Μια γνωστή άγνωστη επιστολή του στρατηγού Μακρυγιάννη

Κύριε Συντάκτα της Αθηνάς. Παρακαλείσθε να βάλητε εις τον αξιότιμον τύπον σας το εδικόν μου έγγραφον, απλούν και αγράμματον, διότι τρεις μόνο ημέρας επήγα εις τον δάσκαλον, και μόνον έμαθα από τον ένα και άλλον να γράφω το όνομά μου. Είμαι πολύ υπόχρεως και ευγνώμων γενικώς εις όλους τους κατοίκους των Αθηνών διά τον μέγαν κόπον τον οποίον εκάμετε δι’ εμέ τον ανάξιον και μικρόν Σας πατριώτην Μακρυγιάννην, και ήλθατε όλοι εις το πτωχικόν μου σπήτι και μ’ επήγατε εις όλα τα μέρη της Αθήνας και τα ξαναΐδα, οπού δεν είχα καμμίαν ελπίδα να τα ξαναϊδώ. Ένδεκα χρόνια έχω οπού ήμουν καταδικασμένος και σβυσμένος από τον κατάλογον της ανθρωπότητος, με μίαν ψεύτικη μαρτυριά με επήγαν εις την Τζαλατίναν να με κόψουν. Υπόφερα από τας φυλακίσεις και από τα βάσανα πολύ και σάπισα όλος, και αι πληγαί του σώματός μου άνοιξαν και τρέχουν ακατάπαυτα. Από τους βαρείς πόνους και από την γενικήν καταστροφήν εμένα και της οικογενείας μου, δεν αισθάνομαι ότι ζω και μόλις στέκω εις τα ποδάρια μου· εγώ τα υποφέρω αυτά με μεγάλην γενναιότητα, αλλά η ψυχή μου και η καρδία μου κλαίει· τάχα αφού τα ιδήτε και σεις δεν θα κλαύση η ψυχή σας και η καρδία σας; Αυτόν τον τύραννον βασιλέα τον είχα γλυτώσει πέντε βολαίς από σκοτωμόν μόνον και μόνον διά να σώσω την πατρίδα μου· εγώ πάντοτε έκαμα σαν Μακρυγιάννης και αυτός σαν βασιλειάς. Για να με πληρώση καθώς εχρειάζετο ο τύραννος αυτός, αφού η κοινή γνώμη με αθώωσε, έστειλεν εις όλον το Κράτος για να εύρη κατηγορίαν, αλλά δεν ειμπόρεσεν ούτε για τ’ εμένα ούτε για όσους είχα εις την οδηγίαν μου, διότι ήτον πατριώταις και δεν ήξευραν να κλέβουν, αλλά μόνον να δουλεύουν. Τάχα αφού μας αθώωσεν ο Νόμος μας έδωκαν ολίγον ψωμί να φάμε; Πού είναι αυτοί οι αγωνισταί; Άλλοι απέθαναν εις την φυλακήν, άλλοι είναι ξυπόλυτοι και γυμνοί και όσοι ζουν είναι εις αθλίαν κατάστασιν. Και αι χήραις και τα ορφανά και όσοι εθυσίασαν το ιδικόν τους δι’ αυτήν την πατρίδα, εις αυτήν την αθλίαν κατάστασιν ευρίσκονται. Η ιερά φάλαγξ των αγωνιστών ψοφάει από την πείνα. Παρουσιαζόμεθα και μας έλεγε να ήσθε αφωσιωμένοι εις τον θρόνον, του έλεγα και εγώ, βασιλειά, ημείς χύσαμε το αίμα μας δι’ αυτόν τον θρόνον, και υποφέραμεν τόσα δεινά και πρέπει να είμαστε αφωσιωμένοι και είμαστε. Πήγαιναν άλλοι. Τι είστε; Και είμεθα πιστοί του θρόνου. ήσαν γλυκόγλωσσοι, ήσαν και ψεύσται. Εγκολπώνετο αυτούς ο βασιλειάς. Τότε οι