Δίνοντας νόημα στην αξιοπρέπεια. Σημείο εκκίνησης

1. Η μελέτη της αξιοπρέπειας ως ηθικής αξίας παρουσιάζει μια σπάνια ιδιαιτερότητα. Παρ’ όλο που πολλές ηθικές έννοιες έχουν μακρά ιστορία, έχουν υποστεί ποικίλες σημασιολογικές διαφοροποιήσεις και θεωρούνται «ουσιωδώς αμφισβητούμενες», δεν είναι σύνηθες να συναντάμε τόσο διαμετρικά αντίθετες κρίσεις αναφορικά με τη σπουδαιότητά τους όσες αυτές που συναντάμε παρακολουθώντας την πρόσφατη θεωρητική συζήτηση για την αξιοπρέπεια.[1] Από τη μία πλευρά υπάρχουν εκείνοι που βλέπουν σε αυτή μόνο έναν «κενό τόπο», είτε λόγω της ασάφειας και της μεγάλης γενικότητας που τη χαρακτηρίζει είτε γιατί θεωρούν ότι υπάρχουν άλλες αξίες, όπως για παράδειγμα η αυτονομία, οι οποίες περιγράφουν πολύ καλύτερα τις ηθικές βλάβες που είθισται να σχετίζονται με την παραβίαση της αξιοπρέπειας.[2] Από την άλλη πλευρά υπάρχουν εξέχοντες φιλόσοφοι, όπως ο Χάμπερμας, οι οποίοι την αντιλαμβάνονται ως ένα είδος «μητέρας όλων των αξιών», καθώς «τεκμηριώνει τον αδιαίρετο χαρακτήρα των θεμελιωδών δικαιωμάτων».[3] Πιστεύω ότι μια εύλογη κατανόηση της αξιοπρέπειας θα πρέπει να διαφύγει από τις συμπληγάδες της απόλυτης απαξίωσης και της υπέρμετρης διόγκωσης της βαρύτητάς της και για τον σκοπό αυτό θα καταθέσω κάποιες σύντομες σκέψεις και προβληματισμούς που θα μπορούσαν ενδεχομένως να αποτελέσουν την πρώτη ύλη ή το σημείο εκκίνησης για τη συγκρότηση μιας εναλλακτικής φιλοσοφικής θεωρίας περί αξιοπρέπειας. 2. Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια ‒ιδωμένη ως μία από τις ηθικές αξίες που γενικά αναγνωρίζουμε και όχι ως η «υπεραξία» που θα μπορούσε να επισκιάσει κάθε άλλη αξία‒ μπορεί να εννοηθεί ως η ηθική αξίωση να σεβόμαστε εκ πρώτης όψεως και κατ’ ελάχιστον την προσωπικότητά μας καθώς και την προσωπικότητα όλων των άλλων χωρίς περιορισμούς και χωρίς εξαιρέσεις. Το γεγονός ότι αυτός ο σεβασμός οφείλεται από τον καθένα στον καθένα καθιστά τους ανθρώπους ηθικά ισότιμους με μία ειδική σημασία. 3. Υπάρχει η αντίληψη ότι η αξιοπρέπεια υπόκειται σε διαβαθμίσεις ανάλογα με τη συμπεριφορά και την πολιτεία του καθενός.[4] Ωστόσο, εάν η αξιοπρέπεια ως αξία θέλει να διατηρήσει έναν διακριτό ρόλο και να μην προσπαθεί να αναλάβει το έργο άλλων αξιών, οφείλει να αποσυνδεθεί από την καθόλα εύλογη θέση ότι η ηθική στάση μας προς τους άλλους καθορίζεται εκ πρώτης όψεως από τον τρόπο που ενεργούν. Ο σχετιζόμενος με την αξιοπρέπεια σεβασμός προς τρίτους πρέπει να είναι σταθερός και ανεξάρτητος από οποιοδήποτε επίτευγμα, αγαθοπραξία ή κακουργία έχουν επιτελέσει ή τον γενικότερο βίο που διάγουν. Με αυτή την έννοια ο Δρ. Παπ και ο πλέον ειδεχθής εγκληματίας είναι ισότιμοι ως προς την αξιοπρέπεια που διαθέτουν. Αυτό βέβαια δεν μας εμποδίζει να έχουμε απείρως θετικότερη εικόνα για τον Δρα Παπ και να την εκφράζουμε ποικιλοτρόπως. Δεν πρέπει να συγχέουμε την αξιοπρέπεια κάποιου με την προσωπική αξία του (desert) και την ευρύτατη ηθικοπολιτική προβληματική που σχετίζεται με επάξια αντιμετώπισή του.[5] 4. Η μη επίδειξη του ελάχιστου αυτού σεβασμού αποτελεί μια ξεχωριστή μορφή ηθικά επιλήψιμης βλάβης, η οποία διαφέρει από άλλες μορφές βλαβών της ιδίας κατηγορίας που μπορεί να επιφέρει κανείς σε τρίτους και μπορούν να στρέφονται εναντίον της ζωής, της ευζωίας, της ελευθερίας, της αυτονομίας και της ιδιοκτησίας τους ή να σχετίζονται με την καταστρατήγηση μιας συγκεκριμένης αντίληψης περί δικαιοσύνης. Μπορώ να προσβάλλω την αξιοπρέπεια κάποιου χωρίς να του προκαλέσω καμία επιπλέον ηθική βλάβη. Μπορώ να προκαλέσω σε κάποιον ηθικά επιλήψιμες βλάβες χωρίς να θίξω κατ’ ελάχιστον την αξιοπρέπειά του. Επιτρέψτε μου να δώσω δύο προσωπικά παραδείγματα. Παράδειγμα πρώτο: Όταν υπηρετούσα στον στρατό, ένας νεαρός υπαξιωματικός διέταξε κάποιους από εμάς τους εφέδρους να κάνουμε κύκλους τρέχοντας ημίγυμνοι στον καυτό ήλιο κρατώντας ψηλά το όπλο μας. Αυτό δεν ήταν τιμωρία για κάποιο παράπτωμα που είχαμε διαπράξει ούτε μέρος ενός εκπαιδευτικού προγράμματος. Το έκανε απλώς για να μας «τη σπάσει» και να «ξεδώσει». Ωστόσο, τη στιγμή που είχαμε αρχίσει να υποφέρουμε πέρασε ένας αξιωματικός, αντελήφθη τι συνέβαινε και έβαλε τέλος στο καψόνι. Δεν μπορώ να πω ότι αυτή η επίδειξη κατάχρησης εξουσίας με έβλαψε με κάποιο τρόπο πέρα από την απουσία σεβασμού της προσωπικότητάς μου που βίωσα. Παράδειγμα δεύτερο: Ένας αδέξιος οδηγός ανέβαινε με την όπισθεν τον δρόμο όπου ήταν σταθμευμένο το οικογενειακό αυτοκίνητό μας με αποτέλεσμα να πέσει επάνω του και να του προξενήσει σοβαρές ζημίες. Με την πράξη του καταφανώς παραβίασε τα ιδιοκτησιακά δικαιώματά μου, αλλά δεν μπορώ να ισχυριστώ ότι προσέβαλε την αξιοπρέπειά μου. Πολύ συχνά, ωστόσο, η προσβολή της αξιοπρέπειας συνδυάζεται με την πρόκληση άλλων βλαβών. Η αντιμετώπιση των κρατουμένων στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα. Σε αυτή την περίπτωση εκείνο που μας εξοργίζει τα μέγιστα δεν είναι απλώς το γεγονός της εξόντωσης εκατομμυρίων ανθρώπων, αλλά η απόλυτη εκμηδένιση της προσωπικότητας και της ανθρωπιάς τους που προηγούνταν της δολοφονίας τους. 5. Πώς, όμως, δικαιολογείται ηθικά η αξιοπρέπεια; Μια παλαιά τακτική αντιμετώπισης αυτού του ερωτήματος συνίσταται στο να επιλέγονται ένα ή περισσότερα κοινά ανθρώπινα χαρακτηριστικά τα οποία υποτίθεται ότι δικαιολογούν την κοινή αξία όλων των ανθρώπων ως ανθρώπων. Σε ένα θεολογικό πλαίσιο το χαρακτηριστικό που επιλέγεται είναι ότι ο άνθρωπος πλάστηκε κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση του Θεού.[6] Σε ένα κοσμικό πλαίσιο ‒το οποίο εδώ μας ενδιαφέρει αποκλειστικά‒ συχνά προβάλλεται ένα μίγμα βιολογικών και πολιτισμικών στοιχείων, όπως η ικανότητα του ανθρώπου να επιλέγει,[7] η λογικότητά του, οι επικοινωνιακές ικανότητές του, οι επιδόσεις του στην τέχνη και την επιστήμη[8] κ.