Η Γραμμική Β γραφή. Περί τίνος πρόκειται

Margalit Fox, Στον Λαβύρινθο της Γραμμικής Β. Ξεκλειδώνοντας το αίνιγμα ενός αρχαίου κώδικα. Μετάφραση - Επίμετρο - Σχόλια Χ.Ε. Μαραβέλιας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2020, σελ. 354 «Οι κρυφές συλλαβές όπου πάσχιζα την ταυτότητά μου να αρθρώσω» (Ελύτης) «Ἀποσκότησόν με» (Διογένης ο κυνικός) Όλα ξεκινούν από τον Άρθουρ Έβανς (1851-1941) και την επιθυμία του να αποδείξει ότι ο πολιτισμός που είχαν φέρει στο φως οι ανασκαφές του Σλήμαν δεν μπορεί να ήταν ένας πολιτισμός χωρίς γραφή. Η γραφή, αυτή η εξωσωματική μνήμη του ανθρώπου, συχνά ταυτίζεται με τον πολιτισμό. Ο Έβανς λοιπόν, έχοντας ζήσει κατά διαστήματα στα νότια Βαλκάνια ως ανταποκριτής του Manchester Guardian,[1] κατέβηκε στην τουρκοκρατούμενη Κρήτη και άρχισε τις ανασκαφές στη θέση «Τσελεπή κεφάλα» («ο λόφος του τσιφλικά») τον Μάρτιο 1900. Η θέση, 5 χιλιόμετρα νοτιο-ανατολικά του Ηρακλείου, από καιρό ταυτιζόταν με την αρχαία Κνωσό. Μάλιστα ο δαιμόνιος Σλήμαν είχε διαπραγματευθεί την αγορά του λόφου από τους Τούρκους ιδιοκτήτες στα 1883, αλλά η υπόθεση δεν προχώρησε ένεκα και των μετώπων που αυτός είχε ανοίξει με τους Τούρκους, φυγαδεύοντας τον «Θησαυρό της Τροίας». Ο σημαντικότερος πρόδρομος του Έβανς στην τοποθεσία ήταν ο Κρητικός λόγιος και αρχαιοδίφης με το χαρακτηριστικό όνομα Μίνως Καλοκαιρινός που έκανε προκαταρκτικές ανασκαφές στα 1878. Μάλιστα σε έναν τοίχο εντόπισε κάποια παράξενα σημάδια που έμοιαζαν με γραφή (σ. 47). Ο Έβανς, πριν κατεβεί στην Κρήτη για συστηματική ανασκαφή βρήκε στα παλαιοπωλεία της Αθήνας σφραγιδόλιθους και εγχάρακτους πολύτιμους ή ημι-πολύτιμους λίθους. Όλες οι σχετικές πληροφορίες του έδειχναν την Κρήτη, στην πρωτεύουσα της οποίας «Μίνως ἐννέωρος βασίλευε Διὸς μεγάλου ὀαριστής» (Οδ. τ 178-9)[2]. Μάλιστα ο ίδιος περιηγούμενος την ύπαιθρο της Κρήτης το 1897, κατάφερε να αποκτήσει και άλλους τέτοιους λίθους. Γαλόπετρες ή γαλούσες τις λέγανε οι χωρικές, που τις κρεμούσαν σαν περίαπτα στο λαιμό, πιστεύοντας ότι φέρνουν γάλα στις μωρομάνες. Ο Έβανς λοιπόν είχε πίσω του έναν διάσημο πατέρα, τον Τζων Έβανς «τον μεγάλο», βικτωριανό επιχειρηματία χάρτου, ερασιτέχνη αρχαιολόγο, γεωλόγο και νομισματολόγο. Ο «δικός μας» Έβανς, που αργότερα –αν και μικρός το δέμας– ξεπέρασε κατά πολύ σε φήμη και δόξα τον πατέρα του, ήταν τότε «ο μικρός Έβανς» (σ. 35-36). Πέρα από την πατρική στήριξη, είχε πίσω του και μια αυτοκρατορία. Αφού λοιπόν αγόρασε μέρος της «Κεφάλας», άρχισε τις ανασκαφές τον Μάρτιο 1900. Δεν παρέλειψε μάλιστα, με την πανηγυρική έναρξη των εργασιών να υψώσει στην τοποθεσία τον «Union Jack», τη σημαία του Ηνωμένου Βασιλείου. Ως εργάτες προσέλαβε μισούς Έλληνες μισούς Οθωμανούς, πιστεύοντας ότι έτσι συμβάλλει στην ειρήνευση του τόπου. Η υποψία του Έβανς περί ύπαρξης γραφής στους προϊστορικούς πολιτισμούς του Αιγαίου επαληθεύτηκε μέσα στις πρώτες μέρες των ανασκαφών, οπότε ήρθαν στο φως εκατοντάδες (και μετά χιλιάδες) πήλινες πινακίδες, οι περισσότερες θραυσμένες, χαραγμένες μ’ ένα άγνωστο μέχρι τότε σύστημα γραφής. Οι πινακίδες αυτές διατηρήθηκαν ως τις μέρες μας ένεκα του «ψησίματος» (ὀπταὶ πυρὶ) της αρχικά άοπτης αργίλου (ξηραὶ ἀπὸ ἡλίου) που προκάλεσε η εχθρική πυρπόληση του ανακτόρου. Η συνέχεια μάλιστα έδειξε ότι στον Μινωικό πολιτισμό (όπως τον ονόμασε ο Έβανς) είχαν χρησιμοποιηθεί όχι ένα, αλλά τρία συστήματα γραφής: η Γραμμική Α, η προερχόμενη από αυτή Γραμμική Β, καθώς και τα κρητικά ιερογλυφικά, που ενίοτε αποκαλούνται Α και Β τύπου. Αυτά πέρα από τα γριφώδη εκτυπώματα του πασίγνωστου Δίσκου της Φαιστού που βρέθηκε το 1908, αυτής της μινωικής μας Σινδόνης του Τορίνου. «Προ-φοινικικές» χαρακτήρισε τις γραφές αυτές ο Έβανς. Ο αριθμός των σημείων (signs) των Γραμμικών γραφών έδειξε ότι προφανώς πρόκειται για γραφές συλλαβικές, ήτοι για σύστημα γραφής όπου κάθε σημείο-γράμμα παριστά μια συλλαβή της γλώσσας. Πρόκειται για ένα μεσοστάδιο ανάμεσα στις εικονογραφικές / λογογραφικές / ιδεογραφικές γραφές και τις αλφαβητικές. Οι συλλαβικές γραφές αποτελούν μια αληθινή επανάσταση στην ιστορία της γραφής. Όπως αναφέρει ένας ειδικός, πρόκειται για τη σημαντικότερη πρόοδο μέσα στην ιστορία της γραφής,[3] αφού πλέον οι κατά κανόνα ολόκληρες και συνεπώς άκαμπτες λέξεις των εικονογραφικών συστημάτων διασπώνται σε συλλαβές, με αποτέλεσμα τη μεγαλύτερη ευελιξία. (Η διάσπαση αυτή συνεχίζεται περαιτέρω με το αλφάβητο, όπου κάθε γράμμα παριστά έναν φθόγγο της αντίστοιχης γλώσσας). Το μειονέκτημα ήταν ότι, από εδώ και πέρα, για να «διαβάσει» κανείς ένα κείμενο έπρεπε απαραιτήτως να γνωρίζει τη σχετική γλώσσα – κάτι που δεν απαιτούσαν τα εικονογραφικά συστήματα. Ιδού γιατί η αναζήτηση της γλώσσας της Γραμμικής Β αναδείχθηκε σε κομβικό ζήτημα. Ακόμη και πριν από την έναρξη των ανασκαφών στην Κνωσό είχαν ήδη συσσωρευθεί αρκετές ενδείξεις ότι στο προϊστορικό Αιγαίο όντως υπήρξε γραφή[4]. Ο Έβανς εξ αρχής έβαλε σκοπό της ζωής του να «διαβάσει» τις επιγραφές του. Άλλωστε η εποχή