Όλο εκεί το μυαλό μας

Brian Fagan and Nadia Durrani, What We Did in Bed: A Horizontal History, Yale University Press, 2019, σελ. 232 Λησμονημένος, σε μεγάλο βαθμό, σήμερα στη Βρετανία, ο συγγραφέας Κόμπτον Μακένζι (1883-1972) είναι άγνωστος στην Ελλάδα, παρά το γεγονός ότι από τις εδώ κατασκοπευτικές και πολιτικές δραστηριότητές του στη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου προέκυψαν τα βιβλία First Athenian Memories (1931) και Greek Memories (1932).[1] Άνθρωπος πολυσχιδής, είναι γνωστός στους νεότερους, ή τουλάχιστον σ’ έναν σχετικά περιορισμένο κύκλο από ενδιαφερόμενους, γιατί είχε την ιδέα για τη δημιουργία του γνωστότερου (όχι αναγκαστικώς και του καλύτερου, πάντως) δισκογραφικού περιοδικού στο χώρο της κλασικής μουσικής, του Gramophone, που βγαίνει ανελλιπώς από το 1923 και του οποίου υπήρξε ο πρώτος και, αν δεν κάνω λάθος, ο μακροβιότερος διευθυντής. Η πιο χαρακτηριστική αποτύπωση της μορφής του Μακένζι ήταν η εμφάνισή του στο Face to Face, την περίφημη σειρά από ημίωρες συνεντεύξεις με διασημότητες και πρόσωπα της τότε επικαιρότητας, που προβλήθηκε στην αγγλική τηλεόραση από το 1959 ως το 1962.[2] Οι περισσότερες από αυτές τις εκπομπές γυρίζονταν στο στούντιο, έχοντας ως βασικό χαρακτηριστικό τα πολλά γκρο πλαν στο πρόσωπο του εκάστοτε φιλοξενούμενου, κάτι που είχε ως αποτέλεσμα άφθονα σχόλια στον Τύπο, σύμφωνα με τα οποία ο θεατής έβλεπε ανάκριση και όχι συνέντευξη. Υπήρχαν όμως και περιπτώσεις που το συνεργείο και ο κατά βάσιν αόρατος παρουσιαστής, ο Τζων Φρήμαν (1915-2014), επισκέπτονταν τον καλεσμένο στο σπίτι του. Στην περίπτωση του Μακένζι, η αρχική ιδέα, με την οποία συμφώνησε αμέσως, ήταν να γίνει το γύρισμα στην κρεβατοκάμαρά του. Έτσι, τον βλέπουμε στο κρεβάτι, σκεπασμένο με τις κουβέρτες και με μια ρόμπα πάνω από τις πιτζάμες του, να μιλάει, με τρόπο ανάλαφρο και χαριτωμένο, κυρίως για τα χρόνια της νιότης του και για την αρχή της καριέρας του, στη διάρκεια της οποίας επρόκειτο να εκδώσει περίπου εκατό βιβλία. Μικρό άλμα λίγων δεκαετιών προς τα εμπρός. Σ’ ένα από τα τελευταία επεισόδια της σειράς Sex and the City (1998-2004) και πιο συγκεκριμένα σε αυτό που έχει τίτλο «The Post-It Always Sticks Twice» (που είναι το 7ο του 6ου κύκλου), το κουαρτέτο των πρωταγωνιστριών επισκέπτεται ένα καινούργιο κλαμπ της Νέας Υόρκης, με την ονομασία Bed. Η διαφορά του από τα υπόλοιπα είναι ότι, αντί για τραπέζια και καρέκλες, οι θαμώνες κάθονται (ή ξαπλώνουν) σε μια σειρά από