ά. Ωστόσο, η προσέγγιση αυτή παρουσιάζει προβλήματα. Εάν επιλέξει κανείς ένα μόνο κοινό χαρακτηριστικό που προσδίδει αξία σε όλους τους ανθρώπους θα πρέπει να διαπιστώσει πόσο κοινό είναι και παράλληλα να εξηγήσει γιατί αυτό είναι τόσο σημαντικό και όχι κάποιο άλλο. Γιατί οι επικοινωνιακές ικανότητες είναι σημαντικότερες από τη λογικότητα ή το αντίθετο; Εάν εναλλακτικά επιλέξει ένα σύνολο χαρακτηριστικών, θα αναρωτιέται πάντοτε εάν ο κατάλογος είναι τελειωτικός ή εάν έχει παραλείψει κάτι σημαντικό.[9] Αλλά και πάλι, υπάρχει κάποια εγγενής ηθικότητα σε αυτά τα χαρακτηριστικά; Τα περισσότερα από αυτά έχουν χρησιμοποιηθεί και χρησιμοποιούνται από εμάς για τη χειραγώγηση, την απαξίωση, την ταπείνωση και την υποτίμηση των συνανθρώπων μας. Για παράδειγμα, πώς γίνεται να χειραγωγήσεις κάποιον εάν δεν διαθέτεις a priori κάποια εργαλειακή αντίληψη περί λογικότητας; Περισσότερο εποικοδομητική φαίνεται να είναι η προσέγγιση που ταυτίζει την αξιοπρέπεια με την ικανότητα των ανθρώπων να πράττουν ηθικά, η οποία εδώ εκλαμβάνεται ως καθολική και αδιαμφισβήτητη αξία. Η προσέγγιση αυτή παρουσιάζει δύο πλεονεκτήματα. Το πρώτο είναι ότι δεν ταυτίζει την αξιοπρέπεια με μια άλλη αξία και δεν επιχειρεί να τη συναγάγει από κάποιο φυσικό χαρακτηριστικό μας. Το δεύτερο είναι ότι κάνοντας λόγο μόνο για ικανότητα και όχι για την άσκησή της μπορεί να συμπεριλάβει στο πεδίο εφαρμογής της τα νεογνά και τα παιδιά, με το σκεπτικό ότι διανύουν το στάδιο ανάπτυξης των ηθικών ικανοτήτων τους, καθώς και τους ειδεχθείς εγκληματίες, οι οποίοι διέθεταν ικανότητα ηθικής δράσης, αλλά για μια σειρά λόγων οδηγήθηκαν σε ακραίες μορφές ανηθικότητας. Το ίδιο θα μπορούσε να ειπωθεί και για εκείνα τα άτομα που δεν μπορούν να την ασκήσουν εξαιτίας κάποιου οργανικού προβλήματος. Μπορούμε χονδρικά να διακρίνουμε δύο εκδοχές αυτής της προσέγγισης. Η καντιανή εκδοχή: Η έννοια της αξιοπρέπειας στον Καντ δεν κατέχει τόσο κεντρική θέση συγκριτικά με άλλες έννοιες, όπως η κατηγορική προσταγή, ο ηθικός νόμος ή η αγαθή βούληση. Η σημαντικότερη ίσως αναφορά σε αυτή γίνεται στη Θεμελίωση της μεταφυσικής των ηθών όπου η αξιοπρέπεια συλλαμβάνεται ως μια εσωτερική αξία, η οποία δεν έχει ισοδύναμό της. Θεμέλιό της είναι η αυτονομία του ανθρώπου (και κάθε έλλογης φύσης), με τη έννοια της ικανότητάς του να νομοθετεί ως μέλος του βασιλείου των σκοπών σύμφωνα με τον ηθικό νόμο και να υποτάσσεται ταυτόχρονα σε αυτόν συμμορφούμενος με τα σχετικά καθήκοντα που αυτός επιτάσσει. Αυτή η ικανότητα καθολικής ηθικής νομοθέτησης προσδίδει στον άνθρωπο μια ιδιαίτερη περιωπή και τον φέρνει σε θέση υπεροχής σε σχέση με τα υπόλοιπα φυσικά πλάσματα. Κατά συνέπεια, ο αναξιοπρεπής άνθρωπος για τον Καντ είναι αυτός που δεν σέβεται την ηθικότητα και την αυτονομία του υιοθετώντας μορφές συμπεριφοράς που είναι ασύμβατες με αυτές.[10] Το πρόβλημα με την καντιανή εκδοχή της αξιοπρέπειας είναι ότι αποτελεί αναπόσπαστο μέρος μιας ευρείας και περίπλοκης φιλοσοφικής ηθικής θεωρίας και δεν μπορεί να αποσπαστεί από αυτήν. Πράγμα που σημαίνει ότι αποδεχόμενος κανείς αυτή την αντίληψη «αγοράζει» και την ιδέα ενός βασιλείου σκοπών που κατοικείται από έλλογα και αφηρημένα όντα, την έννοια του ηθικού νόμου, την ιδέα μιας απόλυτα αγαθής βούλησης, μια συγκεκριμένη αντίληψη για το πώς ο θεωρητικός λόγος μπορεί να είναι πρακτικός και άλλα στοιχεία του καντιανού ηθικού σύμπαντος. Αυτό σημαίνει ότι η ζητούμενη δικαιολόγηση της αξιοπρέπειας μπορεί να δοθεί μόνο στο πλαίσιο της καντιανής ηθικής θεωρίας, και ειδικότερα των παραδοχών της που σχετίζονται με το πλέον μεταφυσικό τμήμα της Θεμελίωσης. Τα προβλήματα που αυτό ενέχει είναι γνωστά,[11] και παρ’ όλο που υπάρχουν μελετητές οι οποίοι πιστεύουν στην υπέρβασή τους μέσω μιας επιεικούς ερμηνείας των θέσεων του φιλοσόφου, η αξιοπρέπεια θα παραμένει μια δευτερογενής αξία που συνάγεται από την καντιανή αντίληψη περί αυτονομίας. Αντίθετα, όσοι αναζητούν μια χρηστική αντίληψη της αξιοπρέπειας, χωρίς να είναι διατεθειμένοι να αναλάβουν πολυάριθμες φιλοσοφικές (και ειδικότερα μεταφυσικές) δεσμεύσεις μάλλον θα απογοητευθούν από αυτό που προσφέρει η καντιανή δεοντοκρατία. Σαμ Κόμεν, Ο λαντζέρης Χεσούς Σέρα, 2018, φωτογραφία. Ο λαντζέρης ποζάρει προβάλλοντας αξιοπρέπεια και υπερηφάνεια, για ένα ερευνητικό έργο που εξετάζει τις εμπειρίες των οικονομικών μεταναστών στο Λος Άντζελες. Εθνική Πινακοθήκη Σμιθσόνιαν, Ουάσιγκτον. Η μη καντιανή εκδοχή: Εδώ μπορεί να επικαλεστεί κανείς ως θεμέλιο της αξιοπρέπειας την ικανότητα των ανθρώπων να ενεργούν ηθικά[12] με μία πολύ διευρυμένη και γενικότερα αποδεκτή ηθική σημασία, η οποία δεν ταυτίζεται με μια συγκεκριμένη ηθική φιλοσοφική θεωρία: την ικανότητά τους να περιορίζουν έν τινι μέτρω τις προσωπικές επιδιώξεις και τα συμφέροντά τους για το καλό των άλλων. Προφανώς, εάν οι άνθρωποι είναι τόσο εγωιστές ώστε να αδυνατούν να ενεργούν ηθικά, τότε κανένας εξ αυτών δεν μπορεί να ενστερνιστεί το αίτημα να σέβεται κατ’ ελάχιστον την προσωπικότητα όλων ανεξαιρέτως, το οποίο συνιστά τον πυρήνα της αξιοπρέπειας. Η ικανότητα για ηθική δράση είναι αναγκαία συνθήκη για να μην αποτελεί η αξιοπρέπεια ως ηθική αξία κενό γράμμα. Για να μπορέσουμε, ωστόσο, να ισχυριστούμε ότι η αξιοπρέπεια θεμελιώνεται σε αυτή και μόνο σε αυτή πρέπει είμαστε σε θέση να δείξουμε ότι η παρουσία αυτής της ικανότητας οδηγεί με λογική αναγκαιότητα στην αναγνώριση της αξιοπρέπειας των άλλων. Θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε κάτι τέτοιο; Φοβόμαστε πως όχι. Από το γεγονός ότι οι άνθρωποι μπορούν να μεριμνούν για κάποια συμφέροντα των άλλων και να νοιάζονται για το καλό τους δεν συνάγεται ότι τους θεωρούν στοιχειωδώς ισότιμους. Ας αναλογιστούμε το παράδειγμα της φιλανθρωπίας, όπως αυτή ασκούνταν πριν την έλευση του κράτους πρόνοιας. Η ανώτερη τάξη ή τμήματα αυτής, τα οποία με διαφόρους τρόπους συνέδραμαν τους απόρους και όσους βρίσκονταν στο χαμηλότερο σημείο της κοινωνικής κλίμακας, έτρεφαν συχνά βαθιά περιφρόνηση για αυτούς. Θεωρούσαν ότι τα άτομα αυτά είναι εγγενώς κατώτερά τους, καθώς υστερούσαν ως προς τον αυτοέλεγχο, τα υψηλά αισθήματα, τα επιτεύγματα και τις αριστείες που επιδείκνυαν οι κρατούντες και οι έχοντες, και για αυτό έπρεπε να βοηθηθούν στοιχειωδώς. Η επιθυμία να ωφελήσουμε έναν τρίτο δεν συνεπάγεται αυτοδικαίως και την επιθυμία να μην προσβάλουμε την αξιοπρέπειά του.