των μεγάλων αποκρυπτογραφήσεων δεν είχε παρέλθει. Το κύριο ενδιαφέρον του στράφηκε στη Γραμμική Β, τα κείμενα της οποίας ήταν καταφανώς περισσότερα και έτσι παρείχαν περισσότερες δυνατότητες στατιστικών και άλλων αναλύσεων. Μέσα στα πλαίσια αυτής της –καταρχήν– θεμιτής επιθυμίας του, ο Έβανς εμπράκτως έκρυψε τις πινακίδες από τους ανά τον κόσμο ενδιαφερόμενους ερευνητές. Μάλιστα, όσο δεν σημείωνε κάποια άξια λόγου πρόοδο, τόσο δεν προχωρούσε στη δημοσίευσή τους. Στον επιβλητικό τόμο Scripta Minoa που εξέδωσε το 1909 είχε πολλές αναφορές στη Γραμμική Α, στα κρητικά ιερογλυφικά, καθώς και στον Δίσκο της Φαιστού. Εκεί ωστόσο ελάχιστες πινακίδες της Γραμμικής Β περιέλαβε, υποσχόμενος την πλήρη δημοσίευσή τους σε επόμενο τόμο. Ο περιπόθητος τόμος ουδέποτε δημοσιεύθηκε ζώντος του Έβανς. Με το έργο της έκδοσης επιφορτίσθηκε ο καθηγητής Τζων Μάιρς, παλαιότερα (1901) συνεργάτης του Έβανς. Οι πρόοδοι που μέχρι τότε είχε κάνει ο Έβανς στο θέμα της αποκρυπτογράφησης ήταν η κατεύθυνση της γραφής (από τα αριστερά προς τα δεξιά, ἐς εὐθύ), ο διαχωρισμός των λέξεων μεταξύ τους (μια μικρή κάθετη γραμμή), η σημασία αρκετών ιδεογραμμάτων, το νόημα των οποίων ήταν συχνά προφανές, και στο αριθμητικό σύστημα. Επίσης η φύση των κειμένων ως απογραφών, στις οποίες εμφανιζόταν συχνά μια λέξη που ασφαλώς σήμαινε «σύνολο». Σήμερα γνωρίζουμε ότι η Γραμμική γραφή Β αποτελείται από συλλαβογράμματα (περίπου 90), ιδεογράμματα ή λογογράμματα (δεκάδες), αριθμητικά, και σύμβολα για μέτρα και σταθμά. Κάρτα του Κ.Δ. Κτιστόπουλου στην Άλις Κόμπερ, όπου εξηγεί στην Αμερικανίδα ερευνήτρια ποιος είναι ο Ηλίας Βενέζης, μέσω του οποίου της στέλνει ένα μικρό δώρο. Δεξιά: Κ.Δ. Κτιστόπουλος (1891-1977), ο σοβαρότερος Έλληνας ερευνητής των κρητο-μυκηναϊκών γραφών. Ήταν ο μοναδικός Έλληνας που προσκλήθηκε στο 1ο Διεθνές Συνέδριο (Παρίσι, Gif-sur-Yvette, Απρ. 1956) για τη μελέτη των μυκηναϊκών κειμένων. Ο δεύτερος τόμος των Scripta Minoa τελικά –ένεκα και των δυσχερειών λόγω του πολέμου– εκδόθηκε το 1952. Είχε πάρα πολλά λάθη, ενόψει και του γεγονότος ότι ο Μάιρς δεν γνώριζε και πολλά πράγματα για τη Γραμμική Β γραφή. Αξίζει να αναφερθεί εδώ ότι στην αντιγραφή και προετοιμασία των σημειώσεων του Έβανς προς δημοσίευση βοήθησαν τόσο ο Μάικλ Βέντρις (για λίγο), όσο και κυρίως η Αμερικανίδα ερευνήτρια Άλις Κόμπερ και ο συμπατριώτης της Έμετ Μπένετ. Στο έργο της Κόμπερ επικεντρώνεται το βιβλίο που έδωσε την αφορμή για να χαραχθούν τούτες οι γραμμές. Μέχρι τον θάνατο του Έβανς (1941), αλλά και αρκετά μετά, κυριαρχούσε ο παμμινωισμός τού εν τω μεταξύ διάσημου Βρετανού αρχαιολόγου, ο οποίος τώρα θεωρούσε τον Μινωικό πολιτισμό έναν υψηλό πολιτισμό, σε σχέση με τον οιονεί «βαρβαρικό» πολιτισμό της ηπειρωτικής Ελλάδας. (Οι αντίθετες απόψεις, όπως του Τσούντα ή του Ουαίης –και του Σλήμαν βεβαίως– μόλις που ακούγονταν). Πίσω από τον Έβανς στοιχίζονταν όσοι ήθελαν να ανήκουν στο mainstream της αιγαιακής προϊστορικής αρχαιολογίας. Τα πράγματα δεν άλλαξαν ούτε μετά το 1939, οπότε ο Αμερικανός αρχαιολόγος Καρλ Μπλέγκεν του πανεπιστημίου του Σινσινάτι, συνεπικουρούμενος από τον ημέτερο Κων. Κουρουνιώτη, εντόπισε στη θέση Άνω Εγκλιανός της Μεσσηνίας την «Πύλο του Νέστορα». Και εδώ η τύχη φάνηκε ευνοϊκή προς τον αρχαιολόγο. Διότι από την πρώτη μέρα των ανασκαφών, κατά την χάραξη μιας δοκιμαστικής τάφρου στο έδαφος, ο Μπλέγκεν έπεσε πάνω σ’ ένα σύνολο πινακίδων. Οι πινακίδες αυτές ήταν εντυπωσιακά όμοιες μ’ εκείνες της Κνωσού, αν και η χρονική απόσταση που τις χώριζε ήταν περίπου διακοσίων ετών (περ. 1380 π.Χ. Κνωσού, περ. 1180 Πύλου). Ωστόσο το εύρημα δεν ήταν ικανό να αλλάξει τις αποκρυσταλλωμένες άλλωστε απόψεις του ήδη γηραιού Α. Έβανς και της μεγάλης πλειονότητας των αρχαιολόγων που τον ακολουθούσαν. Όπως ήταν αναμενόμενο ο πόλεμος που ακολούθησε μοιραίως ανέκοψε τις σχετικές έρευνες και τις συζητήσεις, ενώ το 1941 ο Έβανς απεβίωσε. Η συνέχεια έδειξε ότι και ο Μπλέγκεν κράτησε την ίδια περίπου στάση με τον Έβανς σε ό,τι αφορά τη δημοσίευση των πινακίδων της Πύλου. Και αυτός φάνηκε ιδιαίτερα φειδωλός. Τελικά οι επιγραφές αυτές δημοσιεύθηκαν από τον μαθητή και protégé τού Μπλέγκεν, Έμετ Μπένετ το 1951 (Princeton UP). Η δημοσίευση των πινακίδων της Πύλου αναπυροδότησε το ενδιαφέρον για την αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β, αφού ένας αόριστος αριθμός ερευνητών ανά τον κόσμο, σοβαρών επιστημόνων αλλά και ερασιτεχνών, διψούσαν για νέο επιγραφικό υλικό σε Γραμμική Β. Μάλιστα μια από τις πινακίδες της Πύλου, η περίφημη πλέον «πινακίδα των τριπόδων» (PY Ta 641), που λόγω ενός συστήματος οιονεί διπλής γραφής (double writing), όπου το συλλαβικό τμήμα της πινακίδας συχνά επαναλαμβάνεται στο ιδεόγραμμα + αριθμητικό που ακολουθεί[5] λειτούργησε ουσιαστικά ως επιβεβαίωση της αποκρυπτογράφησης του Βέντρις. Σε διάλεξή του στην Αθήνα, ο συνεργάτης του Βέντρις καθηγητής Τζων Τσάντγουικ είπε πως οι Έλληνες πρέπει να σέβονται αυτό το κομμάτι του μαυρισμένου πηλού, γιατί