διπλά κρεβάτια, όπου μπορούν να μιλήσουν, να πιούν, να φλερτάρουν. Αυτές ήταν δύο ενδεικτικές προσθήκες (υπάρχουν αμέτρητες άλλες) στο πλούσιο μα και πάλι ενδεικτικό υλικό που έχουν συγκεντρώσει ο Μπράιαν Φέιγκαν και η Νάντια Ντουράνι. Δεν είναι καινούργια η διαπίστωση ότι το κρεβάτι είναι πολυδιάστατο εργαλείο, οι χρήσεις του οποίου δεν περιορίζονται στον ύπνο και σε «κάτι που δίχως δραχμή μπορεί και σε φτιάχνει την ίδια στιγμή», όπως τραγουδούσε παλαιότερα ο Λουκιανός Κηλαηδόνης.[3] Μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο τέχνης, όπως στην εγκατάσταση της αντισυμβατικής βρετανίδας εικαστικού Τρέισι Έμιν (γεν. 1963) Το κρεβάτι μου (1998), όπου ένα άστρωτο κρεβάτι περιστοιχίζεται από απομεινάρια μιας σχέσης που πρόσφατα τελείωσε: «εσώρουχα με λεκέδες από αίμα περιόδου, αδειανά μπουκάλια, αποτσίγαρα και χρησιμοποιημένα προφυλακτικά[4]»· μπορεί ακόμα και να χρησιμεύσει ως χώρος διαμαρτυρίας: είναι πολύ γνωστή η κρεβατοκατάληψη (bed-in) που πραγματοποίησαν ο Τζων Λένον και η Γιόκο Όνο, μένοντας στο κρεβάτι αμέσως μετά το γάμο τους, το 1969, για να βοηθήσουν στο να επιτευχθεί παγκόσμια ειρήνη – ή κάτι παρόμοιο (η επίτευξη δημοσιότητας για το ζευγάρι σίγουρα πραγματοποιήθηκε).[5] O Μπράιαν Φέιγκαν είναι ομότιμος καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στη Σάντα Μπάρμπαρα και συγγραφέας αρκετών ακόμα βιβλίων, γενικών και ειδικών, όπως μια πρόσφατη πολιτισμική ιστορία του ψαρέματος, από τον ίδιο εκδότη (Fishing: How the Sea Fed Civilization, Yale University Press, 2017). Η Νάντια Ντουράνι γράφει εδώ και πολλά χρόνια σχετικά με αρχαιολογικά θέματα, έχοντας πάρει και σχετικό διδακτορικό δίπλωμα. Το Τι κάναμε στο κρεβάτι μάς μεταφέρει σε όλα τα πλάτη και τα μήκη της Γης, και από την προϊστορία μέχρι το εγγύς μέλλον. Η σύντομη έκταση του βιβλίου είναι αντιστρόφως ανάλογη με τον όγκο των πληροφοριών που προσφέρει. Αναπόφευκτα, όλες οι αναφορές είναι, κατά το μάλλον ή ήττον, συνοπτικές (σε λιγότερες από 200 σελίδες κυρίως κειμένου δεν είναι δυνατόν να συνυπάρξουν το βάθος με το εύρος). Επιπλέον, όσο και αν επισκεπτόμαστε μέρη όπως η Δυτική Αφρική και η Ινδονησία, το βάρος πέφτει αναπόφευκτα σε τόπους και χρονικές περιόδους με τους οποίους ο αναγνώστης έχει μεγαλύτερη οικειότητα: στην Αρχαία Ελλάδα και στη Ρώμη, στην αυτοκρατορική Κίνα, στη Γαλλία των Λουδοβίκων, στη Βικτωριανή Αγγλία. Η ύλη χωρίζεται σε 10 θεματικά κεφάλαια, εντός των οποίων τα όσα διαβάζουμε ακολουθούν σε γενικές