Πασκάλ Μπρυκνέρ, o σχεδόν τέλειος ένοχος

Pascal Bruckner, Un coupable presque parfait: La construction du bouc-émissaire blanc [Ένας σχεδόν τέλειος ένοχος: Η κατασκευή του λευκού αποδιοπομπαίου τράγου], Grasset, Παρίσι 2020, σελ. 352 Το καινούργιο δοκίμιο του Πασκάλ Μπρυκνέρ Ένας σχεδόν τέλειος ένοχος: Η κατασκευή του λευκού αποδιοπομπαίου τράγου, που μόλις κυκλοφόρησε στα γαλλικά, είναι μια απόκριση σε φαινόμενα που έχουν λάβει μορφή πολιτιστικού πολέμου: το κίνημα MeΤοο, η συγκάλυψη των βιασμών στην Κολωνία εκ μέρους μουσουλμάνων μεταναστών («ας μην το κάνουμε θέμα!»), η αριστερή λογοκρισία στα πανεπιστήμια, η εθελοτυφλία έναντι της πολιτικής εγκληματικότητας της Ανατολής και η δειλία έναντι της ισλαμικής διείσδυσης στην Ευρώπη ‒ ένα πρόβλημα που άλλωστε δεν αναγνωρίζεται· η δε επίκλησή του θεωρείται πολιτική παρεκτροπή. Ο Πασκάλ Μπρυκνέρ συνοψίζει όλα αυτά στο πλαίσιο της ανόδου μιας νέας ρατσιστικής και σεξιστικής ιδεολογίας και αναλύει πώς, με το πρόσχημα του «αντιρατσισμού», του «νεο-φεμινισμού» και του κινήματος εναντίον της «αποικιοκρατίας» ‒η οποία έχει εκλείψει εδώ και πάνω από μισό αιώνα‒ ο ετεροφυλόφιλος λευκός άνδρας γίνεται, ούτε λίγο ούτε πολύ, ένας αποδιοπομπαίος τράγος. Στην ενοχοποίησή του συμμετέχει μεγάλο μέρος των ετεροφυλόφιλων λευκών ανδρών, οι Αμερικανοί liberals και οι Ευρωπαίοι αριστεροί με τη χρυσή καρδιά, φέροντας βαρέως το φορτίο για το οποίο έκαναν λόγο ο Κίπλινγκ και o Σέσιλ Ρόουντς. Η χριστιανική ενοχή, η διαστροφή της ιστορίας μαζί με ένα σύμπλεγμα ανωτερότητας που δεν ομολογείται, συμβάλλουν στην κατασκευή αυτού του σχεδόν τέλειου ενόχου. Σύμφωνα με τον Μπρυκνέρ, ο σημερινός φεμινισμός έχει απομακρυνθεί από τις αρχές του και έχει στραφεί ανοιχτά όχι μόνον εναντίον των ανδρών (αυτό συνέβαινε και παλιότερα στην πιο ριζοσπαστική του εκδοχή), αλλά εναντίον της ετεροφυλοφιλίας την οποία παρουσιάζει ως βίαιη και αναχρονιστική. Balance ton porc! Αν ένα μέρος των φεμινιστριών της δεκαετίας του 1970 επιζητούσαν να μοιάσουν στους άνδρες, ο νεο- και o μετα-φεμινισμός τούς θεωρούν γεννημένους βιαστές και τους σιχαίνονται ‒ ιδιαίτερα αν είναι λευκοί. Έτσι, το τελευταίο αυτό βιβλίο του Μπρυκνέρ είναι μια απάντηση σε όσους και όσες τον σιχαίνονται· κυρίως στα μετα-φεμινιστικά κινήματα που παρουσιάζουν τις γυναίκες σαν ευπαθή άνθη, καθώς και στους ινστρούχτορες των post-colonial και gender studies που έχουν δημιουργήσει το κατεστημένο της πολιτικής ορθότητας. Αυτό το φαινόμενο συμβαδίζει με έναν νεο-ρατσισμό - μανιχαϊσμό, που οξύνει τις ταυτοτικές συγκρούσεις εστιάζοντας στο χρώμα του δέρματος το οποίο αποκτά ηθικό, ιστορικό και πολιτισμικό περιεχόμενο ‒ κάτι που δεν έχει και που δεν θα μπορούσε να έχει. Ο δε νεο-ρατσισμός χρησιμοποιεί τον αντι-αποικιοκρατικό λόγο και τα αντι-αποικιοκρατικά εργαλεία παρότι η αποικιοκρατία δεν υπάρχει πλέον και ίσως να μην υπήρξε ποτέ όπως