πιστοί μας έφεραν τους αφωσιωμένους εις αθλίαν κατάστασιν και ήλθαμεν εις τα δεινά όσα σας γράφω. Αν δεν πιστεύητε εις αυτά πηγαίνετε και ιδέτε εις τους καταλόγους του ταμείου ποίοι και πόσοι έπαιρναν μισθούς και από πόσα ο καθείς. Τίμιοι αναγνώσται! Ο Θεός έκαμε τρία θαύματα εις ημάς· πρώτον να μας ελευθερώση από την τυραννίαν του Σουλτάνου όπου είμεθα τόσους αιώνας σβυσμένοι από τον κώδικα και κατάλογο των εθνών και μας ελευθέρωσε και μας έκανε βασίλειον με Νόμους· θελήσαμεν Νόμους καλλιτέρους και μας έκαμεν ο Θεός την Τρίτην Σεπτεμβρίου, χωρίς να χυθή διόλου αίμα, δεν είναι έργον του Θεού αυτό; Αλλ’ ο τύραννος κατεπάτησε το ιερόν Σύνταγμα, εδολιεύθη τους Νόμους, παρέβλεψε τους αγωνιστάς, εξευτέλισε την Πατρίδα, παριέπαιξε τους περισσοτέρους πατριώτας με μπιχλιμπίδια και τίτλους μεγάλους, και είχαμεν ανάγκην τον άνθρωπον αυτόν οπού μας έκαμε τόσα κακά να του δώσωμεν τα παπούτζα στο χέρι. Όλοι οι πατριώται μαζί ειργάσθησαν και το έκαμαν σε μια νύχτα χωρίς να χυθή πάλιν αίμα, και αυτό δεν είναι θαύμα του Θεού; Ο αντιοθωνιστής Αγαμέμνων Σκαρβέλης ο οποίος σκοτώθηκε στα «Κυθνιακά». Αρχείο οικογενειών Βούρου και Ευταξία. Φωτ. Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ. Αγαπητά τέκνα της Πατρίδος, ο πατριώτης Σας Μακρυγιάννης σας είπε και σας λέγει ποία ειμπορούν να μας σώσουν. η αγάπη μεταξύ μας, η ησυχία και καλή τάξις, αυτά, τέκνα του Θεού, τα οποία με υπεσχέθητε ότι θα τηρήσητε, τα είδα εμπράκτως από τα αγαθά σας αισθήματα. Ήλθα και εγώ να σας ανταποδώσω την ευγνωμοσύνην μου διά τον πολύν κόπον τον οποίον εκάματε ελθόντες να με ιδήτε. Ήλθα εις όλην την πόλιν γύρω διά να σας ευχαριστήσω αγαθά τέκνα της πατρίδος. Σας ευχαριστεί το έθνος, σας ευχαριστεί το γένος, σας ευχαριστεί η πατρική Κυβέρνησις, την οποίαν έχομεν, σας ευχαριστούν όλοι και σας ευγνωμονούν διά το καλόν Σας αίσθημα οπού ελάβατε και διά τους κόπους που κάμνετε νύχτα και ημέρα. Και σεις καθαρά τέκνα του τακτικού, αξιωματικοί και στρατιώται, οι οποίοι εδοξάσατε το όνομά Σας και το εγράψατε εις την πλάκα της ιστορίας άσβυστον διά την παληκαριά Σας και το αίσθημα το οποίον εδείξατε. Και σεις άγια λείψανα του αγώνος, η ιερά φάλαγξ, οπού με όλον το γήρας Σας ενθυμηθήκατε τα νιάτα σας και εζώσατε το σπαθί σαν παληκάρια. Και σεις νεολαία, άνθη της παιδείας, και σεις αγαθοί πατριώται, και σεις οι ομογενείς Επτανήσιοι και λοιποί εδείξατε αισθήματα και γενναιότητα μεγάλην, διά να κατορθωθή