γραμμές χρονολογική σειρά: Στο 1ο γίνεται αναφορά στην προϊστορία και σε τύπους κρεβατιών που ήρθαν στο φως μετά από ανασκαφές· στο 2ο οι συγγραφείς μιλούν για τα όνειρα και τον τρόπο που τα αντιμετώπιζαν οι διάφοροι πολιτισμοί, καθώς και σε διάφορες περιπτώσεις ύπνου με δόσεις κατά το παρελθόν· το 3ο είναι αφιερωμένο στο σεξ, με παραδείγματα απ’ όλο τον κόσμο· το 4ο μιλάει για το κρεβάτι ως σημείο όπου συνδυάζονται η ταλαιπωρία και η ευτυχία της γέννησης· το 5ο έχει ως θέμα τον θάνατο και το νεκρικό κρεβάτι· στο 6ο διαβάζουμε για τον ομαδικό ύπνο· στο 7ο για τον ύπνο καθ’ οδόν, για παράδειγμα σε εκδρομές αλλά και στον πόλεμο· το 8ο είναι αφιερωμένο στον ύπνο των βασιλιάδων· το 9ο αναφέρεται στο κρεβάτι ως ιδιωτικό χώρο και το 10ο μιλάει για το παρόν και το μέλλον (το οποίο είναι, εν μέρει, ήδη παρόν) του κρεβατιού. Τα βιβλία που είναι προϊόν συνεργασίας ενδέχεται να παρουσιάζουν ανομοιογένεια ύφους. Εν προκειμένω αυτό δεν συμβαίνει. Ο Φέιγκαν και η Ντουράνι γράφουν λιτά και στρωτά, δεν ξεφεύγουν από το θέμα τους, δεν παρασύρονται σε θεωρητικολογίες, δεν προσπαθούν να εντυπωσιάσουν, όσο και αν είναι εντυπωσιακό το γεωγραφικό και χρονολογικό φάσμα που καλύπτουν, φάσμα που προϋποθέτει ανάλογη προετοιμασία. Είναι καλοί εκλαϊκευτές, και μιλούν συνεχώς με παραδείγματα, όχι με γενικότητες, καταφεύγοντας κατ’ επανάληψη στην ακρίβεια των στατιστικών. Δεδομένου ότι απευθύνονται σε ευρύτερο κοινό, συνοδεύουν το κείμενό τους με σχετικά λίγες σημειώσεις, και η προσέγγισή τους θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ένα γραπτό αντίστοιχο ενός τηλεοπτικού ντοκιμαντέρ, με τις σύντομες αναφορές να θυμίζουν διαδοχικά πλάνα που απεικονίζουν το καθένα και κάτι καινούργιο. Έχουν καταφέρει να καλύψουν επαρκώς ένα πολύπλευρο θέμα χωρίς να μακρηγορήσουν ‒ η πολυλογία είναι πολύ ευκολότερη από τη λακωνικότητα. Ορισμένες φορές, πάντως, θα προτιμούσε κανείς τα όσα λένε να μην περιορίζονταν σε λίγες παραγράφους. Τόσο η κατ’ επιλογήν βιβλιογραφία όσο και το ευρετήριο (το οποίο περιλαμβάνει και θεματικούς όρους) διευκολύνουν τον χρήστη. Παρά την έκφραση κοιμάσαι όρθιος, κανείς δεν μπορεί όντως να κοιμηθεί όρθιος και, εν πάση περιπτώσει, όχι για περισσότερο από λίγα λεπτά. Ο ύπνος (όχι απαραιτήτως το σεξ[6]) απαιτεί οριζοντίωση: Παίρνουμε αναπαυτική στάση για να αναπαυθούμε. Ωστόσο, ο άνετος ύπνος είναι μια σχετικά πρόσφατη εξέλιξη. Οι άνθρωποι άρχισαν να κοιμούνται στη γη (το πρώτο κρεβάτι μάλιστα, ηλικίας 70.000 