Λουίζ Γκλικ: Η ιαματική λειτουργία του ποιήματος

Ομορφιά η ιαματική, η διδάσκουσα Λουίζ Γκλικ, Οκτώβριος III, 2004 «Ο κόσμος είναι πλήρης και χωρίς εμάς. Γεγονός αβάσταχτο. Στο οποίο ο ποιητής απαντά επαναστατώντας, θέλοντας ν’ αποδείξει το αντίθετο. Από πληγωμένη ματαιοδοξία ή πεισμωμένη περηφάνια ή απελπισμένη ανάγκη ο ποιητής ζει σε αιώνια διαμάχη με την πραγματικότητα και κάτι το καταπληκτικό συμβαίνει: μια άλλη πραγματικότητα, ένα άλλο γεγονός γεννιέται, σαν ένα καινούργιο στοιχείο, σε μερική αντίφαση με ό,τι φαντάζει αβάσταχτο. Η ανεξίτηλη φωνή του, παρ’ όλο που δεν έχει καμία απολύτως επίδραση στο μη-ανθρώπινο σύμπαν, αλλάζει εκ βάθρων την εμπειρία μας ως ανθρώπων αυτού του σύμπαντος, καθώς και τον κόσμο των σχέσεων, τη μοναξιά της φαινομενικά περιθωριακής καρδιάς». Το απόσπασμα προέρχεται από το εισαγωγικό δοκίμιο της Γκλικ στην συλλογή των καλύτερων ποιημάτων που εκδόθηκαν στην Αμερική το 1993 και αναδημοσιεύεται στη συλλογή δοκιμίων της Αποδείξεις και θεωρίες (1994). Θα μπορούσε να προέρχεται και από το ημερολόγιο της έφηβης Γκλικ, αν διέθετε, φυσικά, σε τόσο νεαρή ηλικία, την οξυδέρκεια να παρατηρήσει έτσι εμβριθώς τον ποιητικό εαυτό της. Όντως, κάνω ποίηση σημαίνει ότι εμβαθύνω σε μια ορισμένη συγκίνηση που πηγάζει από τη σχέση τού ποιητικώς διακείμενου νου με τις συνθήκες και περιστάσεις του κόσμου. Διαδικασία που απαιτεί άσκηση, υπομονή και επιμονή, πέρα από όλα τα άλλα. Αν είμαστε τυχεροί, μπορεί, όπως περιγράφει παραπάνω η Γκλικ, να συμβεί κάτι το «καταπληκτικό», να φτάσουμε σ’ ένα κομβικό σημείο: ο άνθρωπος γίνεται ξαφνικά κέντρο του σύμπαντος. Η αντικειμενικά ασήμαντη ύπαρξή του μοιάζει να αφορά –και μάλιστα κάποτε επιτακτικά‒ τις υπό άλλες συνθήκες παγερά αδιάφορες συμπαντικές δυνάμεις, η ανθρώπινη μοναξιά σπάει και η φωνή που μπορεί να το διασφαλίσει αυτό γίνεται, ανάλογα με την ευαισθησία της πρόσληψής μας ως αναγνώστες, περισσότερο ή λιγότερο απαραίτητη. Ίσως εξίσου απαραίτητη με την ίδια αυτή διαδικασία για τον δημιουργό-ποιητή. Για την Λουίζ Γκλικ, τουλάχιστον, αποδείχτηκε από πολύ νωρίς ζωτικής σημασίας ζήτημα, κυριολεκτικά ζωής και θανάτου. Είναι γνωστή και σχολιασμένη ποικιλοτρόπως η καταφυγή της στην ποίηση μετά από επτά χρόνια ψυχανάλυσης και μια σκληρή εφηβεία, βαριά ανορεξική, μ’ ένα αστείρευτο, όσο και ανεκμετάλλευτο δυναμικό μέσα της και χωρίς καθόλου εαυτό: όπως η ίδια ομολογεί, κόντεψε να πεθάνει, θύμα της ίδιας της πείνας της. Η πρώτη συλλογή της, Πρωτότοκη (1968), συνδέει άμεσα, από τον τίτλο ακόμη, τη διαδικασία της γραφής με τη βιολογία – η ποίηση ήταν το μέσο που κέρδισε για τη νεαρή Γκλικ το στοίχημα της ζωής και της νοηματοδότησής της. Η ίδια συλλογή εμφανίζει κιόλας ή μάλλον