ασθενής ) ραχοκοκαλιά της οικονομίας. Γεωργία και βιομηχανία παράγουν σήμερα περί το 6% και το 15% του ΑΕΠ αντίστοιχα, με τις υπηρεσίες να καταλαμβάνουν το υπόλοιπο. Η πραγματικότητα αυτή πιστοποιεί ότι μια επαναφορά σε εθνικό νόμισμα θα προκαλούσε τεράστιες ελλείψεις αγαθών στη χώρα και μεγαλύτερη συρρίκνωση της οικονομικής δραστηριότητας από το 25% που προέκυψε μεταξύ 2010-13. Μετά από τρία μνημόνια και μεγάλη καθυστέρηση, οκτώ ετών, επανήλθε στην Ελλάδα η ισορροπία των μακροοικονομικών μεγεθών και καταγράφηκαν θετικοί ρυθμοί ανάπτυξης, ατυχώς όμως η πανδημία του κορωνοϊού παρέσυρε ξανά την οικονομία σε ύφεση. Κατά συνέπεια, για άλλη μια φορά τίθεται ζήτημα σχετικά με το μέλλον της ελληνικής οικονομίας. Είδαμε παραπάνω το παρελθόν από το οποίο προέρχεται η σημερινή κατάσταση στην οικονομία. Άραγε, προς τα πού πρέπει να πάει; 2. Η έκθεση Η Έκθεση Πισσαρίδη, η, για το ακριβέστερο, το « Σχέδιο Ανάπτυξης για την ελληνική οικονομία», αποτελεί ένα σημαντικό κείμενο που έρχεται σε συνέχεια προηγούμενης δημοσίευσης («Ενδιάμεση Έκθεση»), καθώς και βιβλίου (Πέρα από τη λιτότητα) από την ίδια ομάδα συγγραφέων, που κυκλοφόρησε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης το 2017. Τέσσερις συγγραφείς, επικουρούμενοι από 12 συν-συγγραφείς παραγράφων και υποκεφαλαίων του Σχεδίου, καθώς και περί τους 60 ονομαστικά αναφερόμενους σχολιαστές, καταθέτουν γνώμες και προτάσεις πολιτικής, φιλοδοξώντας να εισακουστούν μερικά ή συνολικά από τους φορείς της οικονομικής πολιτικής. Ανάλυση και επιχειρηματολογία αναπτύσσονται σε 244 σελίδες πυκνού και δύσκολα αναπαραγόμενου με λίγες λέξεις κειμένου. Επιτελική σύνοψη απαριθμεί τρέχοντα χαρακτηριστικά της οικονομίας και στόχους που βάζει η συντακτική ομάδα. Από αυτούς προκύπτει η ανάγκη δράσης σε τέσσερα μέτωπα: θεσμικές αλλαγές, κοινωνική συνοχή, βελτίωση υποδομών και μέτρα ενισχυτικά των κλάδων οικονομικής δραστηριότητας. Η όλη ανάλυση χωρίζεται σε επτά κεφάλαια. Στο συνοπτικό πρώτο παρουσιάζονται οι τρέχουσες τάσεις της ελληνικής οικονομίας. Λέγεται μεν ότι η Έκθεση δεν αποτελεί επιχειρησιακό εγχειρίδιο, αλλά το όλο κείμενο διαβάζεται σαν τέτοιο. Κύρια θέση των συγγραφέων και αφετηρία των όσων καταγράφονται και αναλύονται είναι ότι η ελληνική οικονομία πάσχει σήμερα λόγω της αναποτελεσματικής λειτουργίας της δημόσιας διοίκησης και των θεσμών. Συνεπώς στους δυο αυτούς τομείς δίνεται στη συνέχεια η μεγαλύτερη έμφαση. Ακολουθεί ένα εξίσου σύντομο δεύτερο με θέμα τις τρέχουσες παγκόσμιες τάσεις, όπου προέχουν η κλιματική αλλαγή καθώς και η ψηφιακή τεχνολογία, η αυτοματοποίηση της παραγωγής, η ρομποτική και η τεχνητή νοημοσύνη στις παραγωγικές διαδικασίες. Εξυπακούεται ότι η οικονομική πολιτική πρέπει να λάβει υπόψη της τις εξελίξεις αυτές, καθώς πρωτοβουλίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και σχετικά κονδύλια που μπορούν να αξιοποιηθούν από ευρωπαϊκές κυβερνήσεις προσβλέπουν στον ενεργειακό μετασχηματισμό της Ευρώπης και στην απώθηση των αρνητικών συνεπειών της κλιματικής αλλαγής. Παρενθετικά να σημειωθεί ότι δεν γίνεται η παραμικρή μνεία σχετικά με την ρομποτική και την εισαγωγή τεχνητής νοημοσύνης στο σημερινό βιομηχανικό τοπίο της Ελλάδας με την ανεργία στο 18%. Ακολουθεί τρίτο, περιληπτικό (επτά σελίδες) κεφάλαιο, όπου οι συγγραφείς αναφέρουν το όραμα και τους στόχους που θέτουν για την ανάταξη της ελληνικής οικονομίας: Η παραγωγικότητα της εργασίας πρέπει να αυξηθεί, το ίδιο και οι εξαγωγές. Ακολουθεί το εκτενέστατο τέταρτο κεφάλαιο, αφιερωμένο στις αγκυλώσεις του δημόσιου τομέα, με στοιχεία, πίνακες και προτάσεις ξεπεράσματος των αγκυλώσεων αυτών. Στο ίσης περίπου έκτασης πέμπτο συζητούνται παρόμοιες αγκυλώσεις στις αγορές (εργασίας, ενέργειας, χρηματοδότησης, καινοτομίας και υποδομών). Το έκτο συζητάει βιομηχανία, τουρισμό και γεωργία, καθώς και άλλα θέματα αναφερόμενα στο περιβάλλον, τον πολιτισμό, τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις και τις εξαγωγές. Η έκθεση κλείνει με πολύ σύντομες τελικές παρατηρήσεις. Το Σχέδιο Πισσαρίδη αποτελεί, όπως ήδη είπαμε, μια σημαντική κατάθεση απόψεων σχετικά με το μέλλον της ελληνικής οικονομίας που βρίσκεται σε ένα δύσκολο σταυροδρόμι. Νέοι ερευνητές και ενδιαφερόμενοι μπορούν να βρουν συγκεντρωμένα ποσοτικά στοιχεία και διαγράμματα σύγκρισης επιδόσεων της ελληνικής με την ευρωπαϊκή οικονομία. Οι συνεργάτες / σχολιαστές έχουν δώσει στους συγγραφείς της Έκθεσης λεπτομερέστατες πληροφορίες για παθογένειες / αγκυλώσεις, όπως αυτοί τις αξιολογούν, καθώς και προτάσεις υπέρβασης τους, έτσι ώστε να απαριθμούνται προβλήματα και να προτείνονται λύσεις. Η καταγραφή αυτή είναι μια σημαντική παρακαταθήκη. Λίγοι μπορούν να διαφωνήσουν με την ύπαρξη δυσλειτουργιών στη λειτουργία του Δημοσίου. Επισκέψεις σε πολεοδομίες, εφορίες και άλλες κρατικές υπηρεσίες πείθουν τον όποιο δύσπιστο. Το θέμα όμως είναι το πώς και το γιατί φθάσαμε ιστορικά σε αυτό το σημείο, έτσι ώστε τώρα να πρέπει να καταστρώσουμε έξοδο διαφυγής από μια δυσάρεστη κατάσταση χωρίς τη δημιουργία ανασφάλειας ότι με τις αλλαγές που θα επιβάλουμε σήμερα δεν θα βρεθούμε σε χειρότερη μοίρα από χθες. Το θέμα επίσης είναι αν πρέπει να εστιάσουμε σε παθογένειες του δημόσιου τομέα ή αν πρέπει να δώσουμε έμφαση στον παραγωγικό. Η Έκθεση δεν προσεγγίζει την σημερινή ελληνική οικονομία σαν κατάσταση που προέκυψε ως εξέλιξη δεκαετιών πλήρους ένταξης της χώρας στον παγκόσμιο, μέσω του Ευρωπαϊκού, καταμερισμό εργασίας. Επιχειρηματικές αποφάσεις του παρελθόντος περί δραστηριοποίησής τους με συγκεκριμένο τρόπο, καθώς και