[13] Για να περάσουμε από την κοινή ικανότητα των ανθρώπων να δρουν ηθικά στην ηθική ισοτιμία που απορρέει από τον ελάχιστο άνευ προϋποθέσεων σεβασμό της προσωπικότητας κάθε ανθρώπου απαιτείται εκτενής και σύνθετη ηθική επιχειρηματολογία. Ενδεχομένως, να είναι εφικτή η άρθρωση μιας τέτοιας επιχειρηματολογίας. Ωστόσο, θα πρέπει να διερευνήσουμε εάν υπάρχει κάποια πιο πρόσφορη οδός θεμελίωσης της αξιοπρέπειας, η οποία να μην είναι ιδιαίτερα περίπλοκη και τεχνική, να έχει κάποια ερείσματα στις προθεωρητικές σχετικές διαισθήσεις πολλών ανθρώπων και να μην απορρέει από μια συγκεκριμένη φιλοσοφική θεωρία. Για να περιοριστούμε στην ιστορία του δυτικού κόσμου, παρατηρούμε την εμφάνιση και την εδραίωση σε διαφορετικές περιόδους σαφώς προσδιορισμένων αξιακών διχοτομιών και διακρίσεων που χωρίζουν τους ανθρώπους με βάση κάποιο βιολογικό ή κοινωνικό χαρακτηριστικό τους σε κατηγορικά ανώτερους και κατώτερους. Οι ομάδες που δημιουργούνται από αυτές τις διχοτομίες δεν είναι πάντα απολύτως στεγανές, καθώς σε κάποιες περιπτώσεις υπάρχει κινητικότητα και προς τις δύο κατευθύνσεις, αλλά αυτό δεν επηρεάζει την κατηγορική αξιακή διαφοροποίηση όσων εντάσσονται σε αυτές. Η κλασική αρχαιότητα κληροδότησε στη νεωτερικότητα διχοτομίες όπως ελεύθερος / δούλος, άνδρας / γυναίκα, ευγενής / πληβείος, πολιτισμένος / βάρβαρος, πλούσιος / φτωχός και ισχυρός / ανίσχυρος. Ο χριστιανισμός διαφοροποιήσεις όπως πιστός / άπιστος και ορθόδοξος / αιρετικός. Η προσπάθεια των ευρωπαϊκών εθνών να κατακτήσουν μεγάλα τμήματα του γνωστού κόσμου τη διάκριση λευκός / μη λευκός. Η ανάδειξη του έθνους-κράτους το δίπολο ομοεθνής / αλλοεθνής. Η ανάπτυξη της ιατρικής επιστήμης και η ολοένα αυξανόμενη θεσμική παρέμβασή της στις ζωές των ανθρώπων τη διχοτομία υγιής / ασθενής κ.ο.κ. Ωστόσο, σταδιακά η παντοδυναμία αυτών των διακρίσεων και τα ακραία δυσμενή αποτελέσματα που είχαν για εκείνους και εκείνες που αποκλείονταν κάθε φορά από την ανώτερη και προνομιούχο ομάδα άρχισαν να μην γίνονται αποδεκτά. Καλλιεργήθηκε μια πρωτογενής ηθική αντίδραση σε όλα αυτά, η οποία μπορεί να εκφράζεται με πολλούς τρόπους και σε πολλούς τόνους, να οδηγείται ακόμα και σε ακρότητες, αλλά και να δικαιολογεί υπό προϋποθέσεις ηθικοπολιτικές στάσεις και παρεμβάσεις σε διάφορα επίπεδα. Πρόκειται για μια διαδικασία αμφισβήτησης και επίκρισης που ξεκίνησε με τις δύο μεγάλες επαναστάσεις του 18ου αιώνα και συνεχίζεται με αρκετές παλινωδίες αλλά και θεαματικά αποτελέσματα μέχρι σήμερα. Η διάκριση ελεύθερος / δούλος καταργήθηκε, ενώ η διάκριση πολιτισμένος / βάρβαρος δεν έχει σήμερα καμία κανονιστική βαρύτητα στην επιστήμη. Οι διαφοροποιήσεις μεταξύ ορθόδοξων και αιρετικών αλλά και ευγενών και πληβείων απώλεσαν τη βαρύτητα που είχαν σε παλαιότερες εποχές με την αναγνώριση της θρησκευτικής ελευθερίας όλων των πολιτών και την κατοχύρωση της δημοκρατικής πολιτικής ισότητας. Η διάκριση άνδρας / γυναίκα δεν υποδηλώνει πλέον επίσημα καμία κοινωνική, νομική ή ηθική ανισότητα, αν και πολλά απομένουν να γίνουν στην πράξη. Το ίδιο θα μπορούσε να ειπωθεί και για τη διάκριση λευκός / μη λευκός, ενώ στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης έγιναν κάποιες αναιμικές προσπάθειες για τη σφυρηλάτηση μιας υπερεθνικής ταυτότητας, προκειμένου οι αντιπαραθέσεις και οι διαιρέσεις μεταξύ των εθνών να μην αιματοκυλήσουν ξανά την ήπειρό μας. Τέλος, η αντίδραση στην αξιακή διάκριση υγιής / ασθενής προκάλεσε μεταπολεμικά το κίνημα υπέρ των δικαιωμάτων των ασθενών, άλλαξε τον τρόπο αντιμετώπισης των ψυχασθενών και συνέτεινε στο να απαλειφθούν από τον κατάλογο των παθήσεων μορφές σεξουαλικής συμπεριφοράς, όπως η ομοφυλοφιλία, για τις οποίες δεν υπήρχε κανένας ιατρικός λόγος να βρίσκονται εκεί. Η κατάργηση αυτών των διχοτομιών όπου είναι εφικτό, η μείωση των υπαρχόντων χασμάτων και, σε κάθε περίπτωση, η αξιακή αποφόρτιση όλων αυτών των κατηγορικών διακρίσεων και άλλων που δεν κατονομάζω ‒δηλαδή, για να μιλήσουμε απλά, το να δεχτούμε ότι οι λευκοί εν γένει δεν είναι καλύτεροι από τους μαύρους, ούτε οι άνδρες από τις γυναίκες, ούτε οι Άγγλοι από τους Ιρλανδούς‒ συνεχίζουν να αποτελούν πάγιο αίτημα της σύγχρονης ηθικοπολιτικής σκέψης, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπάρχουν και εκείνοι που σκέφτονται διαφορετικά. Η ηθική πρόοδος, εάν αυτός ο όρος έχει κάποιο νόημα, εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την πορεία ικανοποίησης αυτού του αιτήματος. Ωστόσο, τα πράγματα συνήθως δεν είναι εύκολα, καθώς οι νοοτροπίες δύσκολα αλλάζουν, οι άνθρωποι τείνουν να δημιουργούν καινούργιες αξιακά φορτισμένες κατηγορικές διχοτομίες και δεν υπάρχει καμία ανώτερη δύναμη που να εγγυάται ότι κανένα ηθικό επίτευγμά μας δεν πρόκειται ποτέ να απαξιωθεί και να απορριφθεί. Η αξιοπρέπεια, όπως την αντιλαμβανόμαστε σε αυτό το κείμενο, είναι μια αξία που είναι απαραίτητη για την ευόδωση του αγώνα ενάντια στις προαναφερθείσες αξιακά φορτισμένες κατηγορικές διχοτομίες και τις ηθικά καταδικαστέες συνέπειες που έχουν για όσους και όσες δεν ευνοούνται από αυτές. Αυτό που αξιώνει από εμάς, όπως είδαμε, είναι αφενός να έχουμε τον απαραίτητο αυτοσεβασμό, ώστε να μην υποβαθμίζουμε με δική μας πρωτοβουλία τον εαυτό μας (λ.