παρουσιάζεται σήμερα ‒ δηλαδή ως «έγκλημα εναντίον της ανθρωπότητας» σύμφωνα με τον επίσημο χαρακτηρισμό που ψήφισε το γαλλικό κοινοβούλιο μετά από πρωτοβουλία της Κριστιάν Τομπιρά. Όταν χαρακτηρίζουμε μια εποχή σχεδόν τριών αιώνων «έγκλημα» πρέπει να δείξουμε και τους ενόχους: η Κριστιάν Τομπιρά παρείχε κακές υπηρεσίες στους συντοπίτες της με το να τους περιγράψει ως θύματα εγκλήματος. Ο Μπρυκνέρ θυμάται μερικές χρήσιμες αλήθειες με ήσσονα σπουδαιότητα μιας και πρόκειται για περιπτωσιολογία: αυτό είναι το λιγότερο ισχυρό από τα επιχειρήματά του. Η Ευρώπη, η Γαλλία, καλωσόρισε στην αρχή του αιώνα την Ζοζεφίν Μπέικερ, μια φτωχή Αμερικανίδα από το Μιζούρι, η οποία εξεπλάγη όταν κάθισε σ’ ένα μπαρ και την παραγγελία της πήρε μια λευκή σερβιτόρα ‒ ουδείς έδινε σημασία σε κάτι που για εκείνη είχε θεμελιώδη σημασία. Ομοίως, ο Τζέιμς Μπόλντουιν, που εγκαταστάθηκε στη Γαλλία το 1948, ξέχασε την αγωνιστικότητά του η οποία απεδείχθη εντελώς περιττή· ο Αμερικανός συγγραφέας την «πέταξε σαν δεκανίκι». Όχι μόνον επειδή οι Γάλλοι ‒τουλάχιστον ο κύκλος στον οποίον εκινείτο‒ αδιαφορούσαν για το ότι ήταν μαύρος, αλλά επειδή δεν έδιναν δεκάρα για το ότι ήταν ομοφυλόφιλος. Όλο και περισσότερο, καθώς προχωρούσε ο εικοστός αιώνας, οι «μαύροι» πρόβαλλαν την «νεγροσύνη» τους[1], ενώ οι λευκοί γίνονταν όλο και πιο αδιάφοροι. Ο Μπρυκνέρ χρησιμοποιεί τέτοια ιστορικά παραδείγματα για να υποστηρίξει πως πρέπει να είμαστε υπερήφανοι: τα ευρωπαϊκά έθνη ήταν τα πρώτα που κατάργησαν τη δουλεία και κατέβαλαν προσπάθεια να ξεπεράσουν τη βαρβαρότητα. Κι όμως, η ευρωπαϊκή και αμερικανική αριστερά δεν κάνει τίποτ’ άλλο παρά να σφυροκοπά τη Δύση, δεν κάνει κυριολεκτικά τίποτ’ άλλο: ο πολιτικός της λόγος περιορίζεται σε αυτό. Όπως στις δεκαετίες του 1960 και 1970, οι Ευρωπαίοι διανοούμενοι είχαν θαμπωθεί από τον Μάο και την Πολιτιστική Επανάσταση, σήμερα έχουν θαμπωθεί από τους δημαγωγούς των μειονοτήτων, οι περισσότερες από τις οποίες είναι φαντασιακές, τεχνητές και ειδικού σκοπού. Και καθώς κατασκευάζεται μια μυθολογία πολλαπλών θυμάτων, κατασκευάζεται και ο θύτης ‒ο λευκός άνδρας‒ ο οποίος, συμπτωματικά, εξαιτίας της δημογραφικής υποχώρησης, έχει γίνει μέλος μιας παγκόσμιας μειονότητας. Ο Πασκάλ Μπρυκνέρ το 2005. Eric Fougere/ Corbis via Getty Images/ Ideal Image H αριστερή κοινωνιολογία, αυτό το sport de combat, έχει κατασκευάσει τη σύγχρονη συνείδηση, την by default ιδέα ότι δεν είμαστε άξιοι της τύχης μας, ότι κάποιος φταίει για ό,τι μας συμβαίνει και για ό,τι δεν μας συμβαίνει. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, αυτή η ιδέα έχει συγκροτήσει, μέσω του κινήματος της πολιτικής ορθότητας, μια ολόκληρη ιδεολογία και μια κουλτούρα. Μολονότι στον 21ο αιώνα η κατάσταση στον κόσμο φάνηκε να βελτιώνεται ως προς τους περισσότερους δείκτες ‒φτώχεια, ανισότητες, εστίες πολέμου‒ η εν λόγω ιδεολογία προχώρησε σε ταυτοτική και θυματική κατεύθυνση, κατακερματίζοντας τις κοινωνίες με αναχρονιστικά κριτήρια, όπως είναι η «φυλή», το χρώμα του δέρματος, οι σεξουαλικές πρακτικές, το φύλο, και προπάντων το γεωγραφικό και πολιτιστικό στίγμα· το πού στέκεσαι πάνω στη γη. Έτσι, η κοινωνία παρουσιάζεται σαν μια ποικιλία από μειονότητες οι οποίες διεκδικούν ξεχωριστή ταυτότητα και ξεχωριστά δικαιώματα, συχνά μνημονεύοντας πρότερη καταδυνάστευση και απαιτώντας αποζημίωση. Η προαιώνια ασυμμετρία στον πλανήτη αποδόθηκε στη λευκή φυλή η οποία επινόησε τις ρατσιστικές θεωρίες και εφάρμοσε την αποικιοκρατία. Μπορούμε εύκολα να δεχτούμε ότι, στην πορεία της ιστορίας, οι λευκοί, υπό την έννοια των κατοίκων των πλουσιότερων χωρών της Δύσης, επετίθεντο και σκότωναν ό,τι έβρισκαν μπροστά τους· ακόμα και τον ίδιο τους τον εαυτό· κυρίως τον ίδιο τους τον εαυτό όπως δείχνουν οι πολυαίμακτοι ευρωπαϊκοί πόλεμοι. Η αλληλοεξόντωση είναι μέρος της ιστορίας των «λευκών», όπως οποιασδήποτε φυλής που μοιράστηκε και διεκδίκησε επί μακρό χρονικό διάστημα γειτονικά εδάφη. Η ενοχοποιητική ιδεολογία ωστόσο ξεχωρίζει τη λευκή φυλή, προφανώς μέσω μιας υποσυνείδητης αντίληψης ανωτερότητας: όποιος έχει τα γένια έχει και τα χτένια. Αν οι λευκοί είναι υπεύθυνοι για όλα τα δεινά σημαίνει ότι είχαν και εξακολουθούν να έχουν τα πρωτεία· ότι γράφουν την ιστορία με το δικό τους βλέμμα, εφόσον, σύμφωνα με τον κοινό τόπο, την ιστορία γράφουν οι νικητές. Όχι και τόσο, αλλά είναι μακρά η συζήτηση. Αυτή η οπτική επισύρει πλήθος κοινωνικών προβλημάτων ‒αναμόχλευση των παθών, ταυτοτικό παραλήρημα, κοινοτισμό‒ και βασίζεται σ’ έναν ευρύ αναθεωρητισμό στον χώρο της ιστοριογραφίας. Ο Μπρυκνέρ, με τα δοκίμια γύρω από την «τυραννία της μεταμέλειας», τον «φαντασιακό ρατσισμό» και τη στοχοποίηση του λευκού ανθρώπου, ιδιαίτερα του λευκού άνδρα, αποκρίνεται στην πραγματικότητα σ’ αυτόν τον αναθεωρητισμό. Και σχολιάζει τη θεωρία της «λευκής σκέψης», σύμφωνα με την οποία η απόχρωση του δέρματος είναι καθοριστική όπως ήταν στην εποχή της αποικιοκρατίας ‒πράγματι, μια από τις πλάνες της λογικής στις οποίες περιπίπτει το κίνημα της πολιτικής ορθότητας είναι το ότι δεν λαμβάνει υπόψη την παράμετρο του χρόνου. Υπάρχουν δύο σημεία που χρήζουν ανάλυσης: το πρώτο είναι πως με το πέρασμα του χρόνου και μετά από τις εμπειρίες που μεσολάβησαν, οι απλοϊκές προσλήψεις περί «αδύναμων» ή «καθυστερημένων» φυλών άλλαξαν· στην πραγματικότητα, άλλαξαν οι αντιλήψεις των λευκών, διότι όπως δείχνουν κινήματα σαν τους Μαύρους Πάνθηρες και πιο πρόσφατα το Black Lives Μatter οι αντιλήψεις των μη-λευκών παραμένουν παγωμένες μέσα στον χρόνο. Η μειονοτική ταυτότητα λίγο απέχει από τον εθνικισμό και οι περισσότεροι θα συμφωνήσουμε ότι ο αφρο-αμερικανικός εθνικισμός δεν βοήθησε την υπόθεση των Αφρο-αμερικανών, ότι αντιθέτως τους έκλεισε ακόμα πιο πεισματικά στην οργισμένη τους μειονότητα. Το δεύτερο