αυτό κατεξοχήν έπεισε τον κόσμο ότι οι δημιουργοί του Μυκηναϊκού πολιτισμού ήσαν Έλληνες[6]. Μέχρι τη δημοσίευση τού από πολλές απόψεις προβληματικού τόμου Scripta Minoa II του Έβανς, από ένα σύνολο κάπου 3.000 πινακίδων Γραμμικής Β της Κνωσού είχαν δει το φως της δημοσιότητας γύρω στις 200 μονάχα πινακίδες· μερικές εξ αυτών στους διαδοχικούς τόμους του The Palace of Minos του Έβανς (1921-1935), ιδίως στον τελευταίο. Είναι χαρακτηριστικό ότι η καθυστέρηση του Έβανς σε σχέση με τη δημοσίευση, ανάγκασε τον Φινλανδό κλασικιστή και αρχαιολόγο Γιοχάνες Σούντβαλ να κατεβεί στην Κρήτη και να αντιγράψει ο ίδιος 38 επιγραφές, τις οποίες και δημοσίευσε (1932). Η δημοσίευση αυτή, που προκάλεσε την οργή του «ιδιοκτήτη» Έβανς (σ. 89), δεν αποτελούσε παρά μερικές σταγόνες στη διψασμένη έρημο. Τα κείμενα της Γραμμικής Β εξακολουθούσαν να παραμένουν ένας Thesaurus absconditus. Ο Έβανς, έχοντας όλα τα μέσα στη διάθεσή του, προκάλεσε αίσθηση με απανωτά δημοσιεύματα σε έγκυρες εφημερίδες και περιοδικά, αλλά και με βιβλία, εκθέσεις κ.ά., σχετικά με τον Μινωικό πολιτισμό της Κρήτης, που αποδεικνυόταν ως ο πρώτος μεγάλος πολιτισμός της Ευρώπης. Πλέον το φως του πολιτισμού δεν προερχόταν αποκλειστικά ex Oriente. Έτσι με βάση τα μέχρι τότε ψιχία δημοσιευμένων κειμένων, ένας μεγάλος αριθμός ερευνητών σ’ ολόκληρο τον κόσμο βάλθηκε να «αποκρυπτογραφήσει» τα κείμενα αυτά. Τα κείμενα βέβαια δεν ήταν «κρυπτογραφημένα». Απλώς η πάροδος των αιώνων και η παύση της χρήσης της Γραμμικής Β μετά την πτώση των μυκηναϊκών ανακτόρων τα κατέστησε ακατάληπτα. (Κάποιοι θεωρούν τα σήματα λυγρά του Ομήρου απόηχο μιας τέτοιας ανάμνησης). Οι απόψεις ειδικών και ερασιτεχνών έδιναν κι έπαιρναν. Οι πλείστοι, αν όχι όλοι, ξεκινούσαν με μια υπόθεση-εικασία της υποκρυπτόμενης γλώσσας και πάνω σ’ αυτή την ανασφαλή βάση προχωρούσαν. Φυσικά γλώσσα και γραφή δεν ταυτίζονται. Ο άνθρωπος διαθέτει γλώσσα από τότε που έγινε άνθρωπος, ενώ η γραφή δύσκολα ανιχνεύεται πριν από τις αρχές της 4ης χιλιετηρίδας π.Χ. Για να το πούμε αλλιώς, η γραφή δεν υπήρξε παρά ένα επεισόδιο (incident) μέσα στην συνολική ιστορία της γλώσσας. Επίσης, διαφορετικές γλώσσες έχουν αποδοθεί στην ίδια γραφή. Ποια ήταν λοιπόν η γλώσσα των πινακίδων; Όταν βρισκόμαστε μπροστά σε τέτοια κείμενα, οι πιθανότητες είναι τρεις: α) Η γλώσσα να είναι γνωστή, αλλά η γραφή άγνωστη. β) Η γραφή να είναι γνωστή, αλλά η γλώσσα άγνωστη. γ) Και η γλώσσα και η γραφή να είναι άγνωστες. Αυτό το τελευταίο συνέβαινε με τη Γραμμική Β. Ο Έβανς εδόξαζε ότι η «μινωική» γλώσσα, την οποία κατέγραφαν τα κείμενα της Γραμμικής Β, είναι οποιαδήποτε άλλη εκτός της ελληνικής. Η ελληνική εκδοχή ήταν a priori εκτός συζήτησης, αφού –και το διατυπώνω πολύ χοντρικά– οι πολιτισμένοι Μινωίτες δεν ήταν δυνατόν να μιλούν τη γλώσσα των βαρβάρων της ηπειρωτικής Ελλάδας· που άλλωστε ήταν υποτελείς των θαλασσοκρατόρων Μινωιτών. Η μη-ελληνικότητα της γλώσσας ήταν περίπου το υπ’ αριθμόν ένα δεδομένο για τους περισσότερους ερευνητές, κανοναρχούντος βέβαια του Έβανς. «Η ίδια η ιδέα για ελληνική γλώσσα ήταν απαγορευμένη από την ορθόδοξη ιστορία και αρχαιολογία», όπως γράφει ένας ιστορικός των αρχαιολογικών αποκρυπτογραφήσεων. Μάλιστα, όταν μέσα στις προσπάθειές του αποκρυπτογράφησης ο Έβανς έπεσε πάνω στη λέξη po-ro, που με τη βοήθεια και της κυπριακής συλλαβικής γραφής του έδινε την ελληνική λέξη πῶλος, «πουλάρι», ο Έβανς απολάκτισε αυτή τη λύση ως απλή σύμπτωση· αφού, όπως είπαμε, ήταν αδύνατον οι Μινωίτες του να μιλούν ελληνικά. Ο κλήρος της αποκρυπτογράφησης έπεσε σ’ έναν εξωτικό από τους σχετικούς κλάδους, τον νεαρό Άγγλο αρχιτέκτονα Μάικλ Βέντρις (1922-1956), ο οποίος από μαθητής είχε παθιαστεί με το μυστήριο των Μινωικών γραφών. Το 1936 μάλιστα, με την ευκαιρία μιας έκθεσης για τον Μινωικό πολιτισμό στο Λονδίνο, 14χρονος νεαρός είχε την ευκαιρία να πληροφορηθεί από τον ίδιο τον Έβανς τη φύση των δυσκολιών. (Απουσία δίγλωσσων επιγραφών, άγνοια των προελληνικών γλωσσών κ.λπ.). Όμως αν ο Έβανς είχε τις προκαταλήψεις που αναφέραμε, ο Βέντρις είχε εξ αρχής μιαν άλλη προκατάληψη· μιαν idée fixe θα λέγαμε. Θεωρούσε ότι οι μινωικές γραφές υποκρύπτουν κάποια μορφή της ετρουσκικής γλώσσας. Και είναι βέβαια γνωστό από αρχαίες γραμματειακές πηγές ότι οι Ετρούσκοι στην πορεία τους προς την Ιταλία, όπου εγκαταστάθηκαν, είχαν περάσει από το βόρειο Αιγαίο. Στα Καμίνια της Λήμνου μάλιστα είχε βρεθεί το 1885 μια μαρμάρινη στήλη με την παράσταση ενός πολεμιστή γύρωθεν του οποίου υπήρχαν δύο τέτοιες επιγραφές[7]. Η υπόθεση του Βέντρις δεν ήταν λογικά αβάσιμη· αλλά δεν ήταν τίποτε περισσότερο από μια υπόθεση (guesswork). Γιατί; Γιατί, όπως θα έλεγε η Άλις Κόμπερ, κοίταγε και αυτός από τη λάθος πλευρά του τηλεσκόπιου. Ποια ήταν η Άλις Κόμπερ (1906-1950); Ήταν κόρη φτωχών Ούγγρων μεταναστών στη Νέα Υόρκη. Σπούδασε κλασική φιλολογία, και η διδακτορική της διατριβή (1932) εξέταζε τους όρους για τα χρώματα στους αρχαίους Έλληνες ποιητές. Επί σειρά ετών δίδασκε