αντίστοιχες διευκολύνσεις από πλευράς Δημοσίου ήταν αυτές που οδήγησαν στο σήμερα. Ήταν επιλογές της ιδιωτικής πρωτοβουλίας και πράξεις ή παραλείψεις του Δημοσίου που έφεραν την οικονομία εδώ που βρίσκεται. Οι όποιες παρατηρούμενες δυσλειτουργίες προέκυψαν από συνειδητές ρυθμίσεις του Δημοσίου μετά από αιτήματα του ιδιωτικού τομέα. Στην Έκθεση το τι έγινε μέχρι και το πρόσφατο παρελθόν θεωρείται ως δεδομένο και όχι ως πηγή αναστοχασμού για το τι πρέπει να γίνει στο εγγύς μέλλον. Όντως, όπως λέγεται, οι χώρες της ΕΕ εξάγουν κατά μέσο όρο το 50% του ΑΕΠ τους, ενώ η Ελλάδα το 37%. Γιατί αυτό; Και πώς μπορεί αυτό να αλλάξει; Βρισκόμαστε ως χώρα εδώ και χρόνια σε φάση παρατεταμένης οικονομικής καθόδου σε σύγκριση με το 2000. Πολλοί συγγραφείς έχουν υποστηρίξει την συστράτευση των πολιτών γύρω από ένα νέο παραγωγικό μοντέλο. Το μοντέλο αυτό, ενώ θα ήταν αρχικά μια πρόταση προερχόμενη από την γραφίδα ενός ή περισσοτέρων συγγραφέων, θα έπρεπε να ζυμωθεί στην κοινωνία, να κατακτήσει τον νου και τα μυαλά και άλλων επιστημόνων, να συζητηθεί σε επιστημονικούς συλλόγους και σε περιοδικά, να ενταχθεί πλήρως ή μερικώς σε πολιτικά προγράμματα κομμάτων και να βαδίσει προς μια μερική ή ολική εφαρμογή στην πράξη αλλάζοντας την οικονομία και συμπορευόμενο με αυτήν. Δυστυχώς το Σχέδιο δεν προσφέρεται για κάτι τέτοιο, ανεξάρτητα από τις προθέσεις των συγγραφέων του. Είναι ένα επιχειρησιακό σχέδιο που στοχεύει στην αξιοποίηση πόρων από την ΕΕ, ένας πανδέκτης μεταφοράς καλών πρακτικών από άλλες χώρες στην Ελλάδα, έτσι ώστε να δημιουργηθούν ευνοϊκές προϋποθέσεις για ιδιωτικές επενδύσεις. Η Έκθεση είναι διαπιστωτική δυσλειτουργιών, μια αφ’ υψηλού και πλήρης αξιολογικών αποφάνσεων και κρίσεων καταγραφή και παρότρυνση αποδοχής προτάσεων που αναμένεται να οδηγήσουν σε άρση αδιεξόδων, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η ιστορική πορεία και η εξέλιξη της οικονομίας ως το ξέσπασμα της κρίσης του 2010, αλλά και ως το σήμερα. Η άποψη, για παράδειγμα, ότι υποβαθμίζοντας και άλλο το κόστος παραγωγής, συρρικνώνοντας και άλλο ή αναδιατάσσοντας το κοινωνικό κράτος, ενθαρρύνοντας τις νέες τεχνολογίες και πηγές ενέργειας κ.λπ., ώστε όλα αυτά να οδηγήσουν σε περισσότερες εξαγωγές, είναι ευχής έργον, μια απλή υπόθεση εργασίας, που κανείς δεν ξέρει αν θα υλοποιηθεί στη πραγματικότητα. Πώς θα συστρατευτούν οι πολίτες γύρω από μια τέτοια πρόταση; Όταν καλούνται π.χ. οι δικαστές σε «κατανόηση του οικονομικού τρόπου σκέψης» (σ. 68) ο αναγνώστης μένει με την απορία αν υπάρχει ένας και μοναδικός τρόπος οικονομικής σκέψης που πρέπει να βρει την έκφρασή του στις δικαστικές αποφάσεις. Δικαστικές αποφάσεις για την μεγιστοποίηση του ιδιωτικού κέρδους; Όταν υποστηρίζεται στα πλαίσια της κοινωνικής συνοχής, λ.