σημείο είναι ότι η «λευκή σκέψη» δεν υπήρξε ποτέ· μπορούμε σίγουρα να μιλήσουμε για δυτική σκέψη, για σκέψη που δημιούργησε τον πολιτισμό, τον ένα και μοναδικό διότι άλλος δεν υπάρχει. Όπου οι κοινωνίες προχωρούν υλικά και ηθικά δανείζονται, κλέβουν, υιοθετούν, εισάγουν και μετουσιώνουν τον δυτικό πολιτισμό. Αλλά το κίνημα της πολιτικής ορθότητας συγχέει τον πολιτισμό με την κουλτούρα και κάνει λόγο για «διαφορετικότητα» του πολιτισμού, εννοώντας πολυμορφία κουλτούρας. Δεν συγχέει μόνο αυτές τις οντότητες. Μέσα στη μανία της διαφορετικότητας, φέρνει στο προσκήνιο ταλαιπωρημένες ιδέες της αριστεράς και του υπαρκτού σοσιαλισμού: όλα είναι πολιτική, υπάρχει «αστική επιστήμη» και «προλεταριακή επιστήμη», «αστική λογοτεχνία» και «επαναστατική λογοτεχνία» και τα τοιαύτα. Σήμερα μόνο τα ζόμπι του κομμουνισμού πιστεύουν σε τέτοιους διαχωρισμούς· η αυταρχική ιδεολογία της πολιτικής ορθότητας έχει δημιουργήσει καινούργιους και η παγκοσμιοποίηση έχει μετατοπίσει την ενοχή του καπιταλιστή στην ενοχή του λευκού ανθρώπου στη διαχρονία. Το βιβλίο του Μπρυκνέρ προκάλεσε έντονες αντιδράσεις, άλλωστε γι’ αυτό γράφτηκε. Τον κατηγορούν ότι εμφορείται από τη λευκή σκέψη ως πολιτική κατασκευή η οποία αναγκάζει τους μη λευκούς να εύχονται να ξυπνήσουν μια μέρα λευκοί: το να είσαι λευκός είναι ο «κανόνας». Αναμφισβήτητα υπήρξε μια εποχή όπου ήταν προτιμότερο να είσαι λευκός ‒καλύτερα πλούσιος και υγιής παρά φτωχός και άρρωστος‒ αλλά ο «κανόνας», όλοι οι κανόνες, έχουν υποστεί τον οδοστρωτήρα του Διαφωτισμού και του δημοκρατικού ιδεώδους. Στη σημερινή εποχή όπου πολλοί άνθρωποι, ίσως η πλειονότητα των «λευκών» ανθρώπων, έχουν φυλετική αχρωματοψία, τα κινήματα ενοχοποίησής τους τούς προκαλούν αμηχανία και πιθανότατα συμβάλλουν στην ενεργοποίηση αταβιστικών ρατσιστικών αισθημάτων. Και εν πάση περιπτώσει, δεν μπορείς να μεταμορφώσεις τον ρατσιστή σε μη ρατσιστή με το να του κλείνεις το στόμα, ή με το να τον μεταφέρεις σε ένα νοητό στρατόπεδο αναμόρφωσης. Όλα αυτά έχουν αποτύχει στο παρελθόν· θα έπρεπε να έχουμε πάρει το μάθημα του τι μπορεί να συμβεί όταν οι άνθρωποι, σαν τον Alex στο Κουρδιστό Πορτοκάλι, υποβάλλονται σε αναγκαστική θεραπεία καλοσύνης. Τα πρόσφατα επεισόδια αστυνομικής βίας στη Γαλλία, μεταξύ άλλων με θύμα έναν «μαύρο» ράπερ, ενέτειναν τη δυσαρέσκεια για το βιβλίο του Μπρυκνέρ: μα, κύριε Μπρυκνέρ, δεν βλέπετε ότι η γαλλική αστυνομία είναι ρατσιστική; Ότι δεν θα σταματούσε ποτέ στον δρόμο έναν λευκό αστό; Σταμάτησε όμως τον ράπερ (ο οποίος, σημειώνω, δεν φορούσε υγειονομική μάσκα) ‒ γιατί; Η απάντηση που δίνει ο Μπρυκνέρ στο βιβλίο του είναι πως κάνουμε λάθος να αποδίδουμε τις διακρίσεις αποκλειστικά στο χρώμα του δέρματος κι ότι η φτώχεια, η εικόνα περιθωρίου, προκαλεί αμυντικο-επιθετικές αντιδράσεις τόσο εκ μέρους της αστυνομίας όσο και του γενικού πληθυσμού. Προσθέτω κι εγώ ότι στις Ηνωμένες Πολιτείες, το