λατινικά και αρχαία ελληνικά στο Μπρούκλιν Κόλετζ της Ν. Υόρκης, με τρόπους που κινούσαν το ζωηρό ενδιαφέρον των φοιτητών της. «Τότε μόνο γνωρίζετε ένα μεγάλο έργο, όταν αισθανόσαστε ένα ρίγος στον σβέρκο», συνήθιζε να τους λέει. Παράλληλα όμως και χωρίς να παραμελεί στο ελάχιστο τα δικά της μαθήματα, διοικητικά και άλλα καθήκοντα (έμαθε μέχρι και τη γραφή Μπράιγ για να διδάσκει αφιλοκερδώς έναν τυφλό φοιτητή), στον λίγο ελεύθερο χρόνο της μελετούσε με πάθος τις μινωικές γραφές, εργαζόμενη στην κουζίνα του μικρού διαμερίσματός της στο Μπρούκλιν. Το ενδιαφέρον της γι’ αυτές ξεκίνησε το 1928, όταν αποφοίτησε από το Χάντερ Κόλετζ της Ν. Υόρκης. Ας θυμηθούμε ότι στην εποχή της οι αρχαιολογικές και συναφείς σπουδές ήταν μια σχεδόν αποκλειστικά ανδρική υπόθεση, συνήθως ευπόρων ανδρών. Προηγουμένως φρόντισε να μελετήσει αρκετές αρχαίες γλώσσες, νεκρές οι περισσότερες, που θα μπορούσαν ίσως να φανούν χρήσιμες στην κατανόηση και αποκρυπτογράφηση των προελληνικών γραφών του Αιγαίου. Σε αταλάντευτη αντίθεση με τη μέθοδο των πλείστων ερευνητών, πίστευε ότι δεν θα πρέπει πρώτα να κάνουμε μια εικασία για τη γλώσσα της Γραμμικής Β γραφής και μετά να προσπαθούμε να την επαληθεύσουμε. Τόνιζε ότι θα πρέπει να εξετάσουμε εξαντλητικά εκείνα που θα μπορούσαν να μας «πουν» τα ίδια τα κείμενα για τη γλώσσα τους. Τις απλές υποθέσεις τις θεωρούσε δουλειά των ερασιτεχνών. Από πίνακα που σχεδιάστηκε κατ’ εντολήν του Τζων Τσάντγουικ για το εξώφυλλο του βιβλίου του The Mycenaean World (1976). Στην εικόνα βλέπουμε όλη την απογραφική διαδικασία: Το πλάσιμο των πινακίδων, την υπαγόρευση του κειμένου από κάποιον αξιωματούχο, και τον γραφέα επί το έργον. Στα ντουλάπια υπάρχουν μέσα σε πανέρια οι αποθηκευμένες πινακίδες με ενδείξεις του περιεχομένου τους. Μετά από εξαντλητικές στατιστικές παρατηρήσεις των κειμένων, με ένα σύστημα καρτελών αρχείου δικής της επινόησης έφτιαξε χιλιάδες τέτοιες καρτέλες, που τώρα απόκεινται στο Πανεπιστήμιο Ώστιν του Τέξας, τελώντας υπό την φροντίδα του καθηγητή Τόμας Παλάιμα, μιας αυθεντίας στις μυκηναϊκές γραφές. Έτσι, μέχρι τον πρόωρο θάνατό της το 1950 από κάποια μορφή καρκίνου, η Κόμπερ ήταν αναμφίβολα η εγκυρότερη ειδήμων στα ζητήματα των κρητο-μυκηναϊκών γραφών σ’ ολόκληρο τον κόσμο. Το γεγονός τονίζει δικαιολογημένα η Μ. Φοξ στο βιβλίο της. Θεωρεί μάλιστα ότι η συμβολή της Κόμπερ δεν έχει τονιστεί επαρκώς στις υπάρχουσες ιστορίες της αποκρυπτογράφησης της Γραμμικής Β. «Unsang», ανεγκωμίαστη την χαρακτηρίζει στο βιβλίο της, δηλαδή πρόσωπο που δεν έτυχε του κατάλληλου –και οφειλόμενου– εγκωμίου. Μια αοίδιμη στην οποία δεν αποδόθηκαν οι πρέπουσες τιμές. Η Κόμπερ έγραψε ελάχιστα, αλλά μεστά άρθρα, ενώ μετά από πρόσκληση των υπευθύνων της εντάχθηκε στη συντακτική επιτροπή της έγκυρης American Journal of Archaeology. Τούτο ενόψει και του γεγονότος ότι το διεθνές ενδιαφέρον για τις μινωικές γραφές διαρκώς μεγάλωνε και χρειαζόταν η συνδρομή κάποιου ειδικού· και πιο ειδική από την Κόμπερ δεν υπήρχε. Σημειωτέον ότι σ’ αυτό το καταξιωμένο περιοδικό είχε στείλει ο 18χρονος Βέντρις ένα πρωτόλειο άρθρο του με τίτλο «Introducing the Minoan Language»· αποκρύπτοντας βέβαια την ηλικία του. Το άρθρο δημοσιεύθηκε στον τόμο του 1940. Η βασική συμβολή της Κόμπερ –ενόψει των αυστηρών αυτοπεριορισμών της που αναφέρθηκαν– ήταν η διαπίστωση ότι η γλώσσα των πινακίδων ήταν μια κλιτή γλώσσα (inflected language), δηλαδή γλώσσα που έκλινε τα ουσιαστικά, επίθετα και ρήματα. Το γεγονός αυτό από μόνο του αρκούσε για να αποκλείσει έναν μεγάλο αριθμό γλωσσών που δεν ανήκαν στις κλιτές γλώσσες. Εξέτασε επίσης διεισδυτικά τι συμβαίνει όταν μια κλιτή γλώσσα γράφεται σε μια συλλαβική γραφή. Επίσης μπόρεσε να ξεχωρίσει τα ιδεογράμματα σχετικά με τα αρσενικά και θηλυκά είδη ζώων (τα θηλυκά στα ιδεογράμματα έχουν τα πόδια κάπως ανοιχτά), όπως επίσης και τις λέξεις για τα αγόρια και τα κορίτσια (κούροι, κόραι), καθώς και ενός εγκλιτικού μορίου του τύπου τε ή que (πβ. filio-que) των ελληνικών και των λατινικών αντίστοιχα. Επίσης έδωσε μεγάλη σημασία στα προελληνικά τοπωνύμια, αφού πίστευε ότι λογικώς αυτά θα είχαν αφήσει τα ίχνη τους στην κατοπινή ελληνική γλώσσα. Η διεισδυτική ματιά του Βέντρις πάνω σ’ αυτό το τελευταίο ζήτημα έπεσε μεν πάνω σε προελληνικά τοπωνύμια (Κνωσός, Φαιστός, Τύλισος), αλλά επικεντρώθηκε στις καταλήξεις που ήταν καταλήξεις ελληνικού ή έστω ινδο-ευρωπαϊκού σχηματισμού. Λ.χ. Ko-no-so, Κνωσός, αλλά ο/η κάτοικος ονομαζόταν Κνώσ-ιος/Κνωσ-ία, κ.