το μεγάλον αυτό έργον, και εις εσάς χρεωστεί το έθνος, το γένος και η Πατρική Κυβέρνησις μεγάλας χάριτας και ευγνωμοσύνην. Σεις όλοι αγαθά τέκνα και την Τρίτην Σεπτεμβρίου εκοπιάσατε, σεις πρόθυμοι και ακούραστοι νύχτα και ημέραν και τώρα δεν λείψατε να κάμετε ως καθαρά τέκνα της πατρίδος τα πάντα διά να σωθή η πατρίς από την τυραννίαν και ανομίαν. Όποιος θα φαντασθή να αποκοιμίση το Σύνταγμα και τους Νόμους εις το εξής, και να προσβάλη την παιδείαν και να βρίσκη προφάσεις, να φυλακίζει την νεολαίαν και να τσακίζη το κονδύλι της ελευθεροτυπίας (ελευθεροτυπία να ήναι ανεξάρτητος και ελευθέρα, να μην υβρίζη ούτε τους εντός ούτε τους εκτός του κράτους, να γράφη την αλήθειαν και όχι από πάθος διότι γεννώνται σκάνδαλα), και όσα άλλα καλά είναι διά να σώσουν την πατρίδα, εκείνου το κεφάλι θα φύγη από το σώμα και δεν θα το ματαβρή, διότι όσα καλά δίδει ο Θεός διά να γείνωμεν έθνος, δεν ειμπορούν να τα χαλούν οι άνθρωποι. Σας ευχαριστώ και εγώ ο ελάχιστος πατριώτης Σας Μακρυγιάννης και σας μένω πολύ υπόχρεως και παρακαλώ τον Θεόν νύκτα και ημέραν με δάκρυα να σας προφυλάξη από παν κακόν και να σας ευλογήση. Έχετε την ευλογίαν του Θεού διότι αλήθεια είναι ο Θεός και την αλήθειαν υποστηρίζετε. Ο δούλος της πατρίδος Μακρυγιάννης (εφ. Αθηνά, 29.10.1862) ΣΗΜΕΙΩΜΑ Η επιστολή που δημοσιεύεται εδώ δεν ήταν άγνωστη στους μελετητές του μακρυγιαννικού έργου, αλλά, καθώς δεν έχει ενταχθεί σε κανέναν από τους τόμους που περιλαμβάνουν έργα του στρατηγού, δεν έχει συμπεριληφθεί στο λεγόμενο «Αρχείο Μακρυγιάννη». Την εντόπισε για πρώτη φορά ο Δημήτρης Φωτιάδης και την αναδημοσίευσε στο βιβλίο του Η έξωση του Όθωνα (1964).[1] Μόνο που η αναδημοσίευση εκείνη είναι αναξιόπιστη, αφού ο Φωτιάδης θεωρώντας ότι η εφημερίδα έκανε πολλές «λόγιες διορθώσεις» επενέβη στο κείμενο και μετέφερε αυθαίρετα στη δημοτική τύπους και φράσεις, ενώ είναι γνωστό πως λόγια στοιχεία δεν απουσιάζουν εντελώς από τη γλώσσα του Μακρυγιάννη. Η επιστολή αναδημοσιεύεται εδώ πιστά, με σιωπηρές μόνο ορθογραφικές παρεμβάσεις σε ελάχιστα σημεία. Το γεγονός της δημόσιας τιμητικής περιφοράς του Μακρυγιάννη στην Αθήνα, αμέσως μετά την έξωση του Όθωνα, είναι γνωστό. Αγαπητός, όπως φαίνεται, στα μέλη της «χρυσής νεολαίας» της εποχής (γύρω από τον δεινό ρήτορα και πολιτικό Επαμεινώνδα Δεληγεώργη), είχε συνδεθεί με τυραννικές συμπεριφορές του Όθωνα λόγω της φυλάκισής του. Η ενεργητική συμμετοχή του στην επανάσταση του 