χ. με το να γινόμαστε δημόσιος περίγελος στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ή αυλοκόλακες) διαιωνίζοντας έτσι αυτές τις διχοτομίες ή δημιουργώντας καινούργιες, αφετέρου να ενεργούμε με γνώμονα τον απαιτούμενο ελάχιστο σεβασμό της προσωπικότητας όλων των συνανθρώπων μας, ανεξαρτήτως των βιολογικών και των κοινωνικών χαρακτηριστικών που διαθέτουν, καθώς και των πράξεων και των παραλείψεων για τις οποίες είναι υπεύθυνοι. Με αυτόν τον τρόπο η αξιοπρέπεια αποδίδει σε όλους τους ανθρώπους μια μορφή βασικής ηθικής ισότητας σε σχέση με την αντιμετώπιση της προσωπικότητάς τους, η οποία λειτουργεί ως ανάχωμα στις ποικίλες ιεραρχικές κατηγοριοποιήσεις που ευαγγελίζονται αυτές οι διχοτομίες, φτάνοντας ενίοτε στο σημείο να απαξιώνουν απόλυτα αυτούς που βρίσκονται στη βάση της κλίμακας, όπως συνέβη με τον αντισημιτισμό στον 20ό αιώνα. Προφανώς δεν επαρκεί μόνο ο σεβασμός της αξιοπρέπειας για την ευόδωση του αγώνα εναντίον αυτών των διχοτομιών, καθώς απαιτείται η πρόταξη μιας ολόκληρης δέσμης αξιών και ενίοτε η ανάδειξη μιας πολιτικής και κοινωνικής βούλησης που θα εξασφαλίζει την εφαρμογή τους, αλλά ο ρόλος της καθίσταται διακριτός και διόλου ευκαταφρόνητος. Ακόμα, αυτή η θεώρηση της δικαιολόγησης της αξιοπρέπειας δεν απαιτεί καμία δέσμευση ως προς την ορθότητα μίας συγκεκριμένης φιλοσοφικής θεωρίας.[14] 6. Περνώντας τώρα σε ένα αμιγώς πρακτικό επίπεδο μπορούμε να αναλογιστούμε τους τρόπους με τους οποίους παραβιάζουμε την αξιοπρέπεια των άλλων;[15] Πιστεύω πως αυτό επιτυγχάνεται κατά κύριο λόγο με δύο τρόπους: προσβάλλοντάς τους και εργαλειοποιώντας τους. Μια εξαντλητική περιγραφή των σχετικών πράξεων είναι ανέφικτη, καθώς η ανθρώπινη εφευρετικότητα είναι δυστυχώς σε αυτόν τον τομέα ανεξάντλητη, αλλά μπορούν να δοθούν κάποια χαρακτηριστικά παραδείγματα. Στην πρώτη κατηγορία εντάσσονται συμπεριφορές όπως η αγένεια,[16] η εξύβριση λόγω και έργω όταν απευθύνεται σε συγκεκριμένα πρόσωπα, οι ρατσιστικές, οι σεξιστικές, οι θρησκευτικές και οι υπόλοιπες συναφούς χαρακτήρα προσβολές, οι διαπομπεύσεις και οι εξευτελισμοί,[17] ο σχολικός εκφοβισμός που έχει πάρει τεράστιες διαστάσεις στις μέρες μας, τα καψόνια που γίνονται χάριν παιδιάς, η σεξουαλική παρενόχληση, οι τιμωρίες που αποσκοπούν στην ταπείνωση του τιμωρούμενου, η κραυγαλέα, ρητή και ολική υποτίμηση κάποιου ανθρώπου στο πλαίσιο των προσωπικών ή των επαγγελματικών σχέσεων, η χυδαία «σάτιρα», η υποτιμητική συμπεριφορά που επιφυλάσσεται ενίοτε σε ανθρώπους που εισάγονται στα νοσοκομεία και πολλές άλλες. Στη δεύτερη κατηγορία εντάσσονται μορφές συμπεριφοράς όπου ο δρων χρησιμοποιεί τους άλλους απλώς ως εργαλεία για να εξυπηρετήσει τα συμφέροντα και τις επιθυμίες του.[18] Αυτό προδίδει μια στάση ψευδεπίγραφης ανωτερότητας, καθώς κανείς χρήστης εργαλείων με την κυριολεκτική σημασία του όρου δεν πιστεύει ότι είναι ισότιμος με αυτά. Σε αυτές συγκαταλέγονται διάφορες μορφές ψευδολογίας, εξαπάτησης και χειραγώγησης γενικότερα, τα βασανιστήρια, καθώς και ποικίλες μορφές εργαλειακού καταναγκασμού, όπως ο βιασμός και σύγχρονες μορφές υποδούλωσης (λ.χ. η εμπορία ανθρώπων).[19] Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, όπως αναφέραμε προηγουμένως, η προσβολή της αξιοπρέπειας συχνά συμβαδίζει με την πρόκληση ποικίλων, λιγότερο ή περισσότερο σοβαρών, ηθικών βλαβών. Τέλος, να σημειώσουμε προς αποφυγή παρανοήσεων πως η ηθική απαξία όλων αυτών των πράξεων που στρέφονται κατά της αξίας της αξιοπρέπειας δεν τις καθιστά ipso facto ποινικά κολάσιμες. Ακόμα και εάν υπήρχε συναίνεση ως προς το ότι η πορνεία είναι αναξιοπρεπές επάγγελμα, η απαγόρευσή της, όπως έχει αποδειχθεί στην πράξη, δεν είναι καλή ιδέα. 7. Είδαμε ότι η αξιοπρέπεια ως σεβασμός της προσωπικότητας είναι κάτι που οφείλεται στους πάντες. Από ποια ηλικία όμως; Θα έλεγα από την στιγμή που έρχονται στον κόσμο και κατά συνέπεια μπορούν να αποτελέσουν θύματα των κατηγορικών διχοτομιών που προανέφερα. Δεν επιτρέπεται να προσβάλλουμε ένα νεογνό, ούτε βέβαια να το χρησιμοποιούμε ως εργαλείο για την προαγωγή των συμφερόντων μας. Εξυπακούεται ότι η βλάβη που προκαλεί η παραβίαση της αξιοπρέπειας γίνεται εντονότερη όσο πιο προχωρημένο είναι το στάδιο ανάπτυξης της προσωπικότητας του θύματος με αποτέλεσμα να αντιλαμβάνεται όλο και καλύτερα αυτό που υφίσταται. Ακόμα, σε κάποιες περιπτώσεις, η βλάβη αυτή μπορεί να εμφανίζεται ετεροχρονισμένα, καθώς μπορεί να αργήσουμε να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο παραβιάστηκε η αξιοπρέπειά μας ή να πληροφορηθούμε για αυτή αφού έχει συμβεί. Ντοροθέα Λανγκ, Μεξικανή με το παιδί της, 1935, φωτογραφία. Μουσείο Όκλαντ, Καλιφόρνια. Μπορούμε να κάνουμε λόγο για την προσβολή της αξιοπρέπειας των εμβρύων ή των γονιμοποιημένων ωαρίων; Ούτε η ιστορία της έννοιας, ούτε η ηθική δικαιολόγησή της που αναφέρθηκε, ούτε και η καθημερινή χρήση της ευνοούν μια τέτοια αντίληψη. Δεν υπάρχει κανένας λόγος να χρησιμοποιούμε μια έννοια σε καταστάσεις που δεν ομοιάζουν με εκείνες στις οποίες η χρήση της μας παρέχει τη δυνατότητα να κατανοήσουμε και να αξιολογήσουμε κάποια πράγματα. Το να ομιλούμε για την προσωπικότητα του εμβρύου με την έννοια που εδώ μας ενδιαφέρει αποτελεί κατηγορικό λάθος. Το ζήτημα της δυνατότητας πρόκλησης ηθικά επιλήψιμων βλαβών σε αγέννητα μέλη του ανθρώπινου είδους είναι σημαντικό και περίπλοκο, αλλά η επίκληση της αξιοπρέπειας δεν φαίνεται να βοηθάει σε κάτι. 8. Κάποια ενήλικα άτομα μπορεί να μην ενοχλούνται από συμπεριφορές που είναι προσβλητικές ως προς την αξιοπρέπειά τους είτε γιατί δεν τις κατανοούν (λ.χ. γιατί δεν γνωρίζουν τη γλώσσα που ομιλεί αυτός που τους προσβάλλει ή έχουν κάποια εγγενή γνωσιακή αδυναμία) είτε γιατί τις έχουν συνηθίσει και δεν τους επηρεάζουν πλέον. Σε κάποιες περιπτώσεις η απουσία όχλησης μπορεί να είναι αποτέλεσμα και μιας συνειδητής στωικών αποχρώσεων φιλοσοφικής στάσης. Σύμφωνα με τον Γάιο Μουσώνιο Ρούφο, στωικό φιλόσοφο του 1ου αιώνα μ.