λπ. Η Κόμπερ μάλιστα είχε φτιάξει κάποιες τριάδες λέξεων (triplets) που θεωρούσε ότι αφορούσαν κλίσεις ουσιαστικών, έναν όρο που ο Βέντρις μισοειρωνικά αποκαλούσε «τα τρίδυμα της Κόμπερ»[8]. Στην εποχή της Κόμπερ οι «μυκηναιολόγοι» δεν ήταν οργανωμένοι. Όταν δημοσίευε κάποιος ένα βιβλίο ή άρθρο, πολλοί από τους υπόλοιπους έβρισκαν τη διεύθυνσή του και προσπαθούσαν να επικοινωνήσουν μαζί του, γνωστοποιώντας και τις δικές τους απόψεις. Κεντρικό πρόσωπο-φάρος αναφοράς θα λέγαμε ήταν η Άλις Κόμπερ, που λάβαινε γράμματα, άρθρα και βιβλία απ’ όλα τα μέρη του κόσμου. Σ’ αυτά υπήρχαν από σοβαρές ή εύλογες μέχρι και τερατώδεις απόψεις. Μάλιστα και ο Έλληνας ερευνητής Κων. Δ. Κτιστόπουλος (που και αυτός είχε καταλήξει ανεξάρτητα από την Κόμπερ ότι η γλώσσα των πινακίδων ήταν κλιτή) ζήτησε αρχικά τη διεύθυνση του Βέντρις[9], που είχε δημοσιεύσει στην AJA του 1940 το πρωτόλειο περί «ετρουσκικής» στο οποίο ήδη αναφερθήκαμε. Με τέτοιους περίπου τρόπους και με ψιχία αλληλοπληροφόρησης, σχηματίστηκε μια άτυπη Διεθνής των ερευνητών των μινωικών γραφών. Σε κάποια φάση μάλιστα η Κόμπερ συνέλαβε την ιδέα της συγκρότησης μιας society, ή ενός γραφείου αμοιβαίας πληροφόρησης με επιστήμονες από διάφορες χώρες. Στην κορυφή του καταλόγου των «υπ’ όψιν» ερευνητών η Κόμπερ έβαλε τον Φινλανδό καθηγητή Γιοχάνες Σούντβαλ και φυσικά τον κάποτε στενό συνεργάτη του Έβανς καθηγητή Τζων Μάιρς. Αμέσως μετά τον Κτιστόπουλο και ασφαλώς τον εαυτό της. Σχεδόν χαριστικά στον κατάλογο συμπεριέλαβε τον αποκρυπτογράφο της Χεττικής Τσέχο Μπ. Χρόζνυ, που πίστευε ότι με το κλειδί της Χετιτικής θα έλυνε και το πρόβλημα της Μινωικής. Τελευταίο είχε τον Βέντρις, με αρκετά ερωτηματικά (σ. 178). Ας αναφέρουμε εδώ ότι η Κόμπερ είχε συναντηθεί με τον Βέντρις στην Οξφόρδη όταν και οι δύο αντέγραφαν τις σημειώσεις του Έβανς το καλοκαίρι του 1948 για την έκδοση των Scripra Minoa II. Ασφαλώς δεν θα παίρναμε όρκο ότι υπήρξε μεταξύ τους κάποιο …love at first sight. Η Κόμπερ μάλιστα, ενόψει του εντυπωσιακού γραφικού χαρακτήρα του Βέντρις, έκανε ένα αμφίσημο σχόλιο, ότι ο κ. Βέντρις θα έκανε για γραφέας του Μίνωα! Η Φοξ θεωρεί ότι η Κόμπερ και ο Βέντρις υποτιμούσαν βαθιά ο ένας τον άλλο (σ. 180). Ας προσθέσουμε εδώ πως όταν ο Κ.Δ. Κτιστόπουλος ζήτησε από την Κόμπερ τη διεύθυνση του Βέντρις, εκείνη έκανε πως δεν άκουσε (σ. 302). Ωστόσο δεν θα πρέπει να νομίσουμε ότι οι επίδοξοι αποκρυπτογράφοι της Γραμμικής Β αισθάνονταν ότι συμμετέχουν σε κάποιον αγώνα δρόμου. Όλοι βέβαια είχαν τη θεμιτή φιλοδοξία, αν όχι να λύσουν οριστικά το πρόβλημα, τουλάχιστον να συμβάλουν με οποιονδήποτε τρόπο στη διερεύνηση του Λαβυρίνθου της Γραμμικής Β.[10] Για παράδειγμα, όπως προκύπτει από τις αλληλογραφίες τους, ο Βέντρις περίμενε από την Κόμπερ τη λύση (Κεφ. 8), ενώ ταυτόχρονα αδημονούσε να δει τι θα έγραφε ο Κτιστόπουλος. Η Κόμπερ με τη σειρά της έγραφε ότι θα αισθανόταν χαρά και υπερηφάνεια αν την αποκρυπτογράφηση την πετύχαινε ο Κτιστόπουλος (σ. 304). Ο Κτιστόπουλος τής γράφει πως ελπίζει ότι «τα πέτρινα τείχη στο τέλος θα υποχωρήσουν με τις προσπάθειές μας». Τις προσπάθειες όλων. Corrunner του Βέντρις έχω χαρακτηρίσει με άλλη ευκαιρία τον Κτιστόπουλο[11]. Στην ίδια θέση αναφέρω ότι οι προσπάθειες του Κτιστόπουλου συγγένευαν περισσότερο με τις μεθόδους της Κόμπερ, παρά με εκείνες του Βέντρις. Στην τελική φάση των προσπαθειών του, ο Βέντρις ενημέρωνε συστηματικά και γενναιόδωρα τους υποτιθέμενους ή δυνάμει ανταγωνιστές του, κοινοποιώντας τους τις Σημειώσεις Εργασίας (Work Notes) του, όπου κατέγραφε την πορεία των ερευνών του. Επίσης τον Δεκέμβριο του 1949 ο Βέντρις συνέταξε και ταχυδρόμησε σε όσους ενδιαφερόμενους γνώριζε ένα ερωτηματολόγιο (Questionnaire) σχετικά με τα προβλήματα των μινωικών γραφών. Όλες τις απαντήσεις, μαζί και τις δικές του τις συγκέντρωσε σε ένα τεύχος 56 + xliv σελίδων, γνωστό ως «Mid-Century Report» (Ιαν. 1950), το οποίο διένειμε πολυγραφημένο στους ενδιαφερόμενους ερευνητές, έχοντας μεταφράσει ορισμένα κείμενα απαντήσεων ο ίδιος (που ήταν πολύγλωσσος) στα αγγλικά. Η Κόμπερ δεν συμμετέσχε σ’ αυτό το Ερωτηματολόγιο, θεωρώντας το χάσιμο χρόνου. (Και πράγματι ο χρόνος γι’ αυτήν ήταν πολύτιμος, αφού ήδη την υπέσκαπτε η αρρώστια που λίγους μήνες αργότερα την οδήγησε στον θάνατο). Είναι χαρακτηριστικό ότι στο ερώτημα «ποια ή ποιες θεωρείτε πιθανές γλώσσες της Γραμμικής Β», κανείς από τους αποδέκτες, ούτε ο ίδιος βέβαια, δεν υπέδειξε την Ελληνική. Ο Ρομπέρ Κοέν στην αρχή της Nouvelle histoire grecque (Παρίσι, 1935) αναρωτιόταν τι εκπλήξεις μας επιφυλάσσονται αν κάποιος νέος Σαμπολιόν καταφέρει να βρει το κλειδί ανάγνωσης των signes mystérieux των κρητο-μυκηναϊκών γραφών. Τελικά η έκπληξη βρισκόταν στη γλώσσα. Σερ Ουίλιαμ Μπλέικ Ρίτσμοντ, Πορτραίτο του σερ Άρθουρ Έβανς ανάμεσα στα ερείπια των Ανακτόρων της Κνωσού, 1907, Μουσείο Τέχνης και Αρχαιολογίας Άσμολιν, Οξφόρδη. Ο Έβανς κατέβηκε στην Κρήτη με σκοπό να βρει μινωικές γραφές και να τις διαβάσει. Στη συνέχεια όμως απορροφήθηκε από την ανασκαφή και την αναστήλωση της Κνωσού. Τον Μάιο 1950 η Κόμπερ πέθανε, με τον Βέντρις να τραβάει τον δικό του δρόμο. Με τη βοήθεια ενός καννάβου (grid), μέθοδο γνωστή από παλιά στους αποκρυπτογράφους, ο Βέντρις οδηγήθηκε στο συμπέρασμα ότι η γλώσσα των πινακίδων ήταν η ελληνική. «Μια δύσκολη και αρχαϊκή ελληνική, ενόψει του ότι είναι 500 χρόνια παλαιότερη από τον Όμηρο και που είναι γραμμένη μ’ έναν μάλλον βραχυγραφικό τρόπο, αλλά εν τούτοις ελληνική», όπως είπε στην ανακοίνωση της αποκρυπτογράφησης από το ραδιόφωνο του BBC (1η Ιουλίου 1952)[12]. Με τη λύση αυτή ο Βέντρις δεν έπεισε παρά ελάχιστους· ίσως ούτε και τον εαυτό του. Θα μπορούσαμε μάλιστα να πούμε ότι κάπως …απογοητεύτηκε που η γλώσσα των πινακίδων τελικά δεν ήταν η ετρουσκική. Σε γράμμα στον καθηγητή Μάιρς ομολογεί ότι η ελληνική λύση, την οποία αποκαλεί φαντασίωση, «είναι εντελώς αντίθετη με ό,τι έχω πει στο παρελθόν» (σ. 296). Ο δικός του θρίαμβος θα ήταν αν η γλώσσα αποδεικνυόταν ετρουσκική! Σ’ αυτή την κρίσιμη φάση προσφέρθηκε στον Βέντρις η πολύτιμη βοήθεια του κλασικού φιλολόγου Τζων Τσάντγουικ του Καίμπριτζ, με καλή γνώση των αρχαίων ελληνικών διαλέκτων. Ο Τσάντγουικ έλυσε πολλές από τις απορίες του Βέντρις, όπως λ.