1843 για τη διεκδίκηση συντάγματος και κυρίως η συκοφαντία, η καταδίκη, η φυλάκιση (1852-1854), η αποφυλάκιση και ο αποκλεισμός στο σπίτι του τον είχαν καταστήσει σύμβολο της αντιοθωνικής αντιπολίτευσης. Στη «χρυσή νεολαία» ανήκε και ο θερμόαιμος γιος του Όθωνας (που τον είχε βαφτίσει ο βασιλιάς), ο οποίος συμμετέχοντας στις κινήσεις της επαναστατημένης νεολαίας είχε αφαιρέσει από το παλάτι το σπασμένο ήδη βασιλικό στέμμα, το οποίο και βρισκόταν επί χρόνια στην κατοχή της οικογένειας Μακρυγιάννη, πριν το παραχωρήσει στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο. Από την παρακάτω είδηση της εφημερίδας Εθνοσυνέλευσις, η περιφορά του εξασθενημένου στρατηγού φαίνεται πως πραγματοποιήθηκε την Πέμπτη 11 Οκτωβρίου 1862, μία ημέρα ακριβώς μετά την έκρηξη της αντιοθωνικής επανάστασης στην Αθήνα. Κατά τη διάρκεια της περιφοράς, πάνω σε άμαξα και όχι στα χέρια του ενθουσιώδους λαού όπως θρυλείται, ο στρατηγός συναντήθηκε με τον πρόεδρο του Αρείου Πάγου Αριστείδη Μωραϊτίνη (1806-1875), πατέρα του Περικλή (1837-1862), που είχε σκοτωθεί μαζί με τον υπολοχαγό Νικόλαο Λεωτσάκο και τον φοιτητή Αγαμέμνονα Σκαρβέλη στο αντιοθωνικό κίνημα που έμεινε γνωστό ως «Κυθνιακά» (28.2.1862-1.3.1862):[2] Εν τω μέσω της γενικής χαράς και ευφροσύνης του Ελληνικού λαού, του ανακτήσαντος την υπ’ ανοσίων και τυραννικών χειρών καταπατηθείσαν ελευθερίαν του, την παρελθούσαν Πέμπτην παρίστατο σκηνή τραγική. Πλήθος πολύ παρηκολούθει γέροντα εποχούμενον· η σεβασμία φυσιογνωμία του γέροντος εφαίνετο εξησθενημένη υπό των βασάνων και κακουχιών και η συμπαθητική φωνή του, η φωνή του ήρωος της Ακροπόλεως, εδείκνυε την συμπαθητικήν αδυναμίαν, πλην εν τω προσώπω και τοις λόγοις του αποκρύφου τούτου γέροντος ανεγνώριζέ τις τον ήρωα της επαναστάσεων του 1821 και το θύμα του απολυτισμού και της τυραννίας του Όθωνος. Ο γέρων ούτος ήτον ο Ιωάννης Μακρυγιάννης. Δώδεκα έτη αι Αθήναι επένθουν, μη βλέπουσαι τον ελευθερωτήν των, δώδεκα έτη ο Μακρυγιάννης εσήπετο εις φυλακάς, θύμα της εσχάτης ποταπότητος και συκοφαντίας. Η φέρουσα τον αναστάντα πατριώτην μας άμαξα εστάθη προ της αυλαίας θύρας του πατρός του ήρωος Περικλέους Μωραϊτίνη. Ο πολυπαθής στρατηγός απηύθυνε λόγους παρηγορητικούς, λόγους ενθουσιώδεις, προς τον θρηνούντα διά την στέρησιν του αγγέλου του πατέρα. Δάκρυα και γογγυσμοί ηκούοντο εκατέρωθεν. Και εν τω μέσω της γενικής ταύτης συγκινήσεως, ο πατήρ του ήρωος Μωραϊτίνη, χείρας ικέτιδας προς τον Θεόν τον σώσαντα την πατρίδα μας από της τυραννίας εκτείνας, γονυπετής εδέετο υπέρ της ελευθερίας και υπέρ των μαρτυρικών και ηρωικώς υπέρ της πατρίδος πεσόντων.