Χ., το να θορυβείται και να αγανακτεί κανείς με μια προσβολή που του έγινε αποτελεί δείγμα μικροψυχίας, ενώ το να την υπομένει ατάραχος δείγμα μεγαλοψυχίας.[20] Ωστόσο, αυτό δεν απαλλάσσει από την δική τους ηθική ευθύνη εκείνους που προσβάλλουν την αξιοπρέπεια των «ατάραχων». Η ηθική απαξία της προσβολής της αξιοπρέπειας είναι ανεξάρτητη από το πώς αντιδρά το θύμα σε αυτή. 9. Όπως είδαμε, η αξιοπρέπεια ενός ατόμου δεν γίνεται μόνο αντικείμενο προσβολής από τρίτους αλλά και από τον ίδιο τον φορέα της. Αυτή είναι μια ιδέα διάχυτη και στην καθημερινή ηθική, καθώς συχνά αξιώνουμε από τους συνανθρώπους μας «να δείχνουν αξιοπρέπεια» στον καθημερινό βίο αλλά και σε συγκεκριμένες δυσμενείς για τους ίδιους περιστάσεις που τους δοκιμάζουν. Με αυτό εννοούμε συνήθως να διατηρήσουν τον αυτοσεβασμό τους, με το να μην απαρνούνται βασικές αρχές τους για ιδιωφελείς επιδιώξεις ή με το να μην υιοθετούν μορφές συμπεριφοράς και τρόπους ζωής που προκαλούν οίκτο και τους απαξιώνουν στα μάτια των άλλων, όπως το να γίνονται ενεργούμενα ή υποχείρια τρίτων, να «πέφτουν στα πόδια τους» ή να αυτογελοιοποιούνται ποικιλοτρόπως. Αναμφίβολα, υπάρχουν διαφοροποιήσεις ως προς τον τρόπο που αντιλαμβάνονται οι δρώντες την καταρράκωση της ατομικής αξιοπρέπειας, αλλά το παρακάτω απόσπασμα από τον Καντ, αν και γράφτηκε εδώ και πολύ καιρό, νομίζω ότι περιγράφει με αρκετή ακρίβεια τις σχετικές διαισθήσεις πολλών συγχρόνων μας που ενστερνίζονται μια κοσμική ηθική: «Μη γίνεστε δούλοι των ανθρώπων. – Μην αφήνετε να καταπατούν οι άλλοι το δικαίωμά σας ατιμώρητα. – Μην κάνετε χρέη για τα οποία δεν παρέχετε πλήρη ασφάλεια. Μη δέχεσθε ευεργεσίες που σας είναι περιττές, ούτε να είστε παράσιτα ή κόλακες ή ολότελα ... επαίτες. ... Η γονυκλισία ή το να πέφτει κανείς στη γη, ακόμη και για να αισθητοποιήσει το σέβας προς ουράνια αντικείμενα, αντιβαίνει στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια, όπως και η επίκλησή τους παρουσία εικόνων· διότι τότε δεν ταπεινώνεστε κάτω από ένα ιδεώδες που σας παρουσιάζει ο δικός σας Λόγος αλλά κάτω από ένα είδωλο που είναι δικό σας κατασκεύασμα.»[21] 10. Διαβάζουμε συχνά για τη στενή σχέση μεταξύ προστασίας της αξιοπρέπειας και προστασίας της ανθρώπινης ζωής. Για παράδειγμα, ένας από του σκοπούς της Οικουμενικής Διακήρυξης για τη Βιοηθική και τα Δικαιώματα, του 2005, είναι «να προάγει το σεβασμό για την αξιοπρέπεια ... με το να εξασφαλίζει τον σεβασμό για την ανθρώπινη ζωή ... » (άρθρο 2, παρ. γ), ενώ η Σούζι Κίλμιστερ φρονεί ότι η αξιοπρέπεια «θεμελιώνει την αξία της ανθρώπινης ζωής».[22] Αυτοί οι συσχετισμοί φαίνονται αρχικά εύλογοι αλλά χρειάζονται περισσότερη επεξεργασία. Δεν λαμβάνουν υπόψη το ενδεχόμενο να προτιμήσει κανείς έναν αξιοπρεπή θάνατο από μια αναξιοπρεπή ζωή ή την προοπτική μιας αναξιοπρεπούς ζωής. Σε κάποιες ακραίες περιπτώσεις, όπου δεν υπάρχουν άλλες επιλογές, οι άνθρωποι μπορεί να καταλήξουν στο συμπέρασμα ότι ο θάνατος είναι προτιμότερος από την καταρράκωση της αξιοπρέπειάς τους. Δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο σε καιρό πολέμου γυναίκες να αυτοκτονούν προκειμένου να αποφύγουν την εξευτελιστική συμπεριφορά που τους επιφυλάσσουν οι νικητές. Το ίδιο θα μπορούσε να ειπωθεί για κάποια ένοχα για σοβαρά αδικήματα γνωστά και ευυπόληπτα πρόσωπα που προτιμούν την αυτοκτονία από την ταπείνωση μιας καταδίκης και των ποινών που έπονται. Να μην λησμονούμε ακόμα ότι παρόμοια λογική απαντά και σε ασθενείς των οποίων η κατάσταση είναι μη αναστρέψιμη και η ασθένειά τους τούς έχει στερήσει τη δυνατότητα να ζουν μια αξιοπρεπή ζωή. Το να κρίνουμε ηθικά τις αποφάσεις αυτών των ανθρώπων εξαρτάται από το πώς αξιολογούμε την αυτοκτονία, την ιατρικά υποβοηθούμενη αυτοκτονία ή την ευθανασία. Δεν μπορούμε εδώ να υπεισέλθουμε σε αυτά τα μεγάλα ζητήματα. Αρκούμαστε στην παρατήρηση ότι ο σεβασμός που επιδεικνύω προς την αξιοπρέπειά μου δεν συνεπάγεται αναγκαστικά και τον σεβασμό της ζωής μου, ενώ ο σεβασμός που επιδεικνύω προς την ζωή μου δεν συνεπάγεται αναγκαστικά και τον σεβασμό προς την αξιοπρέπειά μου. 11. Παρατηρώντας την ιστορική εξέλιξη της έννοιας της αξιοπρέπειας από τον Κικέρωνα μέχρι τον Κίταμπ[23] διαπιστώνουμε την ύπαρξη ενός κοινού τόπου: οι άνθρωποι ως φορείς αξιοπρέπειας είναι ανώτεροι από τα ζώα τα οποία την στερούνται. Μπορούμε, ωστόσο, να δεχτούμε σήμερα με τόση ευκολία αυτόν τον ισχυρισμό; Προφανώς η ηθική σχέση μας με τα ζώα έχει μεταβληθεί με το πέρασμα του χρόνου. Η ιδέα ότι έχουμε συγκεκριμένες υποχρεώσεις προς αυτά, όπως την υποχρέωση να μην τους προκαλούμε πόνο και να μην τα βασανίζουμε, πρωτοδιατυπώθηκε τον 18ο αιώνα από τον Καντ και τους ωφελιμιστές φιλοσόφους, με εντελώς διαφορετική επιχειρηματολογία, αλλά χρειάστηκε να περάσει πολύς καιρός για να γίνουν αυτές οι αντιλήψεις ευρύτερα αποδεκτές και η παραβίασή τους να συνεπάγεται ποινικές κυρώσεις. Κάποιοι πιστεύουν ότι αυτές οι υποχρεώσεις δεν επαρκούν και προβάλλουν τη θέση ότι θα πρέπει να οδηγηθούμε σε μια ολική απαγόρευση της θανάτωσης ζώων με οποιοδήποτε τρόπο και για οποιονδήποτε λόγο. Σε αυτό το αναθεωρητικό πλαίσιο μπορούμε να θέσουμε εκ νέου το ερώτημα εάν η αξιοπρέπεια είναι μια διακριτή αξία που μπορεί να αποδοθεί αποκλειστικά στους ανθρώπους. Αναμφίβολα, αυτό είναι ένα νόμιμο ερώτημα, και μια προσπάθεια απάντησής του θα μπορούσε να έχει ως αφετηρία της πρόσφατα επιστημονικά δεδομένα που δείχνουν ότι οι βιολογικές διαφορές μας με τα πρωτεύοντα και άλλα συγγενή θηλαστικά είναι πολύ λιγότερες από όσο πιστεύαμε.