υπαινίσσεται τα βασικά χαρακτηριστικά που αργότερα θα κάνουν τόσο ξεχωριστή την ποίησή της: πραγμάτευση θεμάτων προσωπικής βιογραφίας, συχνά με τη συνδρομή συμβόλων και μύθων, κατά προτίμηση της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας, λιτή φόρμα, γλώσσα απλή, μακριά από περίπλοκους ακροβατισμούς, αλλά με επαρκές ειδικό βάρος, σωστή εξισορρόπηση ανάμεσα στον διεγερμένο νου και την οξυμένη αίσθηση, έλξη από το «μεταφυσικό». Κρύβομαι και προσεύχομαι. Και την αυγή, Μόνη μου, ολομόναχη, μπορώ να αισθάνομαι δάχτυλα Να αναδεύονται γλιστρώντας πάνω μου σαν ευλογία και τη γυμνή Σκυφτή καμπύλη του βουνού, ήρεμη στο σκοτάδι («Κελί», Πρωτότοκη, 1968) Στις τρεις επόμενες ποιητικές συλλογές της, Το σπίτι στον βαλτότοπο (1975), Ο κήπος (1976), Μορφή σε πτώση (1980), η Γκλικ φαίνεται να παγιώνει τη βασική πεποίθησή της ότι το ποίημα, τουλάχιστον στη δική της γραφή, ολοκληρώνεται στον αναγνώστη: όταν έστω και ένας από την συλλογικότητα στην οποία αυτό απευθύνεται αφυπνισθεί μπροστά του, το συνειδητοποιήσει, ανταποκριθεί καταφατικά ή αποφατικά στην αλήθεια του και, τελικά, το ολοκληρώσει. Ο θρίαμβος του Αχιλλέα (1985) συστήνει «επίσημα» την Γκλικ: ως ποιήτρια που επιμένει, με ουσιαστικές αξιώσεις και διακριτό το στίγμα της φωνής της. Η συλλογή πραγματεύεται την απώλεια και τον θάνατο ‒ είναι χαρακτηριστικό ότι η Γκλικ συνήθως δομεί τις συλλογές της ως ένα ενιαίο ποίημα και όχι ως συγκεντρώσεις ποιημάτων λίγο ή πολύ κοινής θεματολογίας και ύφους. Για τον σκοπό αυτό η ποιήτρια δανείζεται επεισόδια από τους αρχαίους μύθους και προσφιλείς ηρωικές ιστορίες που πρωτάκουσε από τη μητέρα της, ήδη στα τρία της χρόνια. Τα μυθολογικά μοτίβα, σταθερή πηγή έμπνευσής της σε όλη τη διάρκεια της πορείας της, αποκτούν στην ποίησή της μία έντονα προσωπική διάσταση και ερμηνεύονται από την ποιήτρια με εντελώς πρωτότυπο τρόπο. Ήδη από αυτό το βιβλίο, ο αναγνώστης καλείται να ολοκληρώσει την αφήγηση δίνοντας τη δική του ερμηνεία στην αλληγορία του μύθου: για την Γκλικ, λόγου χάρη, ο θρίαμβος του Αχιλλέα δεν είναι παρά η αποδοχή του θανάτου. Όταν εγώ σιωπώ, τότε είναι που η αλήθεια φωτίζει («Υπονομευμένη γλώσσα», Αραράτ, 1990) Κι εσύ ‒ εσύ που έχεις πάει με άντρα, πες, δεν είναι, μετά το πρώτο κλάμα, δεν είναι η χαρά, όπως κι ο φόβος, μόνο σιωπή; («Ασημένιος κρίνος», Ο άγριος κρίνος, 1992) Η εξομολογητική διάθεση αποκτά την πλήρη ανάπτυξή της στις δύο επόμενες συλλογές της Γκλικ. Ο άγριος κρίνος, που θα κερδίσει μάλιστα το βραβείο Πούλιτζερ, εισάγει μία έντονα μεταφυσική διάσταση στην ποίησή της. Το βιβλίο είναι μια αλληγορία σε τρεις φωνές, των λουλουδιών, του ποιητή-κηπουρού και ενός παντεπόπτη, κυρίαρχου Θεού-γνώστη της αλήθειας. Αποτελεί, στην