ετών, βρέθηκε μέσα σε σπηλιά στην Νότιο Αφρική) και αναπόφευκτα πέρασαν από αρκετά στάδια για να γίνει περισσότερο κατάλληλη η επιφάνεια πάνω στην οποία ξάπλωναν. Πολύς καιρός πέρασε, επίσης, μέχρις ότου αρχίσουν οι άνθρωποι να κοιμούνται μόνοι τους: Στην προϊστορία, ο ομαδικός ύπνος προσέφερε ζεστασιά και αίσθημα ασφάλειας· αργότερα, για πολλούς αιώνες ο ύπνος ήταν μια κατάσταση κοινή: για γονείς και παιδιά (και άλλους συγγενείς), για τιτλούχους και υπηρέτες, για βασιλείς και αυλικούς. Ακόμα και οι γέννες ήταν δημόσια περίσταση: στη Βρετανία η υποχρεωτική παρουσία του υπουργού των Εξωτερικών δίπλα στο κρεβάτι της ετοιμόγεννης βασίλισσας καταργήθηκε μόλις το 1948, με τον ερχομό του πρίγκιπα Καρόλου. Στοιχεία και δεδομένα υπάρχουν άφθονα σ’ αυτές τις σελίδες: Τα πρώτα υπνωτικά χάπια εμφανίστηκαν το 1913 (σ. 38)· το μεγαλύτερο ως τώρα κρεβάτι, βασιλικό από κάθε άποψη, είχε περίπου 6 μέτρα μήκος και περίπου 4 πλάτος (σ. 146)· σύμφωνα με σύγχρονες δοκιμές, ένας υπηρέτης θα χρειαζόταν τουλάχιστον μισή ώρα για να στρώσει σωστά ένα βικτωριανό κρεβάτι (σ. 7)· μια ιδιαίτερη κατηγορία ταινιών τρόμου έχει ως πρωταγωνιστές κρεβάτια-δολοφόνους (ορισμένοι τίτλοι, στη σ. 103). Για αρκετούς αιώνες, ήταν συνηθισμένο ταξιδιώτες άγνωστοι μεταξύ τους να κοιμηθούν στο ίδιο κρεβάτι. Σήμερα, η μόνη περίπτωση να κοιμηθείς δίπλα σε κάποιον ξένο στη διάρκεια ταξιδιού είναι στο αεροπλάνο (σ. 107 και 109), όπου, σύμφωνα με την κοινή διαπίστωση όσων έχουν πραγματοποιήσει πολύωρες πτήσεις, ο ύπνος είναι δοκιμασία, όχι ευχαρίστηση. Στη σ. 42 συναντάμε πολύ γνωστούς ανθρώπους, στους οποίους έφταναν μόνον λίγες ώρες ύπνου: τον Αλέξανδρο, τον Αννίβα, τον Ναπολέοντα, τον Τσώρτσιλ. Ο τελευταίος, συνεχίζοντας την παράδοση βασιλέων του παρελθόντος, κυβερνούσε σε μεγάλο ποσοστό από το κρεβάτι του στη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και μία χαρακτηριστική σχετική μαρτυρία παρατίθεται στη σ. 159. Μια ενδιαφέρουσα ενότητα στο 5ο κεφάλαιο είναι αφιερωμένη στα λόγια που (σε ορισμένες περιπτώσεις, υποτίθεται πως) είπαν διασημότητες πριν το θάνατό τους. Ο Φέιγκαν και η Ντουράνι παραθέτουν, μεταξύ άλλων, τη φράση του Όσκαρ Ουάιλντ, ο οποίος, παρατηρώντας την ταπετσαρία του δωματίου όπου βρισκόταν, κατέληξε στο ότι «κάποιος απ’ τους δυο μας πρέπει να φύγει». Εξίσου διασκεδαστική και αξιομνημόνευτη είναι και μια φράση του Βολταίρου, που δεν υπάρχει στο βιβλίο. Λίγο πριν πεθάνει, τον επισκέφθηκε ένας ιερέας, ο οποίος προσπάθησε να τον συμφιλιώσει με τον Θεό. «Για όνομα του Θεού, κύριε, μη μου μιλάτε γι’ αυτό τον άνθρωπο», ήταν η αντίδραση του Διαφωτιστή.