χ. την απουσία του οριστικού άρθρου ή την ύπαρξη του δίγαμμα, εξηγώντας του ότι αυτό ήταν κάτι αναμενόμενο στην Ελληνική εκείνης της εποχής. Τις αμφιβολίες όλων, αλλά και του ίδιου του Βέντρις, έλυσε η «πινακίδα των τριπόδων» από την Πύλο στην οποία ήδη αναφερθήκαμε. Έτσι αποδείχθηκε ότι οι Μυκηναίοι ήσαν Έλληνες, αφού σ’ αυτές τις υψηλές χρονολογίες τα εθνικά κριτήρια είναι πρωτίστως γλωσσικά. Εύλογα λοιπόν, εξαιτίας των λογής προκαταλήψεων που κυκλοφορούσαν στην ατμόσφαιρα ο έγκυρος Γάλλος γλωσσολόγος και μυκηναιολόγος Μισέλ Λεζαίν γράφει ότι ο Βέντρις «σκανδάλισε (avait scandalisé) αποκαλύπτοντας την ύπαρξη Ελλήνων στο Αιγαίο του 14ου-12ου π.Χ. αιώνα»[13]. Κατά τις τότε διάχυτες απόψεις δεν μπορούμε να μιλάμε για συγκρότηση του ελληνικού έθνους πριν από την ένταξη σ’ αυτό και των Δωριέων, γεγονός που τοποθετείται γύρω στα 1100 π.Χ., δηλαδή μετά την κατάρρευση όλων των μυκηναϊκών ανακτόρων. Έτσι και με την οξυδερκή λύση του Βέντρις η απαρχή των ιστορικών χρόνων της Ελλάδας δεν τοποθετείται πλέον στο παραδοσιακό 776 π.Χ. αλλά περίπου τέσσερις αιώνες ενωρίτερα. Όλα αυτά τα παρουσιάζει τεκμηριωμένα το βιβλίο της Μάργκαλιτ Φοξ. Η συγγραφέας γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη το 1961. Σπούδασε γλωσσολογία σε προπτυχιακό και μεταπτυχιακό επίπεδο, έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στη δημοσιογραφία, εργάσθηκε επί μία δεκαετία ως επιμελήτρια στη New York Times Book Review, ενώ μεταξύ 2004-2018 υπήρξε βασικό στέλεχος του περίφημου τμήματος νεκρολογιών των New York Times. To 2007 εξέδωσε το βιβλίο Talking Hands: What Sign Language Reveals about the Mind (Simon & Schuster), και το 2013 το εν λόγω βιβλίο[14] (Harper Collins Publishers). Από τα εφηβικά της χρόνια είχε γοητευθεί με τη Γραμμική Β. Το βιβλίο διαιρείται σε τρία μεγάλα μέρη, καθένα αφιερωμένο στους τρεις βασικούς πρωταγωνιστές των κρητο-μυκηναϊκών γραφών: Του ανασκαφέα Άρθουρ Έβανς, που «ξεγέννησε» την κρητική γη, σύμφωνα με την ωραία μεταφορά της Ρέας Γαλανάκη (στον Αιώνα των Λαβυρίνθων), της ντετέκτιβ, Άλις Κόμπερ, την οποία αποκαλεί «αμερικανίδα Σαμπολιόν» και, φυσικά, του προικισμένου αρχιτέκτονα Μάικλ Βέντρις. Η προσέγγιση αυτών των πρωταγωνιστών είναι συχνά και ψυχογραφική. Ο προφανής θαυμασμός της συγγραφέως για την Κόμπερ σπανίως επηρεάζει την κρίση της. Η πλούσια εικονογράφηση βοηθάει τον αναγνώστη στην κατανόηση του εκάστοτε εξεταζόμενου ζητήματος. Σε ένα επιλογικό κεφάλαιο μάς παρουσιάζει το περιεχόμενο των πινακίδων και την εικόνα που αυτές μας δίνουν για τη δομή της μυκηναϊκής κοινωνίας. Μια νύξη για το λογιστικό - φορολογικό περιεχόμενο των πινακίδων είχε κάνει η Κόμπερ διαισθητικά πολύ πριν επιτευχθεί η αποκρυπτογράφηση. Συγκεκριμένα ανέφερε ότι από την ανάγνωση των πινακίδων ίσως μάθουμε για την Ελένη της Τροίας, για τον Μίνωα ή για τον Τάλω. Αλλά πιθανότερο θεωρούσε να βρούμε ότι «ο κ.Χ παρέδωσε εκατό βοοειδή στον κ.Ψ. στις 10 Ιουνίου του 1400 π.Χ.». (σ. 124). Η πορεία έδειξε ότι περί αυτού του τελευταίου επρόκειτο. Προτάσσεται ένα Προοίμιο για τους χαμένους θησαυρούς του προϊστορικού Αιγαίου, ενώ στον Επίλογο γίνεται μια συνοπτική αλλά ουσιαστική αναφορά στο περιεχόμενο αυτών των μυκηναϊκών κειμένων με τις κρυφές συλλαβές. Με την αποκρυπτογράφηση της μυκηναϊκής Γραμμικής Β, σε συνδυασμό και με τα αρχαιολογικά ευρήματα, αποδείχθηκε ότι η γλώσσα των πινακίδων απέδιδε μια αρχαϊκή μορφή της ελληνικής γλώσσας. Ήταν η γραφή που προέκυψε από την τροποποίηση της μινωικής Γραμμικής Α ώστε να αποδοθεί η ελληνική γλώσσα των Μυκηναίων (Αχαιών) της ηπειρωτικής Ελλάδας. (Η εφαρμογή των συλλαβικών αξιών της μυκηναϊκής Γραμμικής Β στη μινωική Γραμμική Α πενιχρά μόνο αποτελέσματα έχει αποφέρει). Απαιτήθηκε μεγάλη προσπάθεια τόσο του Βέντρις όσο και του Τσάντγουικ για την επικράτηση του όρου «μυκηναϊκή» αντί της παλαιότερα θεωρούμενης «μινωικής» Γραμμικής Β[15]. Επίσης αποδείχθηκε το εξαιρετικής σημασίας γεγονός ότι κατά την εποχή των πινακίδων της Κνωσού (περ. 1450-1380 π.