[24] Φοβάμαι, ωστόσο, ότι μια προσπάθεια ανεύρεσης κοινών χαρακτηριστικών μεταξύ ζώων και ανθρώπων με στόχο τη θεμελίωση μιας αντίληψης περί αξιοπρέπειας που δεν θα περιορίζεται στον homo sapiens θα συναντήσει τα ίδια ή και περισσότερα προβλήματα με αυτά που δυσκολεύουν τις προσπάθειες να θεμελιωθεί η ανθρώπινη αξιοπρέπεια πάνω σε ένα ή περισσότερα κοινά ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Εναλλακτικά, θα μπορούσαμε ίσως να κάνουμε λόγο για μια αντίληψη περί αξιοπρέπειας των ζώων που να είναι διαφορετική από αυτή των ανθρώπων. Ας δούμε ένα παράδειγμα. Στον ζωολογικό κήπο που συνεχίζει να διατηρεί ο Δήμος Θεσσαλονίκης φιλοξενούνταν παλαιότερα σε ένα ανοικτό κλουβί ένας λύκος. Ο εγκλεισμός τον είχε οδηγήσει στην ακόλουθη συμπεριφορά. Έκανε διαρκώς τον ίδιο κύκλο με αποτέλεσμα να έχει σκάψει ένα μεγάλο χαντάκι, το οποίο γινόταν όλο και βαθύτερο σε σημείο που να καλύπτει σχεδόν ολόκληρο το ζώο. Βλέποντας αυτό το λυπηρό θέαμα σκεφτήκαμε ότι η αξιοπρέπεια των ζώων, ακόμα και αν τα φροντίζουμε, παραβιάζεται όταν τα αποσπούμε από το περιβάλλον στο οποίο ζουν και τα κάνουμε να συμπεριφέρονται με τρόπους που δεν αρμόζουν στη φύση τους.[25] Δεν γνωρίζουμε κατά πόσο η σκέψη αυτή μπορεί να αποδώσει καρπούς, αλλά θα άξιζε να διερευνηθεί. 12. Η εικόνα περί αξιοπρέπειας που σκιαγραφήσαμε προβάλλει την ηθική και όχι τη νομική διάστασή της.[26] Το ερώτημα που γεννάται τώρα είναι εάν αυτή η εικόνα ή κάποια άλλη αντίστοιχη μπορεί να μεταφερθεί στο δίκαιο και με ποιον ακριβώς τρόπο. Το πρόβλημα που ενέχει αυτή η μεταφορά, κατά την άποψή μας, συνίσταται στο ότι οποιαδήποτε αναφορά στην αξιοπρέπεια σε νομικά κείμενα πρέπει να είναι σύντομη και δεν μπορεί να συνοδεύεται από ένα δοκίμιο που θα αναλύει με ποια ακριβώς δεσμευτική σημασία την εννοούν οι συντάκτες αυτών των κειμένων. Αυτή η προϋπόθεση αναδεικνύει την πολυσημία της αξιοπρέπειας, καθώς όσοι και όσες καλούνται ex officio να λάβουν αποφάσεις με βάση αυτή την αρχή μπορούν να την ερμηνεύσουν με τον τρόπο που την αντιλαμβάνονται. Όπως έχει εύστοχα παρατηρηθεί, αυτό το χαρακτηριστικό της αξιοπρέπειας μπορεί να ανοίγει τον δρόμο σε καινούργιες φιλοσοφικές προσεγγίσεις και συλλήψεις της, αλλά, όταν η έννοια αυτή «μετατρέπεται από ηθική αρχή σε νομικό κανόνα που καλούνται να εφαρμόσουν τα δικαστήρια, η πολυσημία αυτή μετατρέπεται από πλεονέκτημα σε μειονέκτημα».[27] Για παράδειγμα, δεν είναι τυχαίο ότι το Ανώτατο Δικαστήριο του Καναδά οδηγήθηκε στο να εγκαταλείψει το 2008 ένα υποκειμενικό κριτήριο περί προσβολής της αξιοπρέπειας, το οποίο χρησιμοποιούσε κατά την εκδίκαση παραβιάσεων δικαιωμάτων που σχετίζονται με την ισότητα, ως ακατάλληλο για την απονομή δικαιοσύνης.[28] Αυτό σημαίνει ότι στο δίκαιο δεν υπάρχει χώρος για την αξία της αξιοπρέπειας; Όχι απαραίτητα. Ο τακτικός νομοθέτης, όταν καθορίζει ποιες μορφές της ανθρώπινης συμπεριφοράς θα επιφέρουν νομικές κυρώσεις, καλείται να λαμβάνει υπόψη του, μεταξύ πολλών άλλων, το εάν παραβιάζουν την αξιοπρέπεια και εάν η παραβίαση αυτή είναι τέτοιας βαρύτητας ώστε να χρειάζεται να απασχολήσει το δίκαιο. Με αυτή τη λογική το γεγονός ότι ο βιασμός αποτελεί και προσβολή της αξιοπρέπειας του θύματος θα επηρεάζει την ποινή με την οποία τιμωρείται. Έτσι θα είναι ευκολότερο για τον δικαστή, όταν καλείται να υπαγάγει τα πραγματικά περιστατικά της υπόθεσης που αντιμετωπίζει στον εφαρμοστέο κανόνα δικαίου, να έχει στη διάθεσή του έναν κανόνα του τύπου «ο βιασμός (ενηλίκων ατόμων) που ορίζεται ως οποιαδήποτε μορφή σεξουαλικής διείσδυσης χωρίς τη συγκατάθεση του θύματος τιμωρείται ως εξής...» παρά έναν κανόνα του τύπου «η παραβίαση της αξιοπρέπειας ή της ελευθερίας τιμωρείται ως εξής...». Δεν ισχυρίζομαι ότι αυτή η διαδικασία ενσωμάτωσης των προσβολών της αξιοπρέπειας σε ποινικές διατάξεις είναι εύκολη υπόθεση ούτε ότι δεν θα υπάρχουν αντιδράσεις στις αποφάσεις του νομοθέτη, αλλά τουλάχιστον αποφεύγεται ο κίνδυνος η αξιοπρέπεια να αντιμετωπίζεται από το δικαστήριο ως μια βολική αξία-λάστιχο που θα χρησιμοποιείται κατά το δοκούν.[29] 13. Καταγράψαμε ορισμένες σκέψεις με στόχο την προστασία της φιλοσοφικής «υπόληψης» της αξιοπρέπειας ως ηθικής αξίας. Το ζητούμενο, κατά την άποψή μας, είναι να οδηγηθούμε σε μία αντίληψη που θα αποφεύγει την απόλυτη απαξίωσή της αλλά και την τοποθέτησή της στην κορυφή του στερεώματος των ηθικών αξιών, ενώ παράλληλα θα συμπεριλαμβάνει μια δικαιολόγησή της που δεν θα αγνοεί τις προθεωρητικές διαισθήσεις μας και δεν θα εξαρτάται από τον ενστερνισμό μιας συγκεκριμένης ηθικής θεωρίας. Προφανώς πολλά απομένουν να ειπωθούν και το τελικό αποτέλεσμα είναι αβέβαιο, αλλά από κάπου πρέπει να ξεκινήσει κανείς. Το κείμενο αυτό αποτελεί την ελληνική εκδοχή του άρθρου: Filimon Peonidis, “Making Sense of Dignity: A Starting Point”, Conatus 5 (2020): 85-100. Οφείλουμε ευχαριστίες στον συνάδελφο Νικόλα Βρούσαλη για τις καίριες παρατηρήσεις του. [1] Θα μπορούσαμε να δεχτούμε ότι η φιλοσοφική συζήτησή της ξεκινάει με την πραγμάτευση της dignitas από τον Κικέρωνα στο Περί καθηκόντων. Η μελέτη της ιστορίας της αξιοπρέπειας είναι σημαντική για τον πρόσθετο λόγο ότι πολύ συχνά παρελθοντικές θεωρήσεις χρησιμοποιούνται απροκάλυπτα ή συγκαλυμμένα στις σχετικές σύγχρονες διαμάχες. Βλ. σχετικά τις ιστορικές προσεγγίσεις των Παναγιώτη Κονδύλη, Περί αξιοπρέπειας, μτφρ. Λευτέρης Αναγνώστου, Ίνδικτος, Αθήνα 2000· Marcus Düvell et al. (eds.), The Cambridge Handbook of Human Dignity: Interdisciplinary Perspectives, Cambridge University Press, Καίμπριτζ 2014· Remy Debes (ed.), Dignity: A History, Oxford University Press, Οξφόρδη 2017· Martha C. Nussbaum, The Cosmopolitan Tradition: A Noble but Flawed Ideal, Belknap Press, Καίμπριτζ Μασ. 2019, σσ. 64-96. Στην ελληνική γλώσσα ο όρος φαίνεται να πρωτοεμφανίζεται προς τα τέλη του 4ου μ.Χ. αιώνα. Για την αξιοπρέπεια ως ουσιωδώς αμφισβητούμενη έννοια βλ. Philippe-André Rodriguez, “Human Dignity as an Essentially Contested Concept”, Cambridge Journal of International Affairs 28 (2015): 743-756. [2] Βλ. ενδεικτικά Κονδύλης, ό.