[3] Είναι γνωστό, επίσης, ότι λίγες μέρες αργότερα και πριν από τη δημοσίευση της επιστολής, η προσωρινή κυβέρνηση θα επαναφέρει τον Μακρυγιάννη στον βαθμό του υποστράτηγου. Ενδεικτικό της απήχησης που είχε ο Μακρυγιάννης στα μέλη της επαναστατημένης νεολαίας στα τελευταία έτη της οθωνικής βασιλείας είναι η παρουσία του στο έργο νεαρών ποιητών της εποχής. Δείγματα έχουμε στο ποίημα του Σοφοκλή Καρύδη «Ο Μακρυγιάννης εκ του Παλαμηδίου», εφ. Βέλος, 2.4.1853 (και βελτιωμένη αναδημοσίευση στο παράρτημα του Αριστοφάνη, 29.11.1859) καθώς και στο επικήδειο (27.4.1864) «Ελεγείον επί του τάφου του στρατηγού Μακρυγιάννη» του Αχιλλέα Παράσχου· όλα γνωστά από τις έρευνες του Γ. Βλαχογιάννη. Μπορούμε τώρα να προσθέσουμε και άλλους. Μια τέτοια περίπτωση ήταν και ο Φώτιος Παπαδημητρίου από τον Άγιο Βλάσιο Ευρυτανίας, ο οποίος στη δεύτερη ποιητική συλλογή του Ο Εωσφόρος, που τυπώνεται πριν από την έξωση του Όθωνα, αλλά μετά τα Ναυπλιακά και τα Κυθνιακά, περιλαμβάνει το ποίημα «Τα φάσματα», γραμμένο κατά δήλωση του ίδιου του ποιητή το 1859, το οποίο και δημοσιεύει ως απόδειξη ότι τα αισθήματά του «υπήρξαν ανέκαθεν φιλελεύθερα και πατριωτικά». Το ποίημα ξεκινά με αποστροφή προς τον αντιοθωνικό στρατηγό Θεόδωρο Γρίβα (που είχε προτείνει στη Βουλή τη σύσταση εθνοφυλακής), αλλά το κεντρικό πρόσωπο είναι ο αδικημένος και καταδιωκόμενος Μακρυγιάννης που συνομιλεί με τους παλιούς νεκρούς συναγωνιστές του από τα χρόνια της επανάστασης: […] Αλλ’ ω, φρικτόν τι θέαμα με κάμνει νυν να κλαύσω. Τους φαύλους και τους φθονερούς και τους υπερηφάνους Να καταρώμαι, να μισώ ποτέ μου δεν θα παύσω. Εκείνος ο αγωνιστής! … ο σφάξας μουσουλμάνους, Ο έχων ανοικτάς πληγάς εισέτι Μακρυγιάννης!...‒ Ω! φρίττω διηγούμενος‒ αυτός, καταλαμβάνεις Εις ποίαν θέσιν έφθασε! ‒Ιδού απέναντί μου Ο τεθλιμμένος οίκος του! Ιδού η φυλακή του! Ιδού αυτός εξέρχεται! ‒α! τρέμει η ψυχή μου!‒ Πού μεταβαίνει άραγε; ‒η τολμηρά ψυχή του Πού οδηγεί το βήμα του; ‒Μικρόν και θα ιδώμεν Τον τουρκοφάγον ήρωα και θα συγκινηθώμεν. Εισήλθεν εις τον κήπον του, μονολογών βαδίζει Πλην πάλιν αίφνης σταματά, τους οφθαλμούς του στρέφει Εκεί προς την Ακρόπολιν, δακρύων ολολύζει, ‒ Τον βλέπετε; Παραφρονεί! Ιδού εκβάλλει νέφη Από το στόμα του πυκνά, καθώς η Αίτνα βράζει