Χ.) δεν ήταν οι Μινωίτες εκείνοι που κυριαρχούσαν στην ηπειρωτική Ελλάδα, αλλά ότι αντίθετα οι Αχαιοί κυριαρχούσαν στην Κνωσό και μέσω αυτής πιθανότατα και στο υπόλοιπο της μεγαλονήσου. Ο Χάτσινσον κάνει λόγο για κατάκτηση, δυναστικό γάμο ή ακόμη και για πραξικόπημα (coup d’état) κάποιου Αχαιού στρατηγού που υπηρετούσε στον Μινωικό στρατό[16]. Προς απογοήτευση πολλών οι πινακίδες αποτελούν επί το πλείστον κατάστιχα λογιστικού και φορολογικού χαρακτήρα. Δεν περιέχουν ούτε λογοτεχνία ούτε ιστορία ούτε νομοθεσία, αλλά τις καταγραφές του τελευταίου «φορολογικού έτους» της ζωής κάθε μυκηναϊκού ανακτόρου, όπου έχουν βρεθεί πινακίδες (Κνωσός, Πύλος, Μυκήνες, Τίρυνθα, Θήβα κ.α.). Το φαινόμενο είναι συμβατό με την ιστορία της γραφής, όπου οι «λογιστές» προηγούνται των «λογοτεχνών». Επίσης –σε συνδυασμό και με τα αρχαιολογικά ευρήματα– αποδείχθηκε πόσο λίγο «Ομηρική» ήταν η μυκηναϊκή κοινωνία. Ωστόσο ο καθηγητής στο Αθήνησι Ιω. Προμπονάς[17] έχει ερευνήσει παραλληλίες ανάμεσα σε μυκηναϊκές και Ομηρικές φράσεις. Από τα μυκηναϊκά ανάκτορα και τις λοιπές μυκηναϊκές θέσεις απουσιάζουν οι δημόσιες επιγραφές, πράγμα που υποδηλώνει ότι η γραφή δεν ήταν πλατιά διαδεδομένη μέσα στην κοινωνία. Το γεγονός αυτό εξηγεί την εξαφάνιση της γραφής σχεδόν ταυτόχρονα με την πτώση των κατ’ ιδίαν μυκηναϊκών ανακτόρων. Συνεπώς οι Μυκηναίοι γραφείς δεν έγραφαν για την αιωνιότητα· ήταν «record-keepers», καταστιχογράφοι (Κεφ. 1) μιας περίπλοκης εσωτερικής γραφειοκρατίας. Μετά την ανακοίνωση της αποκρυπτογράφησης και τα πρώτα σχετικά δημοσιεύματα προκλήθηκε ένας μεγάλος ενθουσιασμός. Φυσικά εκείνοι που περίμεναν κείμενα ιστορικά, λογοτεχνικά ή άλλα τέτοιου είδους απογοητεύτηκαν. Στη χώρα μας, μετά τον πρώτο ενθουσιασμό, το ενδιαφέρον μάλλον εξατμίστηκε. Αξίζει εδώ να παραθέσουμε μια περικοπή από άρθρο του Μανόλη Ανδρόνικου που αναθυμάται τη σκηνή όταν έφτασε στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης το τεύχος του περιοδικού Journal of Hellenic Studies (1953) όπου υπήρχε επίσημη η ανακοίνωση της αποκρυπτογράφησης («Evidence for Greek Dialect in the Mycenaean Archives» [Ενδείξεις ελληνικής διαλέκτου στα μυκηναϊκά αρχεία]) γραμμένη από τους Βέντρις και Τσάντγουικ. Γράφει ο Ανδρόνικος: «Είναι δύσκολο να φανταστεί ο μη ειδικός τον συγκλονισμό που δοκιμάσαμε αρχαιολόγοι και φιλόλογοι, όταν δημοσιεύθηκε το ιστορικό πρώτο άρθρο […]. Μου μένει αξέχαστη η ανάμνηση των δύο μεγάλων δασκάλων της Θεσσαλονίκης, του Στ. Καψωμένου και του Γιάννη Κακριδή, που άρπαζαν κυριολεκτικά ο ένας από τα χέρια του άλλου τον 73ο τόμο του αγγλικού περιοδικού, για να ρουφήξουν το απίστευτο κείμενο. Και εγώ, νέος ακόμη, με δέος καραδοκούσα να έρθει κάποτε η σειρά μου να χαρώ τον θησαυρό»[18]. Σύντομα όμως ο πρώτος ενθουσιασμός κόπασε (όχι πάντως για τον Ανδρόνικο) και τα πράγματα επανήλθαν στην προτέρα κατάσταση. Έτσι στον πρόλογο της ελληνικής έκδοσης του βιβλίου του Ο Μυκηναϊκός Κόσμος,[19] ο Τσάντγουικ γράφει: «Αν κάτι με λυπεί είναι ότι στην ερμηνεία των μυκηναϊκών κειμένων Έλληνες μελετητές πολύ λίγο εργάστηκαν»[20]. Ωστόσο η διεθνής βιβλιογραφία για όλα τα σχετικά ζητήματα έχει καταστεί αχανής. Το παρήγορο είναι ότι ανάμεσα στους ανά τον κόσμο ερευνητές υπάρχουν σήμερα και κάποιοι πολλά υποσχόμενοι νέοι Έλληνες επιστήμονες –οι περισσότεροι εκτός Ελλάδος– που δεν απέρριψαν τη σκυτάλη που τους παρέδωσαν ο Έβανς, η Κόμπερ, ο ιδιοφυής Βέντρις, ο Τσάντγουικ· και ο Κτιστόπουλος βεβαίως. Μια έλλειψη του βιβλίου είναι η απουσία αναφοράς στη συμβολή και το έργο του σεμνού Έλληνα ερευνητή Κ.Δ. Κτιστόπουλου· το εμπόδιο της γλώσσας ίσως. Προσπάθησα –το κατά δύναμιν– να καλύψω το κενό στο Επίμετρο του βιβλίου, με τίτλο «Η επιστροφή της Άλις Κόμπερ στην Ελλάδα» (σ. 295-311). Έμμεση αναφορά στο γεγονός ότι η Κόμπερ δεν μπόρεσε τελικά να κατεβεί στο Ηράκλειο ώστε να παραβάλει τις σημειώσεις του Έβανς με τις πρωτότυπες πινακίδες της Κνωσού, για την έκδοση των Scripta Minoa II. Φαίνεται πως ο Μάιρς κάτι ψυχανεμιζόταν. Απόδειξη ότι από τα 32 σημεία Γραμμικής Β του πίνακα του Μάιρς, μόνο τα 11 είναι σωστά ή σχεδόν σωστά[21]. Η ιδέα είχε ενθουσιάσει την Κόμπερ. Όμως το Μουσείο παρέμενε κλειστό, λόγω του πολέμου και της μεταπολεμικής κατάστασης της χώρας. (Η Κόμπερ είχε όμορφες αναμνήσεις από παλαιότερες επισκέψεις της στην Ακρόπολη της Αθήνας). Έτσι το σχέδιο ναυάγησε. Από την αλληλογραφία Κόμπερ - Κτιστόπουλου προκύπτει η αμοιβαία εκτίμηση των δύο ερευνητών. Μια ανθρώπινη σκηνή που προκύπτει από την αλληλογραφία αυτή: Το καλοκαίρι 1949 ο Κτιστόπουλος, με την ευκαιρία ενός ταξιδιού στη Ν. Υόρκη του ξεχωριστού πεζογράφου και φίλου του Ηλία Βενέζη, έστειλε στην Κόμπερ ένα μικρό δώρο (ένα couvre-livre). Σε ξεχωριστό γράμμα τής εξηγούσε ποιος είναι ο Βενέζης. Όμως ο Βενέζης δεν μπόρεσε να συναντήσει αυτοπροσώπως την Κόμπερ λόγω της τότε καταστάσεως της υγείας της (σ. 309-310). Θα μπορούσε η Κόμπερ να έχει αποκρυπτογραφήσει εκείνη τη γραφή, αν ζούσε; Νομίζω ότι το ερώτημα είναι άνευ νοήματος. Τέτοιου είδους «What if…?» δεν ανήκαν στη θετικιστική νοοτροπία της ερευνήτριας. Προσωπικά πιστεύω ότι η αυστηρά επιστημονική συγκρότηση της Κόμπερ δεν θα της επέτρεπε τα –επιτυχή εν τέλει– άλματα στο κενό που έκανε ο Βέντρις. Ο Κτιστόπουλος; Ο Κτιστόπουλος, ακολουθώντας μεθόδους Κόμπερ, και εξ όσων εκ των υστέρων γνωρίζουμε από την αποκρυπτογράφηση του Βέντρις, είχε φτάσει μόνος του και ανεξάρτητα από τον ιδιοφυή Άγγλο ερευνητή σε λύσεις παρόμοιες μ’ εκείνον για περίπου το 1/4 των συλλαβογραμμάτων που μέχρι τότε είχε ταυτίσει ο Βέντρις. Αυτό είναι ένα ικανό ποσοστό για να προχωρήσει κανείς περισσότερο, αν και χρειαζόταν κάποιο επιβεβαιωτικό στοιχείο· όπως λ.