π., σ. 82· Ruth Macklin, “Dignity is a Useless Concept”, British Medical Journal 327 (2003): 1419-1420· Matti Häyry, “Another Look at Dignity”, Cambridge Quarterly of Healthcare Ethics 13 (2004): 7-14 και Andrea Sangiovanni, Humanity without Dignity: Moral Equality, Respect, and Human Rights, Harvard University Press, Καίμπριτζ Μασ. 2017, σσ. 13-71. Ειδικότερα ο Sangiovanni αναπτύσσει εκτενή επιχειρηματολογία για να δείξει ότι μπορούμε να θεμελιώσουμε την ηθική ισότητα και τα βασικά δικαιώματα χωρίς καμία αναφορά στην αξιοπρέπεια. [3] Jürgen Habermas, Για ένα σύνταγμα της Ευρώπης, μτφρ. Σώτη Τριανταφύλλου, Πατάκης, Αθήνα 2011, σ. 29. Τη θέση που συνήθως απαντάται σε μεταπολεμικά νομικά κείμενα ότι η αξιοπρέπεια αποτελεί το θεμέλιο όλων των δικαιωμάτων υπερασπίζονται φιλοσοφικά και οι Jack Donnelly, Human Rights in Theory and Practice, Cornell University Press, Ίθακα και Λονδίνο 2013, σσ. 29 και 130-132 και James Griffin, On Human Rights, Oxford University Press, Οξφόρδη 2008, σσ. 200-201. [4] Suzy Killmister, Contours of Dignity, Oxford University Press, Οξφόρδη 2020, σ. 15. [5] Βλ. μεταξύ πολλών άλλων Serena Olsaretti (ed.), Desert and Justice, Clarendon Press, Οξφόρδη 2003 και Γρηγόρης Μολύβας, Αξιοκρατία και κοινωνική δικαιοσύνη, Πόλις, Αθήνα 2018. Στην παράγραφο αυτή αξιοποιώ τη γνωστή διάκριση του Darwall μεταξύ του σεβασμού που οφείλουμε σε κάποιον για τα επιτεύγματα και τη γενικότερη στάση του (appraisal respect) και του σεβασμού που του οφείλουμε ως ανθρώπου (recognition respect). Stephen Darwall, The Second-Person Standpoint: Morality, Respect and Accountability, Harvard University Press, Καίμπριτζ Μασ. 2006, σσ.122-126. [6] Κονδύλης, ό.π., σσ. 25-36. [7] Pico Della Mirandola, Λόγος περί της αξιοπρέπειας του ανθρώπου, μτφρ. Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, Άγρα, Αθήνα 2014, σσ. 49-53. Πβ. και τη σχετική συζήτηση στο Παύλος Σούρλας, «Ανθρώπινη αξιοπρέπεια στη χαραυγή της νεωτερικότητας», ARB, τχ. 66 (2015). [8] George Kateb, Human Dignity, Harvard University Press, Καίμπριτζ Μασ. 2011. [9] Πβ. το γνωστό άρθρο του Daniel Dennett «Conditions of Personhood», στο The Identities of Persons, επιμ. Amélie Oksenberg Rorty, University of California Press, Μπέρκλεϊ 1976, σσ. 175-196, στο οποίο πραγματεύεται την αδυναμία μας να ορίσουμε την έννοια του ανθρώπινου προσώπου με όρους ικανών και αναγκαίων συνθηκών. [10] Immanuel Kant, Θεμελίωση της μεταφυσικής των ηθών, μτφρ.-σχόλ.-επίμ. Κώστας Ανδρουλιδάκης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2017, σσ. 84-92. Βλ. ενδεικτικά και τα άρθρα των Παύλου Σούρλα, “Human Dignity and the Constitution”, Jurisprudence 7 (2016): 30-46 και Thomas E. Hill, Jr, “Kantian Perspectives on the Rational Basis of Human Dignity” στο The Cambridge Handbook, ό.π., σσ. 215-221. [11] Για μια συνοπτική παρουσίαση βασικών προβλημάτων της καντιανής ηθικής βλ. Φιλήμων Παιονίδης, «Καντιανή ηθική: Πέντε δυσκολίες», Νέα Εστία, τχ. 1773 (2004): 789-797. [12] Πβ. Griffin, ό.π., σ. 200. [13] Παράλληλα, μπορούμε να σκεφτούμε περιπτώσεις ανθρώπων που η αφοσίωσή τους σε τρίτα πρόσωπα είναι τόσο μεγάλη και η επιθυμία τους να τα ωφελήσουν τόσο έντονη, ώστε να καταρρακώνουν συνειδητά ή ασυνείδητα την ατομική αξιοπρέπειά τους. [14] H συγκεκριμένη δικαιολόγηση της αξιοπρέπειας ως αιτήματος στοιχειώδους σεβασμού της προσωπικότητας των άλλων προφανώς δεν επιτρέπει να τη θεωρήσουμε ως τη θεμελιωτική αρχή όλων των δικαιωμάτων. Όπως παρατηρεί ορθά ο Ρόζεν το μόνο δικαίωμα που θα μπορούσε να θεμελιώσει μια τέτοια αντίληψη είναι το δικαίωμα σεβασμού της. Michael Rosen, Dignity: Its History and Meaning, Harvard University Press, Καίμπριτζ Μασ. 2012, σ. 62. [15] Ως προς αυτό το ζήτημα οι εξαιρετικές αναλύσεις της Killmister, Contours, ό.π., κεφ. 3 και 4, και του J. M. Bernstein, Torture and Dignity: An Essay on Moral Inquiry, The University of Chicago Press, Σικάγο και Λονδίνο 2015 αναδεικνύουν ποικίλες πτυχές, αποχρώσεις και διαστάσεις της προσβολής της αξιοπρέπειας. [16] Δεν περνάει συχνά από το μυαλό μας, αλλά ο αγενής είναι ένας άνθρωπος που δεν σέβεται κανέναν. [17] Σαν και αυτούς που επέβαλαν οι ελληνικές δικαστικές και αστυνομικές αρχές σε νέους ανθρώπους εφαρμόζοντας τις διατάξεις του νομοθετικού διατάγματος 4000/1958 μέχρι το 1983. [18] Η ανωτέρω περιγραφή κινείται σκόπιμα σε ένα υψηλό επίπεδο γενικότητας. Μια περισσότερο λεπτομερής προσέγγιση θα μπορούσε ενδεχομένως να βασιστεί στην πρόταση του Μαργκαλίτ, σύμφωνα με την οποία εργαλειοποίηση σημαίνει να αντιμετωπίζουμε τους ανθρώπους, είτε ως (α) αντικείμενα, είτε ως (β) ζώα, είτε (γ) ως μηχανές, είτε ως (δ) υπανθρώπους. Avishai Margalit, The Decent Society, trans. Naomi Goldblum, Harvard University Press, Καίμπριτζ Μασ. 1996, σ. 89. [19] Εδώ θα πρέπει να επισημάνουμε ότι κάποιες περιπτώσεις χειραγώγησης μπορεί να θεωρηθούν ηθικά δικαιολογημένες, αφού ληφθούν υπόψη όλα τα ηθικά ενδιαφέροντα στοιχεία που τις απαρτίζουν (all things considered). Το κλασικό παράδειγμα είναι να χρειαστεί να εξαπατήσει κανείς τον Β για να σώσει τη ζωή του Γ. Ωστόσο, η τελική απόφαση δεν αίρει το γεγονός ότι παραβιάστηκε η αξιοπρέπεια του Β. Απλώς ο δρων έκρινε ότι στη συγκεκριμένη περίπτωση η προστασία της ζωής του Γ κατισχύει της προστασίας της αξιοπρέπειας του Β. Για αυτόν τον λόγο μιλάμε για την αξίωση να σεβόμαστε εκ πρώτης όψεως την προσωπικότητά μας και την προσωπικότητα των άλλων. [20] Ιωάννης Στοβαίος, Ανθολόγιον, Περί ανεξικακίας ΙΘ, 16. [21] Immanuel Kant, Μεταφυσική των ηθών, μτφρ.-σημ.