κοινωνικό στρώμα που είναι δέκτης της εντονότερης περιφρόνησης είναι οι λεγόμενοι white trash (hillbillies, rednecks κτλ), οι φτωχοβρομολευκοί που ζουν, για παράδειγμα, στη γραμμή των Απαλαχίων, κατοικούν συχνά σε τροχόσπιτα και εισπράττουν μικροεπιδόματα, ενώ πολλοί εξ αυτών είναι εθισμένοι στα οπιοειδή. Σίγουρα όταν το κίνημα της πολιτικής ορθότητας δείχνει ως ένοχο τον λευκό άνδρα θα πρέπει να κάνει κάποιες εξαιρέσεις. Και κάποιες προσθήκες. Η ιμπεριαλιστική φαντασία δεν είναι αποκλειστικότητα των λευκών. Ούτε η αποικιοκρατία αρχίζει και τελειώνει με τις πέντε-έξι μεγάλες δυτικές δυνάμεις που εξαπλώθηκαν στον κόσμο από τον 18ο αιώνα. Η αποικιοκρατία είναι παγκόσμιο φαινόμενο: ο Ερντογάν ονειρεύεται την ανασύσταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η Κίνα ονειρεύεται το Μέσο Βασίλειο. Όσο για τη δουλεία υπήρχε στα βάθη των αιώνων: οι αρχαίοι Έλληνες ήταν δουλοκτήτες, οι δε Άραβες ήταν οι μεγαλύτεροι δουλοκτήτες όλων των εποχών χωρίς να δημιουργήσουν πολιτισμό όπως εκείνον της Ελλάδας και της Ρώμης· επιπροσθέτως, στην Αφρική η μια αφρικανική φυλή είχε υποδουλώσει την άλλη με αποτέλεσμα να εξαγάγει σκλάβους στην Αμερική. Κανείς δεν ενοχοποιεί τους Αφρικανούς φυλάρχους: ου γαρ οίδασι τι ποιούσι, διότι, ορίστε, έχουν το ακαταλόγιστο. Τέλος, ο Μπρυκνέρ αναλύει την έννοια του «λευκού προνομίου», μιας έννοιας που προέρχεται από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Γράφει ότι οι ΗΠΑ έχουν μια ρατσιστική παθολογία, την έμμονη ιδέα εθνοφυλετικής κατηγοριοποίησης: νομίζω ότι έχουν και έμμονη ιδέα με τις στατιστικές. Η δημοκρατία, τυφλή στο χρώμα του δέρματος, είναι το μόνο αποτελεσματικό πλαίσιο για την καταπολέμηση του ρατσισμού: ο ρατσισμός δεν καταπολεμάται με αστυνομικά μέσα, ούτε με το να δείχνουμε τους ανθρώπους με το δάχτυλο καυτηριάζοντας τα ηθικά τους ελαττώματα. Το πρόβλημα που καλούμαστε να αναγνωρίσουμε σήμερα είναι ότι με το να ξεχνάμε το μεγαλείο των οικουμενικών ιδεών του Διαφωτισμού, ανεχόμαστε τις πιο σκοταδιστικές αντιλήψεις τις οποίες υιοθετεί και προπαγανδίζει η αριστερά προκειμένου να αποκαταστήσει το χαμένο της κοινό. Όσο οι εργαζόμενοι θα επωφελούνται από τη δημοκρατία και τον καπιταλισμό, τόσο η αριστερά θα αναζητεί οπαδούς σε στρώματα που μπορεί να χειριστεί με μνήμες καταπίεσης και επιθυμίες εκδίκησης. Ο κίνδυνος για τη δημοκρατία είναι σαφής, όπως σαφής είναι και η τάση: ενιαία σκέψη, εκκαθαρισμένη από «προκαταλήψεις»· συμπεριφορά αγέλης· ενοχοποίηση και καταδίκη όσων δεν συμμορφώνονται, επιβολή του Καλού, Κουρδιστό Πορτοκάλι. [1] Βλ. Aimé Césaire, Cahier d'un retour au pays natal 1939 dans la revue Volontés, 1956. Και Stanislas Spero Adotevi, Négritude et négrologues, Éditions Le Castor Astral, 1972. Ο Aimé Césaire έλεγε ότι η μεγαλύτερη ατυχία της Αφρικής ήταν η συνάντησή της με τη Γαλλία.

Πασκάλ Μπρυκνέρ, o σχεδόν τέλειος ένοχος

Σύνδεση