πραγματικότητα, ένα είδος κοινωνικής προφητείας, έναν τρόπο απόκτησης της πραγματικής γνώσης πέρα από τις όποιες ατομικές ή συλλογικές αυταπάτες. Εγχείρημα εξαιρετικά τολμηρό, με τον κίνδυνο να καταντήσει σχεδόν γραφικό ‒η απόκτηση της αλήθειας αποτελεί έτσι κι αλλιώς για την Γκλικ μια από τις «κορυφαίες περιπέτειες σ’ αυτή τη ζωή»[1]‒ που με επιτυχία διεκπεραιώνει ο ποιητής-αφηγητής και μάλιστα στη συγκεκριμένη περίπτωση μια ποιήτρια. Η ποίηση εδραιώνεται έτσι ως η πιο χαρισματική μορφή γνώσης που διαθέτουμε, η μόνη πραγματικά ικανή να μας προστατέψει από τη βαρβαρότητα του εύγλωττου, την αναλήθεια της κοινής γνώμης, την κακοτοπιά του εύσχημου, του εύκολου και του εύπεπτου. «Η ποίηση είναι αυτοβιογραφία απαλλαγμένη από χρονολογίες και σχόλια»[2]. Όχι όμως και από τη συνδρομή του μύθου. Στις Λιβαδοχώρες (1999) και, αργότερα, στο Averno (2006) η ποιήτρια ζητά τη συνδρομή του μύθου, κλασικών αρχαιοελληνικών μυθολογικών αρχετύπων, όπως του Οδυσσέα και της Πηνελόπης στο πρώτο, της Περσεφόνης στο δεύτερο, για να πραγματευτεί σφαιρικά και με ρηξικέλευθη τόλμη, αντίστοιχα τη ρητορική ενός γάμου που διαλύεται (η Γκλικ είναι δύο φορές διαζευγμένη με ένα γιο από τον πρώτο της γάμο) και της φθοράς, της λήθης, της καταρράκωσης του σώματος, της απενεργοποίησης του πνεύματος. Ρώτησέ την αν πονάει η φωτιά («Φλογισμένη καρδιά», Vita Nova, 1999) Η ψυχή μου σπαρτάρισε και στράγγισε. Το σώμα έγινε γι’ αυτήν ένα τόσο μεγάλο ρούχο. Κι ύστερα ήρθε η ελπίδα και μου δόθηκε ξανά αλλά ήτανε ελπίδα διαφορετική – τελείως άλλη («Το ρούχο», Vita Nova, 1999) «Οι συνθήκες της προσωπικής ζωής μπορεί να αποτελέσουν αφορμή για την τέχνη, όμως αυτή καθαυτή η δημιουργία αποτελεί μια εκδίκηση επ’ αυτών ακριβώς των συνθηκών. ... Καμία άλλη λειτουργία που θα μπορούσα να ονομάσω (εκτός του ποιητικού) δε νικά τόσο απόλυτα τo κύρος, την επιβολή (πάνω μας) του γεγονότος»[3]. Καταστροφική φωτιά κατέκαψε το 1980 την περιουσία της Γκλικ καίγοντας το αρχείο και τα χαρτιά της. Παρουσιάζει, για τον κριτικό της λογοτεχνίας κι όχι μόνο, εξαιρετικό ενδιαφέρον ο τρόπος που η ποιήτρια στη συλλογή της Vita Nova μεταστοιχειώνει αυτό το γεγονός, σχεδόν μία δεκαετία μετά, σε ποίηση σκληρής λιτότητας και λακωνικής ακρίβειας. Το έργο ‒αυτή είναι κυρίως η μοίρα του ποιήματος‒ είναι ο δημιουργός του, η εποχή του, προσωπική και ιστορική, μόνο που τα πρόσωπα και τα πράγματα (επι)συμβαίνουν σ’ αυτό πάντοτε αλλιώς, φωτισμένα στην εσχατολογική διεύρυνσή τους. Ο χρόνος του ποιήματος είναι ο χρόνος-τότε και ο χρόνος-πάντα, η πραγματικότητα του ποιήματος είναι εκείνη-εκεί και κάθε άλλη και ο ποιητής γίνεται η φωνή εκείνη που έχει την τόλμη να διαφυλάξει την αρχετυπική υπόσταση