-επιλ. Κώστας Ανδρουλιδάκης, Σμίλη, Αθήνα 2013, σ. 293. Βέβαια, επειδή εδώ έχουμε την παραβίαση ενός καθήκοντος προς τον εαυτό και όχι προς τρίτους, το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι υποδείξουμε στον δρώντα την ηθική απαξία της συμπεριφοράς που έχει υιοθετήσει και να συνεχίσουμε να επιδεικνύουμε σε αυτόν τον ελάχιστο σεβασμό της προσωπικότητας που οφείλουμε στον καθένα. Αυτός που καταρρακώνει οικειοθελώς την αξιοπρέπειά του δεν αθετεί κάποιο συμβόλαιο μαζί μας, έτσι ώστε να αποδεσμεύει και εμάς από τις αντίστοιχες υποχρεώσεις μας. Με το να μην σεβαστούμε και εμείς την προσωπικότητά του (λ.χ. ταπεινώνοντάς τον) επιδεινώνουμε περισσότερο την κατάσταση. “Two wrongs don’t make a right”, όπως λέει και ένα αγγλικό ρητό. [22] Suzy Killmister, “Dignity: Not Such a Useless Concept”, Journal of Medical Ethics 36 (2010): 160-164. [23] George Kateb, ό.π. [24] Για παράδειγμα, θα μπορούσε να επιχειρήσει κανείς να στηρίξει την κοινή αξιοπρέπεια ανθρώπων και ζώων στη θεωρία του Φρανς ντε Βάαλ ότι στα πρωτεύοντα υπάρχουν σε πρωταρχικά στάδια κάποια ηθικά συναισθήματα, όπως η συμπάθεια, τα οποία απαντούν σε εξελιγμένη μορφή στους ανθρώπους. Ωστόσο, θα μπορούσε κανείς να αντιτείνει ότι οι διαφορές μεταξύ των συναισθημάτων τους και των συναισθημάτων μας είναι τόσο έντονες και οι καταστάσεις που αυτά και εμείς καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε τόσο διαφορετικές, ώστε αυτή η προσπάθεια είναι καταδικασμένη σε αποτυχία. Frans De Waal, Primates and Philosophers: How Morality Evolved, Princeton University Press, Πρίνστον 2006. [25] Οι αναγνώστες κάποιας ηλικίας θα θυμούνται τις αρκούδες που διασκέδαζαν «χορεύοντας» τον κόσμο στα πανηγύρια πριν απαγορευτεί η χρησιμοποίησή τους για αυτό τον σκοπό. [26] Η προσέγγιση αυτή έρχεται σε αντίθεση με εκείνη του Γουόλντρον που θεωρεί ότι η αξιοπρέπεια έχει νόημα μόνο στο πλαίσιο ενός δικαιικού συστήματος. Βλ. Jeremy Waldron, Dignity, Rank and Rights, Oxford University Press, Οξφόρδη 2012. Ωστόσο, τα επιχειρήματα που προβάλλει για το ανέφικτο μιας ηθικής προσέγγισης, όπως οι δυσκολίες της καντιανής αντίληψης περί αξιοπρέπειας ή η διατύπωση στο παρελθόν ρατσιστικών απόψεων από ηθικούς φιλοσόφους, δεν επαρκούν, κατά τη γνώμη μας, για την επίτευξη του στόχου του. Από την άλλη πλευρά τείνει να διαβλέπει πίσω από πολλές δικονομικές αρχές την προστασία της αξιοπρέπειας αποσιωπώντας άλλες νομικές αξίες που μπορεί να υπηρετούνται πρωτίστως από αυτές τις αρχές. Για παράδειγμα, η διάταξη που ορίζει ότι κάθε άτομο που κατηγορείται για κάποιο αδίκημα δικαιούται συνηγόρου φαίνεται να υπαγορεύεται περισσότερο από την ανάγκη προστασίας της ελευθερίας και της ευζωίας του κατηγορουμένου και την αποφυγή της κακοδικίας παρά από την ανάγκη προστασίας της αξιοπρέπειάς του, όπως την εννοούμε εδώ. [27] Thomas M. J. Bateman, “Human Dignity’s False Start in the Supreme Court of Canada: Equality Rights and the Canadian Charter of Rights and Freedoms”, The International Journal of Human Rights 16 (2012): 577. Ας δούμε ένα παράδειγμα μιας αμφιλεγόμενης δικαστικής απόφασης που βασίζεται (και) σε μια ερμηνεία της έννοιας της αξιοπρέπειας. Το 2006 το Ανώτατο Συνταγματικό Δικαστήριο της Καρλσρούης με μια ιστορική απόφασή του έκρινε ότι η γερμανική ομοσπονδιακή κυβέρνηση δεν επιτρέπεται να διατάξει την κατάρριψη ενός επιβατηγού αεροπλάνου, το οποίο έχει καταληφθεί από τρομοκράτες που επιδιώκουν να το ρίξουν σε μια κατοικημένη περιοχή με στόχο την πρόκληση μεγάλου αριθμού θυμάτων. Το δικαστήριο μεταξύ άλλων επικαλέστηκε και το πρώτο άρθρο του Γερμανικού Συντάγματος που διακηρύσσει το αναπαλλοτρίωτο της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Θεώρησε ότι αυτή η διάταξη καθιστά «απολύτως αδιανόητη την με νομοθετική πρόβλεψη σκόπιμη αφαίρεση της ζωής προσώπων που βρίσκονται σε τόσο απελπιστική θέση», δηλαδή των αθώων επιβατών του αεροπλάνου. Στην απόφαση αυτή, ωστόσο, υπάρχει και αντίλογος. Ούτως ή άλλως οι αθώοι επιβάτες θα πεθάνουν δεδομένου ότι η πιθανότητα να εξοντώσουν εγκαίρως τους τρομοκράτες και να ανακτήσουν τον έλεγχο του αεροπλάνου είναι αμελητέα. Με ποιον τρόπο δείχνουμε περισσότερο σεβασμό προς την αξιοπρέπειά τους; Οι Γερμανοί δικαστές αποφάνθηκαν ότι αυτό επιτυγχάνεται με το να αφήσουμε τους τρομοκράτες να τους χρησιμοποιήσουν (μαζί με το αεροσκάφος) ως όπλο για την πρόκληση μεγάλων απωλειών και σοβαρών καταστροφών τις οποίες σε καμία περίπτωση δεν θα ήθελαν οι ίδιοι οι επιβάτες να προκαλέσουν. Η άλλη εκδοχή υποστηρίζει ότι ως μέλη μιας συντεταγμένης πολιτείας σεβόμαστε με πιο ουσιαστικό τρόπο την αξιοπρέπειά τους με το να τους θυσιάσουμε, καθώς με αυτόν τον τρόπο σώζουμε τη ζωή πολλών άλλων και ματαιώνουμε τα σχέδια των τρομοκρατών. Ακόμα, στη δεύτερη περίπτωση μπορούμε να τιμούμε τα θύματα εσαεί ως μάρτυρες και ως ήρωες ‒αποφεύγοντας έτσι κάθε υπόνοια εργαλειοποίησής τους‒, κάτι που δεν ισχύει στην πρώτη. Μιλώντας προσωπικά, εάν δεχτούμε ότι η αξιοπρέπεια ως αυτοσεβασμός περιλαμβάνει και τη θετική εικόνα που θα ήθελα να έχουν οι άλλοι για μένα μετά τον θάνατό μου, θα προτιμούσα, σε περίπτωση που βρεθώ στη θέση ενός εκ των άτυχων επιβατών, να καταρριφθεί το αεροπλάνο μου από την πολεμική αεροπορία παρά να γίνω μέρος αποτρόπαιων τρομοκρατικών σχεδίων. Για μια σύνοψη του σκεπτικού της απόφασης βλ. https://bit.ly/3lHjNC6 [28] R v Kapp 2008 SCC 41, https://bit.ly/2VzrlfD [29] Τα πράγματα είναι βέβαια διαφορετικά όταν η προστασία της αξιοπρέπειας συνιστά ρητή συνταγματική επιταγή (Σύνταγμα Νοτίου Αφρικής, άρθρο 10· Βασικός Νόμος Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας, άρθρο 1, παρ. 1). Εδώ προφανώς δεν μπορεί να απαγορεύσει κανείς στον δικαστή να την επικαλείται, αλλά μπορεί να υπάρξει μια πάγια νομολογία σχετικά με την ερμηνεία της προκειμένου να αποφευχθεί ο εν λόγω κίνδυνος.

Δίνοντας νόημα στην αξιοπρέπεια. Σημείο εκκίνησης

Σύνδεση