[7] Αρκετές σελίδες είναι αφιερωμένες σε άλλα θέματα, συναφή ή μη με το κρεβάτι, και δίνουν αφορμές για σκέψη: Όσα γράφουν ο Φέιγκαν και η Ντουράνι για τις βασιλικές αυλές της Αγγλίας και της Γαλλίας θυμίζουν πόσο στενά, σχεδόν ασφυκτικά συνδεδεμένη και εξαρτημένη ήταν η καθημερινότητα με το πρωτόκολλο για όλους όσοι ζούσαν στο παλάτι – ο βασιλιάς ξάπλωνε και έκανε έρωτα σε προκαθορισμένες ώρες. Στο 2ο κεφάλαιο είναι χαρακτηριστική η αντίθεση ανάμεσα στην Αρχαία Αίγυπτο, από την οποία έχουμε ελάχιστες μαρτυρίες σχετικά με το σεξ, και στους εξαιρετικά πολύλογους (και πολυγράφους) Κινέζους και Ινδούς. Όσο για τον θάνατο, ο φόβος που νιώθουν οι άνθρωποι, ουσιαστικά ο φόβος για το δέκατο του δευτερολέπτου που διαρκεί η μετάβαση στην ανυπαρξία, μειώνεται κατά πολύ (ενδεχομένως εξαφανίζεται) από τη σκέψη ότι, πεθαίνοντας, κοιμάσαι. Ο ύπνος κάνει λιγότερο τρομακτική την προοπτική του θανάτου. Το βουνό από άχυρα μέσα στο στάβλο· η στρωματσάδα στο πάτωμα, σε φιλικό σπίτι· οι υπνόσακοι, της εκδρομής και οι στρατιωτικοί (οι τελευταίοι, αν και πολύ πιο χοντροί και ζεστοί, δεν σε προστατεύουν από το κρύο της υπαίθρου στη διάρκεια της άσκησης)· τα πολύ στενά κρεβάτια στην Ιαπωνία, τοποθετημένα το ένα πάνω στο άλλο και με πλάτος που ίσα-ίσα χωράει έναν άνθρωπο: πρακτική λύση ύπνου (αν και μάλλον όχι για κλειστοφοβικούς) σε μια χώρα που είναι από τις πλέον πυκνοκατοικημένες· το κυκλικό κρεβάτι αντικριστά με τον φιλήδονο καθρέφτη στο ταβάνι· αιώρες για μέρη εξωτικά αλλά και για όσους αναζητούν το ασυνήθιστο στην πόλη. Οι επιφάνειες πάνω στις οποίες ξαπλώνουμε έχουν πάρει πολλές μορφές, και η εφευρετικότητα των κατασκευαστών εξακολουθεί να πολλαπλασιάζει τις δυνατότητες επιλογής: Στις τελευταίες σελίδες διαβάζουμε για πολυτελή περίτεχνα κρεβάτια της σουηδικής εταιρείας Hastens, τα οποία πωλούνται σε εξωφρενικές τιμές (140.000 δολάρια το κομμάτι), για κρεβάτια που προσφέρουν διάφορες τεχνολογικές δυνατότητες (όπως θύρες USB) αλλά και για κρεβάτια-ρομπότ που εμφανίζονται και εξαφανίζονται με το πάτημα ενός κουμπιού, συμβάλλοντας και στην εξοικονόμηση χώρου. Τα σχετικά βίντεο στην ιστοσελίδα της εταιρείας Ori Living, που ασχολείται με την κατασκευή και πώληση ρομποτικής επίπλωσης, είναι όντως εντυπωσιακά (τιμές δεν αναγράφονται). Αν το καλοσκεφτούμε, βέβαια, πάνω σ’ ένα στρώμα κοιμόμαστε. Όλα