Το στήθος του και ως η φλοξ μυκάται και στενάζει. Ο συνεχής του στεναγμός πιέζων σφενδονίζει Το αίμα του το ιερόν διά των ανιάτων Θανατηφόρων του πληγών, την γην επιρραντίζει. Αλλ’ ούτος τρέχει και ζητεί μετά θολών βλεμμάτων Τα όπλα του, το ξίφος του, το κατακονισμένον Από των τουρκικών καρών και νυν εξυβρισμένον!... […][4] Και το ποίημα συνεχίζεται με τις συνομιλίες που έχει ο Μακρυγιάννης με τους Καραϊσκάκη, Ανδρούτσο, Διάκο και Αλέξανδρο Υψηλάντη.[5] Οι νεαροί επαναστατημένοι ποιητές δεν τον θυμούνται, συνεπώς, τυχαία στα τελευταία ταραγμένα οθωνικά χρόνια. Η πολιτεία τον αποκαθιστά και η ποίηση τον τιμά και τον μνημονεύει ακόμη και μετά την έξωση του Όθωνα, όπως κάνει ο πολυγραφότατος Παναγιώτης Σ. Συνοδινός στη συλλογή του Σκιαί και σπινθήρες (1863),[6] ο οποίος φαίνεται να ήταν φίλος του Νικόλαου Μακρυγιάννη, γιου του στρατηγού. Τρία ποιήματα αφιερώνει στον νεκρό γιο (είχε πεθάνει στις 29.8.1860),[7] αλλά στο ποίημα «Ο ελληνικός λαός προς τον βασιλέα Όθωνα» μνημονεύει και τον πατέρα, κατηγορώντας τον έκπτωτο μονάρχη ότι ακόμη «Ίσως να πνίξης, θα ποθής πάλε το Μακρυγιάννη, / με το λαμπρόν του μάρτυρος κοσμούμενον στεφάνι!».[8] Η επιστολή στην εφ. Αθηνά, γραμμένη ενάμιση χρόνο πριν τον θάνατο του στρατηγού, έχει σημαντική αξία, αφού αποτελεί το μοναδικό σωζόμενο γραπτό κείμενο του Μακρυγιάννη, μετά τα Οράματα και θάματα και μετά τη φυλάκισή του. Είναι προφανές ότι συγγενεύει περισσότερο με τον «εχέφρονα» Μακρυγιάννη των Απομνημονευμάτων και όχι τον «παραληρηματικό», «τρελό», «θρησκόληπτο» κ.ο.κ. των Οραμάτων και θαμάτων, γεγονός που την κάνει ακόμη πιο άξια λόγου.[9] Σε γνωστούς και από τα άλλα έργα του τόνους, ο παλιός οπλαρχηγός «με το λαμπρόν του μάρτυρος κοσμούμενον στεφάνι», καθώς υπήρξε ένα από τα κύρια θύματα του έκπτωτου βασιλιά Όθωνα, απευθύνεται πατρικά στο κοινό της Αθήνας, το ευχαριστεί για την τιμή που του έγινε, δίνει συμβουλές για την αίσια μελλοντική πορεία της πατρίδας και αισιοδοξεί διαπιστώνοντας την προστατευτική παρουσία της θείας πρόνοιας. Πέραν αυτών, αξίζει να προσεχτεί η μαρτυρία ότι είχε πάει τρεις μόνο μέρες σε δάσκαλο για να του μάθει γράμματα, καθώς και ότι είχε σώσει πέντε φορές τη ζωή του Όθωνα (ενώ στον επικήδειο λόγο που εκφώνησε ο γιατρός Α. Ν. Γούδας, πρωτοδημοσιευμένο πριν εκδοθεί σε φυλλάδιο στην εφ. Εθνικόν Φρόνημα, 2.5.1864, γράφεται ότι «Παρά αξιοπίστου πηγής εμάθαμεν, ότι ο Μακρυγιάννης δις άλλοτε έσωσε την