των πραγμάτων διεγείροντας τις προσλαμβάνουσες του αναγνώστη προκειμένου και ο ίδιος ν’ αναμετρηθεί μαζί τους, ν’ αντιτάξει τον δικό του λόγο στην ομιλία τους. Με τη συλλογή Averno, όπως και με τις Επτά εποχές λίγα χρόνια πριν, το 2001, αλλά κυρίως με το σπονδυλωτό ποίημα Οκτώβριος, το 2004, που αφορμάται από το τρομοκρατικό χτύπημα της 11ης Σεπτεμβρίου, η Γκλικ μοιάζει να ολοκληρώνει μια μεγάλη περίοδο στην ποίησή της. «Ίδια απέναντι στον χρόνο και την αλλαγή, αίσθηση τέλειας ασφάλειας, το αίσθημα ότι είμαστε πια προστατευμένοι από ό,τι τόσο παράφορα κάποτε αγαπήσαμε», έτσι όρισε η ίδια την ποίησή της σε πρόσφατη συνέντευξη. Όντως, τα βασικά χαρακτηριστικά της ποίησής της –η εξομολογητική ποιητική αυτοβιογράφηση, η ημερολογιακή καταγραφή, ο υπαινικτικός σχολιασμός της επικαιρότητας σε συνδυασμό με την ακονισμένη αίσθηση, τη φωτισμένη συνείδηση, την αφοπλιστικά λιτή γλώσσα και την τεχνική αρτιότητα‒ είναι ορατά τόσο σε αυτές όσο και στις δυο τελευταίες συλλογές της, μετά το 2004. Άνεμος φύσηξε για μια στιγμή, πέρασε, σκίζοντας το μυαλό στη ριπή του άφησε μια διαύγεια περίεργη. Πόσο απίστευτα προνομιούχα είσαι να παραμένεις παθιασμένα εκεί, προσηλωμένη σε ό,τι αγαπάς το τίμημα, η απώλεια της ελπίδας, δεν σε κατέστρεψε. Maestroso, doloroso: Αυτό είναι το φως του φθινοπώρου ‒ έχει στραφεί πάνω μας. Αναντίρρητα, είναι προνόμιο να πλησιάζει κανείς το τέλος ακόμη πιστεύοντας σε κάτι. (Οκτώβριος IV, 2004) Η Γκλικ φτάνει στην τελευταία περίοδο της ποίησής της με δύο ποιητικές συλλογές: την Ζωή στο χωριό, το 2009, και την Πιστή και ενάρετη νύχτα, το 2014. Στο μεταξύ, το 2003, γίνεται η 12η στη σειρά των δαφνοστεφών ποιητών και ποιητριών των Ηνωμένων Πολιτειών και συνεχίζει να προσθέτει υποτροφίες και βραβεία στην μακρά λίστα των κορυφαίων διακρίσεων που έχει λάβει για το έργο της. Παράλληλα, εξακολουθεί να διδάσκει ποίηση και δημιουργική γραφή, με τελευταία θέση αυτή στο Πανεπιστήμιο του Γέιλ. «Η τέχνη είναι υπηρεσία στη ζωή του πνεύματος, το οποίο έτσι μας απαλλάσει από τη μιζέρια της ακηδίας. Και το κάνει αυτό με το να στρέφει το φακό σε μια υπαρκτή, πολύ πραγματική εικόνα του κόσμου: υπό αυτή την έννοια, λειτουργεί λιγότερο ως καθρέφτης και περισσότερο ως μικροσκόπιο· εκεί που πριν υπήρχε το άδειο λευκό της σελίδας, αναδύεται τώρα ένα πεδίο ενέργειας»[4]. Η Γκλικ γνωρίζει ότι για τον σωστά διεγερμένο νου, που βρίσκεται σε επιφυλακή, η πραγματικότητα αργά ή γρήγορα στο ποιητικό εκβάλλει· ότι, σχεδόν μοιραία, η εκτροπή της πραγματικότητας είναι η ποίηση. Και ότι η ποίηση ακριβώς είναι ικανή να ενεργοποιήσει περιοχές του νου που αδρανούν ή μένουν ανεκμετάλλευτες, συμβάλλοντας στο να ανακαλύψουμε και, κυρίως, να επινοήσουμε