τα υπόλοιπα είναι γαρνιτούρα – στην οποία, όμως, θα πουν πολλοί, βρίσκεται ακριβώς η ουσία του θέματος. [1] Δεν αποκλείεται οι αναμνήσεις του Μακένζι να δημοσιεύθηκαν σε συνέχειες, εν όλω ή εν μέρει, σε κάποια αθηναϊκή εφημερίδα, λίγο μετά την έκδοσή τους. Δεκάδες βιβλία (όχι μόνο μυθιστορήματα) εμφανίστηκαν με αυτό τον τρόπο στα ελληνικά την εποχή (που κράτησε αρκετές δεκαετίες) της μεγάλης δημοτικότητας του αναγνώσματος στον Τύπο. Τα περισσότερα απ’ αυτά ουδέποτε εκδόθηκαν αυτοτελώς. [2] H εκπομπή γυρίστηκε στα τέλη Δεκεμβρίου 1961 και προβλήθηκε τις πρώτες μέρες του καινούργιου χρόνου. Μία περίπου πλήρης έκδοση του Face to Face (34 από τις 35 εκπομπές· εξαιτίας των όρων κάποιου συμβολαίου απουσιάζει η συνέντευξη με τον ηθοποιό Άλμπερτ Φίνεϋ) κυκλοφόρησε σε ένα επαρκώς τεκμηριωμένο άλμπουμ έξι DVD το 2009 (BBC DVD 2908). [3] Το «δίχως δραχμή» δεν είναι απόλυτο. Οι στίχοι προέρχονται από το τραγούδι «Κάνει καλό», που περιλαμβάνεται στο άλμπουμ Είμαι ένας φτωχός και μόνος καουμπόυ (1978). [4] Βλ. την προμετωπίδα του βιβλίου και τη σχετική αναφορά στις σελίδες 2-3. Όσο για τον χαρακτηρισμό αντισυμβατική, είναι συχνή στα έργα της Έμιν η κατάργηση των ορίων ανάμεσα στο δημόσιο και το ιδιωτικό. Κάτι ανάλογο παρατηρεί κανείς και σε παλαιότερο τόμο που είναι αφιερωμένος σ’ αυτήν (Carl Freedman, Tracey Emin, Rizzoli, 2006), στο εξώφυλλο του οποίου βλέπουμε τη ζωγράφο με μαγιό κοντά στη θάλασσα. [5] Βλ. σσ. 180-181. Bed-in, από τη λέξη sit-in («κατάληψη»). Δεν βλέπω πώς αλλιώς μπορεί να μεταφραστεί αυτός ο όρος, που επινοήθηκε για τη συγκεκριμένη περίσταση, χωρίς να χρησιμοποιηθεί πουθενά αλλού έκτοτε. Όσο για την ουσία (αν υπάρχει) της κίνησης του ζεύγους Λένον-Όνο, ας μην ξεχνάμε κάτι που έχει παρατηρηθεί για το περίφημο τραγούδι «Imagine» (παραθέτω από μνήμης): «Τον στίχο “Imagine no possession” [φαντάσου να μην υπάρχει ιδιοκτησία] ένας εκατομμυριούχος δεν τον έγραψε;». [6] Παρεμπιπτόντως, έχει προκαλέσει κατ’ επανάληψη απορία η προτίμηση πολλών σεναριογράφων για τον καναπέ, όταν πρόκειται να δούμε ερωτική σκηνή. Ακόμα και ένα μονό κρεβάτι είναι πιο άνετο. [7] Περισσότερα σχετικά με τα τελευταία λόγια καθώς και με όλες τις λακωνικές μορφές επικοινωνίας θα βρει κανείς στο πολύ ενδιαφέρον βιβλίο των Alexander Humez, Nicholas Humez και Rob Flynn, Short Cuts: A Guide to Oaths, Ring Tones, Ransom Notes, Famous Last Words, and Other Forms of Minimalist Communication (Oxford University Press, 2010).

Σύνδεση