χ. η «πινακίδα των τριπόδων» που ταχυδρομήθηκε στον Βέντρις από τον Μπλέγκεν αφού ο αποκρυπτογράφος είχε οδηγηθεί στην ελληνική λύση. Η πινακίδα αυτή έπαιξε στην περίπτωσή μας ρόλο δίγλωσσης επιγραφής – τόσο απαραίτητης στους αποκρυπτογράφους. Τόσο η Κόμπερ, όσο και ο Βέντρις πέθαναν νέοι. Η Μάργκαλιτ Φοξ αφήνει ανοιχτή ακόμη και την εκδοχή της αυτοκτονίας του Βέντρις, λόγω οικογενειακών αδιεξόδων. Όπως και να ’χει, και οι δύο προσέγγισαν αποφασιστικά στην αλήθεια της Γραμμικής Β. Και όπως λέει ο Ποιητής, «η αλήθεια μόνο έναντι θανάτου δίδεται». Σημ. ARB: Ελλείψει εγγυτέρου ειδικού, ζητήσαμε από τον συνεργάτη μας Χ.Ε. Μαραβέλια, παρότι είναι ο ίδιος μεταφραστής του βιβλίου της Μάργκαλιτ Φοξ, με αφορμή την έκδοσή του να παρουσιάσει για λογαριασμό της ARB κάποια ζητήματα σχετικά με την αποκρυπτογράφηση της μυκηναϊκής Γραμμικής Β γραφής και τους πρωταγωνιστές της. [1] Ο Έβανς ήταν συμπαθών της απελευθέρωσης των Σλάβων από τον Οθωμανικό ζυγό. Ωστόσο, ως γνήσιος Βικτωριανός αριστοκράτης, δυσφορούσε έντονα αν κάποιος Βόσνιος χωρικός λ.χ. τον αποκαλούσε «brat», αδελφό. (σ. 38). [2] «…εννιαχρονίς συνόμιλος του ένδοξου του Δία», το έχω αποδώσει (σ. 46). [3] Βλ. σχετ. J.T. Hooker, εισαγωγή στο βιβλίο Reading the Past. Ancient Writing from Cuneiform to the Alphabet, έκδοση του Βρετανικού Μουσείου, 1996, σ. 8. [4] Πβ. H. Kluge, Die Schrift der Mykenier, Cöthen 1897. (A. Evans Scripta Minoa II, 1952, σ. 68). Ο Κλούγκε υπέθεσε ότι η γλώσσα των μινωικών γραφών που μέχρι τότε είχε εντοπίσει ο Έβανς ήταν ελληνική, χωρίς να αποκλείει και άλλες γλώσσες. Οι ερευνητές συνήθως ξεκινούσαν από τις αναφορές του Ομήρου στην ύπαρξη πολλών γλωσσών στην Κρήτη. (Οδ. τ 173-177). [5] Βλ. πρόχειρα J.T. Hooker, Εισαγωγή στη Γραμμική Β, μτφρ. Χ.Ε. Μαραβέλιας, ΜΙΕΤ 21996, § 169. Πβ. το σύνηθες ώς τις μέρες μας: «Ο υπογεγραμμένος Α. έλαβα από τον κ. Β. το ποσό των ευρώ διακοσίων (200€) λόγω …» κ.λπ. [6] J. Chadwick, «Η πρώτη ελληνική γραφή. Η γέννησις της ελληνικής γλώσσης», ΕΕΦΣΠΑ 12 (1961-62), σ. 527. [7] Μέσα στην πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα βρέθηκαν στην Ηφαιστία του ίδιου νησιού και άλλα δείγματα ετρουσκοειδούς γραφής. [8] Έχω αναφερθεί στο θέμα ελέγχοντας μιαν απαράδεκτη μετάφραση του βιβλίου του Τσάντγουικ, συνεργάτη του Βέντρις, σχετικά με την αποκρυπτογράφηση. Βλ. Χ.Ε. Μαραβέλιας «Η άγαμη ερευνήτρια με τα τρίδυμα. Η Γραμμική Β σε ασυγχώρητες περιπέτειες», The Athens Review of Books, τχ. 10 (Σεπτ. 2010). [9] Στα της σχέσης Βέντρις - Κτιστόπουλου έχω ήδη αναφερθεί στο Παράρτημα της ελληνικής έκδοσης του βιβλίου του Andrew Robinson Ο άνθρωπος που αποκρυπτογράφησε τη Γραμμική Β. Η ιστορία του Μάικλ Βέντρις, μτφρ. Ιω. Αρβανίτης, Πατάκη, Αθήνα 2004, με πολλές ανατυπώσεις. [10] Ο Αμερικανός Έμετ Μπένετ στον οποίο οφείλουμε πολλά για την αξιόπιστη μεταγραφή (transcription) των πινακίδων της Γραμμικής Β, κάνει λόγο για «Linear B-Abel»! [11] A. Robinson, ό.π., σ. 202. [12] Ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης μπορεί ήδη να ακούσει την μαγνητοφωνημένη ανακοίνωση του ίδιου του Βέντρις στο Διαδίκτυο (https://bit.ly/3eEQLkO). H συγκίνηση, ως εκ της ιστορικότητας της στιγμής, αλλά και η αβεβαιότητα είναι εμφανείς στη χροιά της φωνής του αποκρυπτογράφου. [13] M. Lejeune, Εισαγωγικό σημείωμα στα Studies Chadwick, Σαλαμάνκα, 1987. [14] Margalit Fox, The Riddle of the Labyrinth. The Quest to Crack an Ancient Code, Harper Collins Publishers, 2013. [15] Ωστόσο στην επιτύμβια πλάκα του Βέντρις διαβάζουμε: «MICHAEL VENTRIS WHO FIRST READ THE MINOAN [sic] LINEAR B SCRIPT AS GREEK. 1922-1956» («… που πρώτος διάβασε τη Μινωική Γραμμική Β γραφή ως ελληνική»). Η γραφή βέβαια είναι μυκηναϊκή. (Κάποτε οι κληρονόμοι οφείλουν να γνωρίζουν περισσότερα για το έργο του εκλιπόντος). [16] R.W. Hutchinson, Prehistoric Crete, Penguin / Pelican, Λονδίνο 1968, σ. 269. [17] Ι.Κ. Προμπονάς Η μυκηναϊκή επική ποίηση με βάση τα μυκηναϊκά κείμενα και τα Ομηρικά έπη, διατριβή επί υφηγεσία, Αθήνα 1980. [18] Μ. Ανδρόνικος «Η ελληνική γραφή», Το Βήμα, 30 Απρ. 1988. [19] Σε μετάφραση-επιμέλεια Κ.Ν. Πετρόπουλου, Gutenberg, Αθήνα 1997, σ. ιβ΄. [20] Προβεβλημένος παρ’ ημίν καθηγητής γλωσσολογίας, προσπαθώντας να αποδώσει τον τίτλο ενός βιβλίου του στη Γραμμική Β, διαπράττει ουκ ολίγα λάθη. [21] John Chadwick, Γραμμική Β. Η πρώτη ελληνική γραφή (τίτλος πρωτ. The Decipherment of Linear B), μτφρ. Δ. Τζωρτζίδης, εκδ. Κακουλίδη, Αθήνα 1962, σ. 26.

Η Γραμμική Β γραφή. Περί τίνος πρόκειται

Σύνδεση