έναν πιο ανθρώπινο εαυτό. Στις δυο τελευταίες συλλογές της η Γκλικ υιοθετεί τρόπο γραφής, ύφος και γλώσσα σχεδόν πεζολογικά. Το κοινότοπο είναι ποιητικά το ρίσκο σε αυτά τα ποιήματα. Κύριο θέμα τους ο θάνατος, η απουσία, η ολοκλήρωση μιας μακράς διαδρομής που διανύθηκε άξια, η αιώνια σχέση μας με τα πρόσωπα που αναπόφευκτα και ανεξίτηλα σημαδεύουν τη ζωή μας: την οικογένειά μας. Ειδικά στην Πιστή και ενάρετη νύχτα, είναι σαν η γλώσσα να έχει εξαντλήσει τους λόγους της δικαίωσής της: απλά φέγγει. Ακόμη και η μορφή των ποιημάτων, σε μακρούς στίχους, μικρές και πολλές στροφές ή μεγάλες παραγράφους, θυμίζουν έντονα πεζογραφία. Η ήρεμη φωνή, μακριά από τη λεπτή λυρική ρώμη του παρελθόντος, απευθύνεται αφοπλιστικά άμεσα στον αναγνώστη και φέρνει σε αμηχανία κριτικούς και μεταφραστές, επιτρέποντας την αξιολογική διχογνωμία και την ισχυρή πιθανότητα υποτίμησής της. Αναφέρει η ίδια επιβεβαιώνοντας ότι γράφει κανείς για να γίνει συγγραφέας κι όχι επειδή ήδη είναι: «Η λέξη ποιητής πρέπει να χρησιμοποιείται με προσοχή: αναφέρεται σε έναν στόχο, όχι σε μια κατάκτηση»[5]. Φαίνεται ότι η ανίχνευση, η θέση νέων στόχων είναι συνώνυμα του ποιητή για την Γκλικ. Η επιβράβευση του έργου της με το βραβείο Νόμπελ τον περασμένο Οκτώβριο, που την κατέστησε την 16η γυναίκα από το 1901 η οποία τιμάται με αυτή τη διάκριση, στέκεται ακριβώς σε αυτό: τον επιτονισμό, που παραμένει στην ποιητική διαδρομή της Γκλικ η οποία μετρά σχεδόν μισό αιώνα, σκανδαλωδώς, θα λέγαμε, διακριτικός και χαμηλόφωνος, κατορθώνοντας όμως να δώσει μια ποίηση υψηλή, που επιζεί ατομικών και συλλογικών κατακλυσμών. Μια ποίηση που της έχει δοθεί η χάρη να παρέχει ένα αίσθημα ασφάλειας στον αναγνώστη, την αίσθηση ότι μένει προστατευμένος απέναντι στη σκληρή αλήθεια που καλείται να εκφράσει το ποίημα. «Τα ποιήματα δεν επιζούν ως αντικείμενα, αλλά ως παρουσίες. Όταν διαβάζει κάτι που αξίζει να θυμάται κανείς, απελευθερώνει μια ανθρώπινη φωνή: αφήνει μέσα στον κόσμο ελεύθερο ξανά ένα σύντροφο-πνεύμα. Διαβάζω ποίηση για ν’ ακούσω αυτή τη φωνή. Και γράφω ποίηση για να μιλήσω σε όσους άκουσα»[6]. Τις φωνές εκείνες, θα λέγαμε, που έχουν το κουράγιο να επιμείνουν, όπως η ίδια η Γκλικ, με τέτοιο τρόπο «που ο χρόνος δεν μπορεί πια να μας τις στερήσει». [1] «Για τον Στάνλεϋ Κούνιτζ», Αποδείξεις και θεωρίες, 1994, σ. 111. [2] «Η καλύτερη Αμερικανική ποίηση, 1993», Αποδείξεις και θεωρίες, σ. 92. [3] «Η ιδέα του κουράγιου», Αποδείξεις και θεωρίες, σ. 25. [4] «Η καλύτερη Αμερικανική ποίηση, 1993», ό.π., σ. 92. [5] «Η εκπαίδευση του ποιητή», Αποδείξεις και θεωρίες, σ. 3. [6] «Θάνατος και απουσία», Αποδείξεις και θεωρίες, σ. 139.

Λουίζ Γκλικ: Η ιαματική λειτουργία του ποιήματος

Σύνδεση