ζωήν του Όθωνος»). Όσον αφορά τη γλώσσα, στο βαθμό που δεν έχει παραποιηθεί δραματικά από τον τυπογράφο της εφημερίδας Αθηνά, συναντούμε και τον γνωστό δημοτικό λόγο του Μακρυγιάννη, αλλά και μερικές (λίγο περισσότερες εδώ) ελληνικούρες, που ο Παπακώστας είχε επισημάνει και στα Οράματα και θάματα (Νέα Εστία, τόμ. 103, τχ. 1220, 1.5.1978, σ. 593). [1] Δημήτρη Φωτιάδη, Όθωνας. Η έξωση. Δέκατη έκδοση ξανακοιταγμένη, Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1988, σσ. 685-688 (α΄ έκδ. Η έξωση του Όθωνα, Αθήνα, Κυψέλη, 1964). Την επιστολή τη γνώριζε και τη μνημόνευσε και ο Άγγελος Ν. Παπακώστας, ο άνθρωπος που έφερε στο φως τα κρυμμένα Οράματα και Θάματα: «Ο άγνωστος Μακρυγιάννης. Το ανέκδοτο και μόνο σωζόμενο χειρόγραφο με τα Οράματα και Θάματα του στρατηγού», Νέα Εστία, τόμ. 103, τχ. 1220 (1.5.1978), 590. [2] Βλ. το ποίημα ενός μέλους της «χρυσής νεολαίας» (μαζί με τον Αχ. Παράσχο κ.ά.), του Αλέξανδρου Βυζάντιου, «Ύμνος εις την επανάστασιν», Εθνοφύλαξ, 23.10.1862, όπου ονοματίζεται και ο Αγαμέμνων Σκαρβέλης. [3] «Ο στρατηγός Μακρυγιάννης», εφ. Εθνοσυνέλευσις, 18.10.1862. [4] Ο Εωσφόρος. Ποίημα υπό Φ. Παπαδημητρίου. Εξ Αγίου Βλασίου της Ευρυτανίας, εν Αθήνας, εκ του τυπογραφείου Π. Β. Μωραϊτίνη, 1862, σσ. 36-45 (από τις 48 στροφές του ποιήματος αναδημοσιεύονται εδώ οι αρ. 6-9). [5] Η συνομιλία με ηρωικούς νεκρούς ήταν κοινός τόπος στη λογοτεχνία του ελληνικού ρομαντισμού. Ειδικά για τον Μακρυγιάννη βλ. και το πεζογράφημα του Σοφοκλή Καρύδη «Ο Μακρυγιάννης και το φάσμα του Καποδιστρίου», Το Βέλος, 9.6.1853, όπου ο φυλακισμένος (στο Παλαμήδι, αν και τελικά δεν κλείστηκε ποτέ εκεί) οπλαρχηγός συνομιλεί με το φάσμα του Κυβερνήτη. [6] Σκιαί και σπινθήρες. Συλλογή εβδόμη λυρικο-επικών ποιήσεων Π. Σ. Συνοδινού, εν Πάτραις, τυπογραφείον και βιβλιοπωλείον Ευσταθίου Π. Χριστοδούλου και Σας, 1863. [7] Ό.π., «Μία νύχτα μου εις το μνήμα του φίλου μου Νικολάου Ι. Μακρυγιάννη» (σσ. 150-149), «Εις τον θάνατον του ευγενούς Νικολάου Ι. Μακρυγιάννη» (σσ. 150-155) και «Πονεμένη ενθύμησις εις τον αυτόν» (σσ. 155-156). [8] Ό.π., σ. 27. [9] Δεν χρειάζεται να μνημονεύσω τις εκτενείς αντιπαραθέσεις που προκάλεσε η έκδοση των Οραμάτων και θαμάτων (ΜΙΕΤ, 11983 και 21985), περιορίζομαι στην πρόσφατη ψύχραιμη μελέτη του Νίκου Θεοτοκά, Ο βίος του στρατηγού Μακρυγιάννη. Απομνημόνευμα και ιστορία, Βιβλιόραμα 2012.

Μια γνωστή άγνωστη επιστολή του στρατηγού Μακρυγιάννη

Σύνδεση