χ., η στήριξη της παιδικής ανάπτυξης (σ. 153) με όρους διαφημιστικού φυλλαδίου, καλό θα ήταν να συνυπολογιζόταν ο χρόνος παραμονής των παιδιών σε φροντίδα, όχι μόνο κατά τη διάρκεια του χρόνου του ωραρίου εργασίας του γονέα, όπως ρητά προτείνεται, αλλά με συνυπολογισμό του χρόνου μετάβασης του γονέα από/προς την μονάδα φροντίδας. Όσο δεν λαμβάνεται υπόψη το τι συνέβη όταν έχασαν τα χρήματά τους 30.000 συμπολίτες μας από το «κανόνι» της Ασπίς Πρόνοια, δεν είναι ορθό, κατά τη γνώμη μου, να θεωρείται η ιδιωτική ασφάλιση ως πανάκεια και εναλλακτική του δημοσίου συστήματος, ως λύση που θα συνεγείρει τους πολίτες που δεν ικανοποιούνται από τη λειτουργία της δημόσιας ασφάλειας. Στο παρελθόν οικονομολόγοι όπως ο Κυριάκος Βαρβαρέσος, ο Ξενοφών Ζολώτας και ο Ανδρέας Παπανδρέου πρότειναν συγκεκριμένο τρόπο λειτουργίας του ελληνικού οικονομικού συστήματος. Άλλες προτάσεις τους αγνοήθηκαν, άλλες εφαρμόστηκαν. Οι συγγραφείς αυτοί ανέλυαν την παραγωγική βάση της οικονομίας, κυρίως γεωργία και βιομηχανία και δευτερευόντως τις υπηρεσίες. Ο Βαρβαρέσος προβληματίστηκε σε ιδιαίτερο καταληκτικό κεφάλαιο της μελέτης του για την ποιότητα της ελληνικής δημόσιας διοίκησης, όντας δύσπιστος για την καλή της λειτουργία. Σήμερα το Σχέδιο Πισσαρίδη παραπέμπει στους παραγωγικούς τομείς της ελληνικής οικονομίας στο προτελευταίο κεφάλαιο, και σε σύντομες υποπαραγράφους, σαν η παραγωγή πλούτου στην Ελλάδα να είναι δευτερεύουσα προτεραιότητα, μετά την επιδιόρθωση ατελειών και δυσκαμψιών του Δημοσίου, την απελευθέρωση της αγοράς εργασίας και την αναμόρφωση του ασφαλιστικού / συνταξιοδοτικού. Η άποψη των συγγραφέων της Έκθεσης είναι μεν σεβαστή, αλλά και αποκαλυπτική του ενδιαφέροντός τους, να υποτάξουν ένα σύστημα που λειτουργεί ιστορικά με συνδυαστική δράση οργανωμένων και μη συμφερόντων, καθώς και του Δημοσίου, στη λογική ενός θεωρητικού οικοδομήματος, που αν μεταφερθεί αυτούσιο από το εργαστήρι της σκέψης στην υφιστάμενη πραγματικότητα, υποτίθεται ότι θα οδηγήσει σε βελτίωση των όρων διαβίωσης των πολιτών. Η αποφυγή συμπερίληψης της ιστορικής εξέλιξης της ελληνικής οικονομίας και η έλλειψη προβληματισμού και κατανόησης του ρόλου του Δημοσίου με όρους δυναμικού συγχρωτισμού ιδιωτικών συμφερόντων με το Δημόσιο, στερεί, κατά τη γνώμη μου, από το Σχέδιο την δυνατότητα να αποτελέσει την βάση συσπείρωσης των πολιτών γύρω από ένα νέο υπόδειγμα ανάπτυξης. Σε κάθε περίπτωση και όπως λέχθηκε από τον επικεφαλής συγγραφέα του Σχεδίου, η Επιτροπή επιτέλεσε το έργο της, και «η μπάλα είναι τώρα στο κυβερνητικό γήπεδο». Η αποδοχή ή μη μέρους ή του όλου των συστάσεων του Σχεδίου από την παρούσα κυβέρνηση μέλλουν να τροφοδοτήσουν άρθρα παρέμβασης και γνώμης στο άμεσο μέλλον.

Περί ελληνικής οικονομίας. Σκέψεις με αφορμή την έκθεση Πισσαρίδη

Σύνδεση